Ως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. η Αθήνα είχε εξελιχθεί σε ηγετική δύναμη,
ο πληθυσμός της είχε αυξηθεί, οι δημοκρατικοί θεσμοί είχαν ενισχυθεί
περισσότερο ενώ στην πολιτική σκηνή της κυριαρχούσε ένας ιδιαίτερα
χαρισματικός ηγέτης, ο Περικλής. Εκμεταλλευόμενος τη ναυτική κυριαρ
χία της Αθήνας στο Αιγαίο μετέτρεψε τη Δηλιακή Συμμαχία σε Αθηναϊκή
Ηγεμονία και οδήγησε την πόλη στη μεγαλύτερη ακμή της ιστορίας της.
Η Αθήνα εξελίχθηκε σε ισχυρή στρατιωτική και πολιτική δύναμη και συ
νάμα σε πολιτισμικό και πνευματικό κέντρο ολόκληρου του ελληνικού
κόσμου. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία όλες οι δημιουργικές
εκφράσεις μιας κοινωνίας - οι τέχνες, τα γράμματα, η φιλοσοφία - κο
ρυφώθηκαν ταυτόχρονα και η Αθήνα έγινε, σύμφωνα με τα λόγια του
ίδιου του Περικλή, «το σχολείο της Ελλάδας».
Ο Περικλής επέκτεινε τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (508/7 π.Χ.),
του Θεμιστοκλή (482 π.Χ.) και του Εφιάλτη (462 π.Χ.) και δημιούργησε
ένα σύστημα αστικής διακυβέρνησης το οποίο σήμερα θα ονομάζαμε
άμεση δημοκρατία. Ενίσχυσε την εξουσία της Βουλής και του Δήμου,
επέκτεινε το δικαίωμα του εκλέγεσθαι σε όλες τις κοινωνικές τάξεις
και διευκόλυνε τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά.
Προϋπόθεση για τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και την κοι
νωνική συνοχή ήταν η εξασφάλιση πόρων. Η εντατικοποίηση της παρα
γωγής των μεταλλείων του Λαυρίου, οι φόροι από την εμπορική κίνηση
στο λιμάνι του Πειραιά και η χρησιμοποίηση των χρημάτων του συμ
μαχικού ταμείου, που εντωμεταξύ είχε μεταφερθεί από τη Δήλο στην
Αθήνα (454 π.Χ.), αύξησαν τα κρατικά έσοδα.
Η Ακρόπολη έγινε το σύμβολο της δύναμης της Αθήνας. Οι εισφορές
και τα αναθήματα πλημμύριζαν τον βράχο και ο Περικλής συνέλαβε
ένα φιλόδοξο σχέδιο ανασυγκρότησης της Ακρόπολης, αντάξιο της δύ
ναμης και της δόξας της πόλης. Παρότι οι εργασίες διακόπηκαν το
432 π.Χ. όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος, στα διαλείμματα
ειρήνης έγινε δυνατή η ολοκλήρωση του προγράμματος του Περικλή,
ο οποίος είχε ήδη πεθάνει στις αρχές του πολέμου (429 π.Χ.).
Το μεγαλείο ωστόσο της Αθήνας είχε και άλλη όψη. Η επεκτατική και
αλαζονική πολιτική που ακολούθησε απέναντι στις συμμαχικές πόλεις
ανάγκασε τις τελευταίες να επιδιώξουν τη χειραφέτησή τους. Παράλ
ληλα, η τεράστια πολιτική επιρροή της και ο έλεγχος που ασκούσε στο
εμπόριο προκάλεσαν την αντίδραση της άλλης μεγάλης δύναμης, της
Σπάρτης. Εδώ έχει τις ρίζες του ο πελοποννησιακός πόλεμος, η
σύγκρουση της Αθήνας με τη Σπάρτη, που για τριάντα σχεδόν χρόνια
(431-404 π.Χ.) ενέπλεξε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις. Παρά τη
στρατιