ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ (όρος Τ. Todorov - 1969)
Αποκαλείται έτσι η λογοτεχνική σημειωτική, η οποία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του
γαλλικού δομισμού κατά τα μεταπολεμικά χρόνια. Ορίζεται ως ο λόγος για την
αφήγηση, ως η ανάλυση των δομικών συστατικών μιας αφήγησης.
Την επεξεργάστηκαν, κυρίως, οι G. Genette, T. Todorov, D. Kohn, M. Bal. Πρωτοπόρος υπήρξε ο C. Levi-Strauss, ο οποίος επισήμανε σταθερές καθολικές δομές όπου μπορεί να αναχθεί κάθε μύθος ή μυθολογική εκδοχή. Η θεωρία της αφήγησης αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την περιγραφή ενός αφηγηματικού κειμένου και έμμεσα οδηγεί στην ερμηνεία.
Η αφηγηματολογία εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις εγκυρότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις λογοτεχνικών κειμένων.
ΑΦΗΓΗΣΗ Πράξη επικοινωνίας με την οποία παρουσιάζεται, προφορικά ή γραπτά, μια σειρά πραγματικών ή πλασματικών γεγονότων. Πομπός Μήνυμα Δέκτης (αφηγητής) (αφηγηματικό (αποδέκτης περιεχόμενο) αφήγησης)
Είδη αφήγησης Εννοούμε κυρίως πεζά κείμενα, όχι μόνο λογοτεχνικά αλλά και χρηστικά, όπως είναι το ρεπορτάζ, η υπηρεσιακή αναφορά κτλ. Ιστοριογραφία, χρονικογράφημα, ημερολόγιο, απομνημονεύματα, (αυτο)βιογραφία, επιστολή, χρονογράφημα, μυθιστόρημα, διήγημα, παραμύθι κ.ά.
Αφηγηματικά κείμενα θεωρούνται επίσης, εκτός από τα πεζά, και το έμμετρο αρχαίο και νεότερο έπος, οι μπαλάντες κ.ά. (ομηρικά έπη, ιπποτικά μεσαιωνικά μυθιστορήματα, κρητικό θέατρο, παραλογές όπως «Του νεκρού αδελφού», «Της Άρτας το γιοφύρι» κ.ά.).
Κατηγορίες αφηγηματικών ειδών2
i. Αφήγηση πραγματικών γεγονότων (ιστοριογραφία, επιστολή, ημερολόγιο, απομνημονεύματα, αυτοβιογραφία). ii. Αφήγηση πλασματικών γεγονότων (παραμύθι, μυθιστόρημα, διήγημα, νουβέλα). iii. Μικτή αφήγηση πραγματικών και πλασματικών γεγονότων (ιστορικό μυθιστόρημα, μυθιστορηματική βιογραφία). 2 Κάθε είδος αποβλέπει σε ορισμένο σκοπό (πληροφοριακό, διδακτικό, ψυχαγωγικό κτλ.) και γράφεται σε ανάλογο ύφος (επίσημο, οικείο, λογοτεχνικό, επιστημονικό κτλ.).
3 ΑΦΗΓΗΤΗΣ Διάκριση συγγραφέα – αφηγητή Συγγραφέας και αφηγητής δεν πρέπει να συγχέονται, ακόμη και στην περίπτωση πρωτοπρόσωπης αφήγησης, όπου είναι δυνατόν να ανιχνεύονται αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα. Συγγραφέας: είναι πραγματικό πρόσωπο με αληθινή ζωή, υπάρχει έξω από το κείμενο.
Αφηγητής:3 επινοείται από τον συγγραφέα για να πει την ‘ιστορία’, είναι ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη. Είναι πρόσωπο του κειμένου, υπάρχει μόνο στο πλαίσιο του πλασματικού λόγου, συνιστά ένα κατασκεύασμα από λέξεις. Πρόκειται για το υποκείμενο ή τον φορέα της αφήγησης, ο οποίος είναι δυνατόν να αφηγείται σε πρώτο /δεύτερο /τρίτο πρόσωπο. Τύποι αφήγησης
i. Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο Έχει τη δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας, εξασφαλίζει αμεσότητα, πειστικότητα και αληθοφάνεια στην αφήγηση, της προσδίδει εμπιστευτικό, εξομολογητικό χαρακτήρα (όπως στα πεζογραφήματα του Γ. Ιωάννου). Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ή η ταυτότητα αφηγητή και ήρωα δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η αφήγηση είναι εστιασμένη στον ήρωα.
ii. Αφήγηση σε δεύτερο πρόσωπο Αποτελεί αποστροφή εις εαυτόν, μονόλογο. Το δεύτερο πρόσωπο ουσιαστικά υποκρύπτει ένα «εγώ» (όπως στο έργο του Στρ. Τσίρκα «Η Λέσχη»). Είναι πιθανόν να αποτελεί αποστροφή και προς τον αναγνώστη (όπως στα αφηγηματικά ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη). Προσδίδει δραματικότητα στην αφήγηση.
iii. Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο Αποδίδεται συνήθως με αυτήν η απόλυτη παντογνωσία ή η σχετική γνώση του αφηγητή. Δημιουργεί την αίσθηση της αντικειμενικότητας, της αποστασιοποίησης από τα δρώμενα. 3 Σε ένα αφηγηματικό έργο, ο αφηγητής μπορεί να είναι ένας ή και περισσότεροι. Σε πεζά νεοτερικής γραφής μιλάμε συνήθως για αφηγητές, και όχι για αφηγητή.
4 ΤΥΠΟΙ ΑΦΗΓΗΤΗ i. Ανάλογα με το ‘ποιος βλέπει’ την ιστορία {προοπτική, εστίαση, αφηγηματική σκοπιά, οπτική γωνία: η θέση από την οποία «κοιτάζει» κανείς - κυριολεκτικά ή μεταφορικά- τα δρώμενα}
α) Αφηγητής-θεός Παντογνώστης αφηγητής, «πανταχού παρών και πουθενά ορατός», σύμφωνα με τον Φλωμπέρ (1852). Ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας, γνωρίζει ακόμη και τις πιο ενδόμυχές τους σκέψεις. Η απόλυτη γνώση ισοδυναμεί με έλλειψη σκοπιάς, η αφήγηση δεν εστιάζεται σε κανένα πρόσωπο (μηδενική εστίαση). Εκφέρεται σε τρίτο γραμματικό πρόσωπο. Συναντάται κυρίως στα ιστορικά κλασικά μυθιστορήματα. Υποβαθμίζεται, ιδίως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα σε ένα κλίμα γενικότερης αμφισβήτησης και σχετικότητας.
β) Αφηγητής-άνθρωπος Σχετική γνώση μέσα στα όρια του ανθρώπου. Η αφήγηση μάς αποκαλύπτει μόνον όσα γνωρίζει κάποιος δεδομένος ήρωας. Ο αφηγητής συμμετέχει και αυτός στην ιστορία είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως αυτόπτης μάρτυρας και αφηγείται συνήθως σε πρώτο πρόσωπο (π.χ. διηγήματα Καρκαβίτσα, Βιζυηνού και Παπαδιαμάντη). Η εστίαση είναι εσωτερική και μπορεί να λάβει τις ακόλουθες μορφές: σταθερή εστίαση: ακολουθεί την οπτική γωνία ενός ανθρώπου (λ.χ. μονόλογος). Μεταβλητή εστίαση: η ιστορία δίνεται διαδοχικά μέσα από την προοπτική πολλών προσώπων (λ.χ. επιστολικό μυθιστόρημα). πολλαπλή εστίαση: το ίδιο γεγονός φωτίζεται πολλές φορές από τη σκοπιά διαφορετικών προσώπων (λ.χ. αστυνομικό μυθιστόρημα – π.χ. Ν. Κάσδαγλη «Κεκαρμένοι»).
γ) Αφηγητής-πράγμα Σχετική άγνοια αφηγητή, λέει λιγότερα από όσα γνωρίζει ο ήρωας, εξωτερική εστίαση. Πρόκειται για αφήγηση-αίνιγμα, που παραπέμπει στην τεχνική του κινηματογράφου. Αφηγητής-κάμερα, ουδέτερος φακός που καταγράφει απλώς εικόνες στο παρόν (κυρίαρχος ρόλος του Ενεστώτα), χωρίς αναδρομές ή προδρομές και χωρίς να σχολιάζει. Συναντάται κυρίως σε μυθιστορήματα μυστηρίου, καθώς και στο γαλλικό "Νέο Μυθιστόρημα" {nouveau roman} - αντιμυθιστόρημα, το οποίο διακρίνεται για την επίπεδη γραφή και την έλλειψη διαλόγων (π.χ. Αλ. Καμύ «Ο Ξένος», Ε. Χεμινγουέι «Λόφοι σαν άσπροι ελέφαντες», Τ. Γκρίτση- Μιλλιέξ, Γ. Χειμωνάς, Ν. Μπακόλας).
5 Συνοπτικός πίνακας για τους τύπους του αφηγητή Αφηγητής-θεός Απόλυτη παντογνωσία Μηδενική εστίαση Αφηγητής > πρόσωπα Αφηγητής-άνθρωπος Σχετική γνώση Εσωτερική εστίαση Αφηγητής = πρόσωπα Αφηγητής-πράγμα Σχετική άγνοια Εξωτερική εστίαση Αφηγητής < πρόσωπα
ii. Ανάλογα με το ‘ποιος μιλάει’ {με τη φωνή ποιου ακούμε την ιστορία}
α) Εξωδιηγητικός αφηγητής Αφηγητής που τοποθετείται έξω από την ιστορία που διηγείται και που συνήθως αγνοούμε την ταυτότητά του (π.χ. Ιλιάδα του Ομήρου).
β) Ενδοδιηγητικός αφηγητής Αφηγητής δευτέρου βαθμού, ο οποίος μπορεί να είναι ένας από τους ήρωες της πρώτης ιστορίας και που αναλαμβάνει να διηγηθεί μια άλλη ιστορία (μεταδιήγηση) με ήρωα τον εαυτό του ή άλλα πρόσωπα.
Πρόκειται για το φαινόμενο εγκιβωτισμού μιας ιστορίας μέσα στην άλλη (π.χ. «Χίλιες και μια νύχτες»). Η διαρκής επανάληψη εγκιβωτισμών αποκαλείται δομή της αβύσσου. Εγκιβωτισμός: ένθετη ή ενθετική αφήγηση μέσα στην κύρια αφήγηση - π.χ. «Το τρίτο στεφάνι» του Κ. Ταχτσή
iii. Ανάλογα με τον βαθμό συμμετοχής του αφηγητή στην ιστορία
α) Ομοδιηγητικός αφηγητής Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Ο αφηγητής μετέχει στην ιστορία: - Ως κεντρικός ήρωας - αυτοδιηγητικός αφηγητής (τεχνική πλαστής αυτοβιογραφίας, π.χ. Στρ. Δούκα «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου»). - Ως δευτερεύον πρόσωπο (π.χ. στα διηγήματα του Γ. Βιζυηνού). - Ως μάρτυρας /θεατής - αλλοδιηγητικός αφηγητής (π.χ. Γ. Ιωάννου)
β) Ετεροδιηγητικός αφηγητής4 Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο. Ο αφηγητής δεν μετέχει καθόλου ως πρόσωπο στην ιστορία που αφηγείται.
4 Από τον συνδυασμό των δύο παραπάνω σχέσεων προκύπτουν οι ακόλουθοι τύποι:
α) εξωδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής α΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία στην οποία δεν συμμετέχει, π.χ. Ιλιάδα),
β) εξωδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής α΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία του, λ.χ. αυτοβιογραφία), γ) ενδοδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής β΄ βαθμού που διηγείται ιστορίες στις οποίες δεν συμμετέχει, π.χ. η Σεχραζάντ στο «Χίλιες και μια νύχτες»),
δ) ενδοδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής β΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία του, π.χ. ο Οδυσσέας, Οδύσσεια θ΄-ιβ΄). Αφήγηση Νίνας Αφήγηση Εκάβης
6 ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Τρόποι αφήγησης Ο αφηγητής οργανώνει και παρουσιάζει το υλικό της αφήγησης με δύο βασικά τρόπους:
i. Κρατώντας τον λόγο, έτσι που να αφηγείται ο ίδιος τα γεγονότα και να μεταδίδει με πλάγιο ύφος τα λεγόμενα των ηρώων του (διήγησις /telling /summary).
ii. Δίνοντας τον λόγο στους ήρωές του, πριμοδοτώντας τον διάλογο και "δείχνοντας" τα γεγονότα, όπως συμβαίνει στο θέατρο (μίμησις /showing /scene). Η αντίθεση λέγω /δείχνω είναι ουσιαστικά η γνωστή από την αρχαιότητα και ρητά διατυπωμένη από τον Πλάτωνα («Πολιτεία» Γ΄ 392d-394b) και τον Αριστοτέλη («Ποιητική» 1448α , 20-24) αντίθεση των όρων διήγησις /μίμησις. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, όσον αφορά τα ποιητικά είδη, ισχύουν τα ακόλουθα: Δραματική ποίηση – εξαφάνιση αφηγητή (διά μιμήσεως όλη εστιν). Λυρική ποίηση – αποκλειστική παρουσία αφηγητή (δι’ απαγγελίας αυτού του ποιητού). Επική ποίηση – παρουσία και απουσία αφηγητή (συνδυασμός αμφοτέρων). Η μίμηση /σκηνική αφήγηση κερδίζει συνεχώς έδαφος στη σύγχρονη πεζογραφία. Τεχνικές αφήγησης Διήγηση: εξιστόρηση γεγονότων, αφήγηση (ο αφηγητής περιγράφει τι συνέβη με δικά του λόγια ή εκθέτει σκέψεις και συναισθήματα των προσώπων, χωρίς άμεση παράθεση των λόγων τους). Περιγραφή: λεπτομερής απόδοση, αναπαράσταση τόπων, καταστάσεων και χαρακτήρων. Διάλογος: - Διάλογος σε αφηγηματικό κείμενο, όπου αποδίδεται πιστά ο λόγος των προσώπων (ύφος, ιδίωμα, λεξιλόγιο κτλ.) με τη χρήση παύλας /εισαγωγικών. - Θεατρικός διάλογος, όπου απουσιάζει εντελώς ο αφηγητής και η υπόθεση εξελίσσεται με διαλογικό τρόπο - θεατρική τεχνική (π.χ. «Μνήμη» Στρ. Τσίρκα).
Μονόλογος /εσωτερικός μονόλογος (λόγος χωρίς ακροατή, «ροή της συνείδησης» - ακραία περίπτωση απόσυρσης του αφηγητή)
. Ελεύθερος πλάγιος λόγος: πιστή απόδοση από τον αφηγητή σκέψεων και συναισθημάτων ενός προσώπου της ιστορίας σε τρίτο πρόσωπο και σε χρόνο παρελθοντικό. Σύμμειξη του λόγου του αφηγητή και του λόγου των ηρώων.
Σχόλιο: γνώμες, κρίσεις, σχόλια του αφηγητή που οδηγούν σε γενικεύσεις.
Εγκιβωτισμός: ένθετη αφήγηση, ενσωματωμένη σε εκτενέστερη αφήγηση.
7 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ Ρόλος - λειτουργία του διαλόγου O Προσδίδει στην αφήγηση δραματικότητα, φυσικότητα και ζωντάνια. O Συντελεί στην πειστικότερη διαγραφή των χαρακτήρων - τα πρόσωπα αποκτούν αληθοφάνεια. O Προσιδιάζει στην ανθρώπινη ιδιότητα του αφηγητή, που δεν μπορεί να είναι παντογνώστης. Ο αναγνώστης αντλεί μέσω του διαλόγου πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα. O Εξυπηρετεί την εξέλιξη της δράσης - προετοιμάζει σκηνές που θα ακολουθήσουν. Ρόλος - λειτουργία της περιγραφής5 O Σκιαγραφεί τα πρόσωπα, στήνει το σκηνικό της δράσης και γενικά φωτίζει την αφήγηση με διάφορες άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες. O Συντελεί στη μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο. O Προκαλεί αγωνία και αναμονή στον αναγνώστη με την επιβράδυνση της δράσης. O Προσφέρει αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη. Ηθογραφία προσώπων Τα πρόσωπα μιας αφήγησης ηθογραφούνται – ψυχογραφούνται μέσω των ακόλουθων τεχνικών: Μέσα από την περιγραφή και τα σχόλια που κάνει γι’ αυτά ο αφηγητής. Μέσα από τη διήγηση των πράξεών τους. Μέσα από τον μονόλογο (ή τον εσωτερικό μονόλογο – ενδοσκόπηση), τον διάλογο και τη σχέση τους με τα άλλα πρόσωπα της αφήγησης. Μέσα από τα λόγια και τις κρίσεις των άλλων προσώπων της αφήγησης. Ο λόγος των προσώπων είναι δυνατόν να εκφέρεται /αποδίδεται: Σε ευθύ λόγο, μέσω του διαλόγου ή του μονολόγου. Σε πλάγιο λόγο, εξαρτημένο ή ανεξάρτητο. 5 Η περιγραφή αποτελεί στατικό και άχρονο στοιχείο του κειμένου σε διάκριση /αντίθεση με την αφήγηση που θεωρείται δυναμικό στοιχείο του κειμένου. Τα όρια αφήγησης – περιγραφής δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα. 8 Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ i. Εξωκειμενικός χρόνος Χρόνος πομπού o Χρονική στιγμή κατά την οποία ο πομπός (ομιλητής /συγγραφέας) στέλνει το μήνυμά του (αφηγηματικό περιεχόμενο). Χρόνος δέκτη o Χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής /αναγνώστης) δέχεται το μήνυμα του πομπού. Χρόνος γεγονότων o Χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης. Παράδειγμα εξωκειμενικού χρόνου, όσον αφορά τα ομηρικά έπη: Χρόνος πομπού Χρόνος γεγονότων Χρόνος δέκτη 8 ος αιώνας π.Χ. 12ος αιώνας π.Χ. Οποιαδήποτε εποχή ii. Εσωκειμενικός χρόνος Χρόνος ιστορίας - «αφηγημένος» o Χρονικά όρια μέσα στα οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα που συνιστούν την ιστορία (story) της αφήγησης. Πραγματικός χρόνος, πρόκειται για τη φυσική διαδοχή, τη χρονική ακολουθία με την οποία έγιναν τα γεγονότα. Χρόνος αφήγησης - «αφηγηματικός» 6 o Χρονική σειρά με την οποία παρουσιάζονται και διαρθρώνονται τα γεγονότα κατά την πορεία της αφήγησης. Πρόκειται για την ακολουθία των γλωσσικών σημείων που αναπαριστά τα γεγονότα αυτά. Ουσιαστικά ο χρόνος της αφήγησης είναι ψευδοχρόνος – νοείται ως ο χώρος που καταλαμβάνει το κείμενο πάνω στο χαρτί. 6 Ο χρόνος της αφήγησης κατά κανόνα δεν συμπίπτει με τον χρόνο της ιστορίας. Υπάρχει συνήθως διαφορά ως προς τη χρονική σειρά, διάρκεια και συχνότητα των γεγονότων. Μια ιστορία μπορεί να παρουσιάζεται σε ένα κείμενο από την αρχή της ή από τη μέση ή από το τέλος. Όταν η αρχή της αφήγησης συμπίπτει με την αρχή της ιστορίας, τότε χρησιμοποιούμε τον όρο ab ovo. Όταν η αφήγηση αρχίζει από τη μέση της ιστορίας, χρησιμοποιούμε τον όρο in medias res. 9 ΧΡΟΝΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ (ΧΑ) - ΧΡΟΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΧΙ) i. Ως προς τη σειρά /τάξη {η σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και τη διάταξή τους στο κείμενο} Ευθύγραμμη σειρά - χρονική ακολουθία. Αναχρονία - παραβίαση χρονικής σειράς, ασυμφωνία ΧΙ και ΧΑ: O Ανάληψη (flashback): αναδρομική αφήγηση γεγονότων που είναι προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας όπου βρισκόμαστε. O Πρόληψη (flashforward): πρόδρομη αφήγηση που ανακαλεί εκ των προτέρων γεγονότα, τα οποία στην ιστορία θα διαδραματιστούν αργότερα (προοικονομία). ii. Ως προς τη διάρκεια {η σχέση ανάμεσα στη διάρκεια των γεγονότων της ιστορίας (ώρες, μέρες, μήνες, χρόνια) και στην ψευδο-διάρκεια της εκφώνησής τους στην αφήγηση, την έκταση δηλαδή του κειμένου} Επιτάχυνση (ΧΑ < ΧΙ) O Έλλειψη: παράλειψη τμήματος της ιστορίας. O Περίληψη: πύκνωση, σύνοψη, σύντομη απόδοση τμήματος της ιστορίας (π.χ. ο ομηρικός Οδυσσέας στο νησί των Φαιάκων αφηγείται μέσα σε λίγες ώρες το μεγαλύτερο μέρος των περιπετειών του). Η πιο συνοπτική αφήγηση είναι η ρήση του Καίσαρα “veni, vidi, vici”. Επιβράδυνση (ΧΑ > ΧΙ) O Παύση: σταματά η εξέλιξη της ιστορίας (περίπτωση περιγραφής /σχολίου). O Επιμήκυνση: εκτεταμένη, διεξοδική αφήγηση - κάποτε και σε πολλές σελίδες - γεγονότων που διαρκούν ελάχιστες στιγμές (π.χ. στο έργο του Κ. Θεοτόκη «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» παρουσιάζεται σε εκτενή κεφάλαια μία δεξίωση). «Σκηνή» (ΧΑ = ΧΙ) O Διάλογος /μονόλογος: ίδια διάρκεια όπως και στην περίπτωση που θα εκφωνούνταν πραγματικά από τα πρόσωπα. iii. Ως προς τη συχνότητα {η σχέση ανάμεσα στις φορές που ένα γεγονός εμφανίζεται στην ιστορία και τις φορές που αυτό αναφέρεται στο κείμενο} Μοναδική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε στην ιστορία μία φορά. Επαναληπτική αφήγηση: αφήγηση περισσότερες από μία φορές αυτού που συνέβη στην ιστορία μια φορά. ‘Οχι πανομοιότυπη επανάληψη αφήγησης, αλλά υφολογικές διαφορές και παραλλαγές ως προς την εστίαση (π.χ. σε αστυνομικά μυθιστορήματα - βλ. το έργο του Φ. Ταμβακάκη «Τα τοπία της Φιλομήλας»). Θαμιστική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε χ φορές (π.χ. στο έργο της Μ. Λυμπεράκη «Τα ψάθινα καπέλα»).
Την επεξεργάστηκαν, κυρίως, οι G. Genette, T. Todorov, D. Kohn, M. Bal. Πρωτοπόρος υπήρξε ο C. Levi-Strauss, ο οποίος επισήμανε σταθερές καθολικές δομές όπου μπορεί να αναχθεί κάθε μύθος ή μυθολογική εκδοχή. Η θεωρία της αφήγησης αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την περιγραφή ενός αφηγηματικού κειμένου και έμμεσα οδηγεί στην ερμηνεία.
Η αφηγηματολογία εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις εγκυρότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις λογοτεχνικών κειμένων.
ΑΦΗΓΗΣΗ Πράξη επικοινωνίας με την οποία παρουσιάζεται, προφορικά ή γραπτά, μια σειρά πραγματικών ή πλασματικών γεγονότων. Πομπός Μήνυμα Δέκτης (αφηγητής) (αφηγηματικό (αποδέκτης περιεχόμενο) αφήγησης)
Είδη αφήγησης Εννοούμε κυρίως πεζά κείμενα, όχι μόνο λογοτεχνικά αλλά και χρηστικά, όπως είναι το ρεπορτάζ, η υπηρεσιακή αναφορά κτλ. Ιστοριογραφία, χρονικογράφημα, ημερολόγιο, απομνημονεύματα, (αυτο)βιογραφία, επιστολή, χρονογράφημα, μυθιστόρημα, διήγημα, παραμύθι κ.ά.
Αφηγηματικά κείμενα θεωρούνται επίσης, εκτός από τα πεζά, και το έμμετρο αρχαίο και νεότερο έπος, οι μπαλάντες κ.ά. (ομηρικά έπη, ιπποτικά μεσαιωνικά μυθιστορήματα, κρητικό θέατρο, παραλογές όπως «Του νεκρού αδελφού», «Της Άρτας το γιοφύρι» κ.ά.).
Κατηγορίες αφηγηματικών ειδών2
i. Αφήγηση πραγματικών γεγονότων (ιστοριογραφία, επιστολή, ημερολόγιο, απομνημονεύματα, αυτοβιογραφία). ii. Αφήγηση πλασματικών γεγονότων (παραμύθι, μυθιστόρημα, διήγημα, νουβέλα). iii. Μικτή αφήγηση πραγματικών και πλασματικών γεγονότων (ιστορικό μυθιστόρημα, μυθιστορηματική βιογραφία). 2 Κάθε είδος αποβλέπει σε ορισμένο σκοπό (πληροφοριακό, διδακτικό, ψυχαγωγικό κτλ.) και γράφεται σε ανάλογο ύφος (επίσημο, οικείο, λογοτεχνικό, επιστημονικό κτλ.).
3 ΑΦΗΓΗΤΗΣ Διάκριση συγγραφέα – αφηγητή Συγγραφέας και αφηγητής δεν πρέπει να συγχέονται, ακόμη και στην περίπτωση πρωτοπρόσωπης αφήγησης, όπου είναι δυνατόν να ανιχνεύονται αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα. Συγγραφέας: είναι πραγματικό πρόσωπο με αληθινή ζωή, υπάρχει έξω από το κείμενο.
Αφηγητής:3 επινοείται από τον συγγραφέα για να πει την ‘ιστορία’, είναι ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη. Είναι πρόσωπο του κειμένου, υπάρχει μόνο στο πλαίσιο του πλασματικού λόγου, συνιστά ένα κατασκεύασμα από λέξεις. Πρόκειται για το υποκείμενο ή τον φορέα της αφήγησης, ο οποίος είναι δυνατόν να αφηγείται σε πρώτο /δεύτερο /τρίτο πρόσωπο. Τύποι αφήγησης
i. Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο Έχει τη δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας, εξασφαλίζει αμεσότητα, πειστικότητα και αληθοφάνεια στην αφήγηση, της προσδίδει εμπιστευτικό, εξομολογητικό χαρακτήρα (όπως στα πεζογραφήματα του Γ. Ιωάννου). Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ή η ταυτότητα αφηγητή και ήρωα δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η αφήγηση είναι εστιασμένη στον ήρωα.
ii. Αφήγηση σε δεύτερο πρόσωπο Αποτελεί αποστροφή εις εαυτόν, μονόλογο. Το δεύτερο πρόσωπο ουσιαστικά υποκρύπτει ένα «εγώ» (όπως στο έργο του Στρ. Τσίρκα «Η Λέσχη»). Είναι πιθανόν να αποτελεί αποστροφή και προς τον αναγνώστη (όπως στα αφηγηματικά ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη). Προσδίδει δραματικότητα στην αφήγηση.
iii. Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο Αποδίδεται συνήθως με αυτήν η απόλυτη παντογνωσία ή η σχετική γνώση του αφηγητή. Δημιουργεί την αίσθηση της αντικειμενικότητας, της αποστασιοποίησης από τα δρώμενα. 3 Σε ένα αφηγηματικό έργο, ο αφηγητής μπορεί να είναι ένας ή και περισσότεροι. Σε πεζά νεοτερικής γραφής μιλάμε συνήθως για αφηγητές, και όχι για αφηγητή.
4 ΤΥΠΟΙ ΑΦΗΓΗΤΗ i. Ανάλογα με το ‘ποιος βλέπει’ την ιστορία {προοπτική, εστίαση, αφηγηματική σκοπιά, οπτική γωνία: η θέση από την οποία «κοιτάζει» κανείς - κυριολεκτικά ή μεταφορικά- τα δρώμενα}
α) Αφηγητής-θεός Παντογνώστης αφηγητής, «πανταχού παρών και πουθενά ορατός», σύμφωνα με τον Φλωμπέρ (1852). Ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας, γνωρίζει ακόμη και τις πιο ενδόμυχές τους σκέψεις. Η απόλυτη γνώση ισοδυναμεί με έλλειψη σκοπιάς, η αφήγηση δεν εστιάζεται σε κανένα πρόσωπο (μηδενική εστίαση). Εκφέρεται σε τρίτο γραμματικό πρόσωπο. Συναντάται κυρίως στα ιστορικά κλασικά μυθιστορήματα. Υποβαθμίζεται, ιδίως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα σε ένα κλίμα γενικότερης αμφισβήτησης και σχετικότητας.
β) Αφηγητής-άνθρωπος Σχετική γνώση μέσα στα όρια του ανθρώπου. Η αφήγηση μάς αποκαλύπτει μόνον όσα γνωρίζει κάποιος δεδομένος ήρωας. Ο αφηγητής συμμετέχει και αυτός στην ιστορία είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως αυτόπτης μάρτυρας και αφηγείται συνήθως σε πρώτο πρόσωπο (π.χ. διηγήματα Καρκαβίτσα, Βιζυηνού και Παπαδιαμάντη). Η εστίαση είναι εσωτερική και μπορεί να λάβει τις ακόλουθες μορφές: σταθερή εστίαση: ακολουθεί την οπτική γωνία ενός ανθρώπου (λ.χ. μονόλογος). Μεταβλητή εστίαση: η ιστορία δίνεται διαδοχικά μέσα από την προοπτική πολλών προσώπων (λ.χ. επιστολικό μυθιστόρημα). πολλαπλή εστίαση: το ίδιο γεγονός φωτίζεται πολλές φορές από τη σκοπιά διαφορετικών προσώπων (λ.χ. αστυνομικό μυθιστόρημα – π.χ. Ν. Κάσδαγλη «Κεκαρμένοι»).
γ) Αφηγητής-πράγμα Σχετική άγνοια αφηγητή, λέει λιγότερα από όσα γνωρίζει ο ήρωας, εξωτερική εστίαση. Πρόκειται για αφήγηση-αίνιγμα, που παραπέμπει στην τεχνική του κινηματογράφου. Αφηγητής-κάμερα, ουδέτερος φακός που καταγράφει απλώς εικόνες στο παρόν (κυρίαρχος ρόλος του Ενεστώτα), χωρίς αναδρομές ή προδρομές και χωρίς να σχολιάζει. Συναντάται κυρίως σε μυθιστορήματα μυστηρίου, καθώς και στο γαλλικό "Νέο Μυθιστόρημα" {nouveau roman} - αντιμυθιστόρημα, το οποίο διακρίνεται για την επίπεδη γραφή και την έλλειψη διαλόγων (π.χ. Αλ. Καμύ «Ο Ξένος», Ε. Χεμινγουέι «Λόφοι σαν άσπροι ελέφαντες», Τ. Γκρίτση- Μιλλιέξ, Γ. Χειμωνάς, Ν. Μπακόλας).
5 Συνοπτικός πίνακας για τους τύπους του αφηγητή Αφηγητής-θεός Απόλυτη παντογνωσία Μηδενική εστίαση Αφηγητής > πρόσωπα Αφηγητής-άνθρωπος Σχετική γνώση Εσωτερική εστίαση Αφηγητής = πρόσωπα Αφηγητής-πράγμα Σχετική άγνοια Εξωτερική εστίαση Αφηγητής < πρόσωπα
ii. Ανάλογα με το ‘ποιος μιλάει’ {με τη φωνή ποιου ακούμε την ιστορία}
α) Εξωδιηγητικός αφηγητής Αφηγητής που τοποθετείται έξω από την ιστορία που διηγείται και που συνήθως αγνοούμε την ταυτότητά του (π.χ. Ιλιάδα του Ομήρου).
β) Ενδοδιηγητικός αφηγητής Αφηγητής δευτέρου βαθμού, ο οποίος μπορεί να είναι ένας από τους ήρωες της πρώτης ιστορίας και που αναλαμβάνει να διηγηθεί μια άλλη ιστορία (μεταδιήγηση) με ήρωα τον εαυτό του ή άλλα πρόσωπα.
Πρόκειται για το φαινόμενο εγκιβωτισμού μιας ιστορίας μέσα στην άλλη (π.χ. «Χίλιες και μια νύχτες»). Η διαρκής επανάληψη εγκιβωτισμών αποκαλείται δομή της αβύσσου. Εγκιβωτισμός: ένθετη ή ενθετική αφήγηση μέσα στην κύρια αφήγηση - π.χ. «Το τρίτο στεφάνι» του Κ. Ταχτσή
iii. Ανάλογα με τον βαθμό συμμετοχής του αφηγητή στην ιστορία
α) Ομοδιηγητικός αφηγητής Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Ο αφηγητής μετέχει στην ιστορία: - Ως κεντρικός ήρωας - αυτοδιηγητικός αφηγητής (τεχνική πλαστής αυτοβιογραφίας, π.χ. Στρ. Δούκα «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου»). - Ως δευτερεύον πρόσωπο (π.χ. στα διηγήματα του Γ. Βιζυηνού). - Ως μάρτυρας /θεατής - αλλοδιηγητικός αφηγητής (π.χ. Γ. Ιωάννου)
β) Ετεροδιηγητικός αφηγητής4 Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο. Ο αφηγητής δεν μετέχει καθόλου ως πρόσωπο στην ιστορία που αφηγείται.
4 Από τον συνδυασμό των δύο παραπάνω σχέσεων προκύπτουν οι ακόλουθοι τύποι:
α) εξωδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής α΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία στην οποία δεν συμμετέχει, π.χ. Ιλιάδα),
β) εξωδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής α΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία του, λ.χ. αυτοβιογραφία), γ) ενδοδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής β΄ βαθμού που διηγείται ιστορίες στις οποίες δεν συμμετέχει, π.χ. η Σεχραζάντ στο «Χίλιες και μια νύχτες»),
δ) ενδοδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής (αφηγητής β΄ βαθμού που διηγείται την ιστορία του, π.χ. ο Οδυσσέας, Οδύσσεια θ΄-ιβ΄). Αφήγηση Νίνας Αφήγηση Εκάβης
6 ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Τρόποι αφήγησης Ο αφηγητής οργανώνει και παρουσιάζει το υλικό της αφήγησης με δύο βασικά τρόπους:
i. Κρατώντας τον λόγο, έτσι που να αφηγείται ο ίδιος τα γεγονότα και να μεταδίδει με πλάγιο ύφος τα λεγόμενα των ηρώων του (διήγησις /telling /summary).
ii. Δίνοντας τον λόγο στους ήρωές του, πριμοδοτώντας τον διάλογο και "δείχνοντας" τα γεγονότα, όπως συμβαίνει στο θέατρο (μίμησις /showing /scene). Η αντίθεση λέγω /δείχνω είναι ουσιαστικά η γνωστή από την αρχαιότητα και ρητά διατυπωμένη από τον Πλάτωνα («Πολιτεία» Γ΄ 392d-394b) και τον Αριστοτέλη («Ποιητική» 1448α , 20-24) αντίθεση των όρων διήγησις /μίμησις. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, όσον αφορά τα ποιητικά είδη, ισχύουν τα ακόλουθα: Δραματική ποίηση – εξαφάνιση αφηγητή (διά μιμήσεως όλη εστιν). Λυρική ποίηση – αποκλειστική παρουσία αφηγητή (δι’ απαγγελίας αυτού του ποιητού). Επική ποίηση – παρουσία και απουσία αφηγητή (συνδυασμός αμφοτέρων). Η μίμηση /σκηνική αφήγηση κερδίζει συνεχώς έδαφος στη σύγχρονη πεζογραφία. Τεχνικές αφήγησης Διήγηση: εξιστόρηση γεγονότων, αφήγηση (ο αφηγητής περιγράφει τι συνέβη με δικά του λόγια ή εκθέτει σκέψεις και συναισθήματα των προσώπων, χωρίς άμεση παράθεση των λόγων τους). Περιγραφή: λεπτομερής απόδοση, αναπαράσταση τόπων, καταστάσεων και χαρακτήρων. Διάλογος: - Διάλογος σε αφηγηματικό κείμενο, όπου αποδίδεται πιστά ο λόγος των προσώπων (ύφος, ιδίωμα, λεξιλόγιο κτλ.) με τη χρήση παύλας /εισαγωγικών. - Θεατρικός διάλογος, όπου απουσιάζει εντελώς ο αφηγητής και η υπόθεση εξελίσσεται με διαλογικό τρόπο - θεατρική τεχνική (π.χ. «Μνήμη» Στρ. Τσίρκα).
Μονόλογος /εσωτερικός μονόλογος (λόγος χωρίς ακροατή, «ροή της συνείδησης» - ακραία περίπτωση απόσυρσης του αφηγητή)
. Ελεύθερος πλάγιος λόγος: πιστή απόδοση από τον αφηγητή σκέψεων και συναισθημάτων ενός προσώπου της ιστορίας σε τρίτο πρόσωπο και σε χρόνο παρελθοντικό. Σύμμειξη του λόγου του αφηγητή και του λόγου των ηρώων.
Σχόλιο: γνώμες, κρίσεις, σχόλια του αφηγητή που οδηγούν σε γενικεύσεις.
Εγκιβωτισμός: ένθετη αφήγηση, ενσωματωμένη σε εκτενέστερη αφήγηση.
7 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ Ρόλος - λειτουργία του διαλόγου O Προσδίδει στην αφήγηση δραματικότητα, φυσικότητα και ζωντάνια. O Συντελεί στην πειστικότερη διαγραφή των χαρακτήρων - τα πρόσωπα αποκτούν αληθοφάνεια. O Προσιδιάζει στην ανθρώπινη ιδιότητα του αφηγητή, που δεν μπορεί να είναι παντογνώστης. Ο αναγνώστης αντλεί μέσω του διαλόγου πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα. O Εξυπηρετεί την εξέλιξη της δράσης - προετοιμάζει σκηνές που θα ακολουθήσουν. Ρόλος - λειτουργία της περιγραφής5 O Σκιαγραφεί τα πρόσωπα, στήνει το σκηνικό της δράσης και γενικά φωτίζει την αφήγηση με διάφορες άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες. O Συντελεί στη μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο. O Προκαλεί αγωνία και αναμονή στον αναγνώστη με την επιβράδυνση της δράσης. O Προσφέρει αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη. Ηθογραφία προσώπων Τα πρόσωπα μιας αφήγησης ηθογραφούνται – ψυχογραφούνται μέσω των ακόλουθων τεχνικών: Μέσα από την περιγραφή και τα σχόλια που κάνει γι’ αυτά ο αφηγητής. Μέσα από τη διήγηση των πράξεών τους. Μέσα από τον μονόλογο (ή τον εσωτερικό μονόλογο – ενδοσκόπηση), τον διάλογο και τη σχέση τους με τα άλλα πρόσωπα της αφήγησης. Μέσα από τα λόγια και τις κρίσεις των άλλων προσώπων της αφήγησης. Ο λόγος των προσώπων είναι δυνατόν να εκφέρεται /αποδίδεται: Σε ευθύ λόγο, μέσω του διαλόγου ή του μονολόγου. Σε πλάγιο λόγο, εξαρτημένο ή ανεξάρτητο. 5 Η περιγραφή αποτελεί στατικό και άχρονο στοιχείο του κειμένου σε διάκριση /αντίθεση με την αφήγηση που θεωρείται δυναμικό στοιχείο του κειμένου. Τα όρια αφήγησης – περιγραφής δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα. 8 Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ i. Εξωκειμενικός χρόνος Χρόνος πομπού o Χρονική στιγμή κατά την οποία ο πομπός (ομιλητής /συγγραφέας) στέλνει το μήνυμά του (αφηγηματικό περιεχόμενο). Χρόνος δέκτη o Χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής /αναγνώστης) δέχεται το μήνυμα του πομπού. Χρόνος γεγονότων o Χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης. Παράδειγμα εξωκειμενικού χρόνου, όσον αφορά τα ομηρικά έπη: Χρόνος πομπού Χρόνος γεγονότων Χρόνος δέκτη 8 ος αιώνας π.Χ. 12ος αιώνας π.Χ. Οποιαδήποτε εποχή ii. Εσωκειμενικός χρόνος Χρόνος ιστορίας - «αφηγημένος» o Χρονικά όρια μέσα στα οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα που συνιστούν την ιστορία (story) της αφήγησης. Πραγματικός χρόνος, πρόκειται για τη φυσική διαδοχή, τη χρονική ακολουθία με την οποία έγιναν τα γεγονότα. Χρόνος αφήγησης - «αφηγηματικός» 6 o Χρονική σειρά με την οποία παρουσιάζονται και διαρθρώνονται τα γεγονότα κατά την πορεία της αφήγησης. Πρόκειται για την ακολουθία των γλωσσικών σημείων που αναπαριστά τα γεγονότα αυτά. Ουσιαστικά ο χρόνος της αφήγησης είναι ψευδοχρόνος – νοείται ως ο χώρος που καταλαμβάνει το κείμενο πάνω στο χαρτί. 6 Ο χρόνος της αφήγησης κατά κανόνα δεν συμπίπτει με τον χρόνο της ιστορίας. Υπάρχει συνήθως διαφορά ως προς τη χρονική σειρά, διάρκεια και συχνότητα των γεγονότων. Μια ιστορία μπορεί να παρουσιάζεται σε ένα κείμενο από την αρχή της ή από τη μέση ή από το τέλος. Όταν η αρχή της αφήγησης συμπίπτει με την αρχή της ιστορίας, τότε χρησιμοποιούμε τον όρο ab ovo. Όταν η αφήγηση αρχίζει από τη μέση της ιστορίας, χρησιμοποιούμε τον όρο in medias res. 9 ΧΡΟΝΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ (ΧΑ) - ΧΡΟΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΧΙ) i. Ως προς τη σειρά /τάξη {η σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και τη διάταξή τους στο κείμενο} Ευθύγραμμη σειρά - χρονική ακολουθία. Αναχρονία - παραβίαση χρονικής σειράς, ασυμφωνία ΧΙ και ΧΑ: O Ανάληψη (flashback): αναδρομική αφήγηση γεγονότων που είναι προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας όπου βρισκόμαστε. O Πρόληψη (flashforward): πρόδρομη αφήγηση που ανακαλεί εκ των προτέρων γεγονότα, τα οποία στην ιστορία θα διαδραματιστούν αργότερα (προοικονομία). ii. Ως προς τη διάρκεια {η σχέση ανάμεσα στη διάρκεια των γεγονότων της ιστορίας (ώρες, μέρες, μήνες, χρόνια) και στην ψευδο-διάρκεια της εκφώνησής τους στην αφήγηση, την έκταση δηλαδή του κειμένου} Επιτάχυνση (ΧΑ < ΧΙ) O Έλλειψη: παράλειψη τμήματος της ιστορίας. O Περίληψη: πύκνωση, σύνοψη, σύντομη απόδοση τμήματος της ιστορίας (π.χ. ο ομηρικός Οδυσσέας στο νησί των Φαιάκων αφηγείται μέσα σε λίγες ώρες το μεγαλύτερο μέρος των περιπετειών του). Η πιο συνοπτική αφήγηση είναι η ρήση του Καίσαρα “veni, vidi, vici”. Επιβράδυνση (ΧΑ > ΧΙ) O Παύση: σταματά η εξέλιξη της ιστορίας (περίπτωση περιγραφής /σχολίου). O Επιμήκυνση: εκτεταμένη, διεξοδική αφήγηση - κάποτε και σε πολλές σελίδες - γεγονότων που διαρκούν ελάχιστες στιγμές (π.χ. στο έργο του Κ. Θεοτόκη «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» παρουσιάζεται σε εκτενή κεφάλαια μία δεξίωση). «Σκηνή» (ΧΑ = ΧΙ) O Διάλογος /μονόλογος: ίδια διάρκεια όπως και στην περίπτωση που θα εκφωνούνταν πραγματικά από τα πρόσωπα. iii. Ως προς τη συχνότητα {η σχέση ανάμεσα στις φορές που ένα γεγονός εμφανίζεται στην ιστορία και τις φορές που αυτό αναφέρεται στο κείμενο} Μοναδική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε στην ιστορία μία φορά. Επαναληπτική αφήγηση: αφήγηση περισσότερες από μία φορές αυτού που συνέβη στην ιστορία μια φορά. ‘Οχι πανομοιότυπη επανάληψη αφήγησης, αλλά υφολογικές διαφορές και παραλλαγές ως προς την εστίαση (π.χ. σε αστυνομικά μυθιστορήματα - βλ. το έργο του Φ. Ταμβακάκη «Τα τοπία της Φιλομήλας»). Θαμιστική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε χ φορές (π.χ. στο έργο της Μ. Λυμπεράκη «Τα ψάθινα καπέλα»).
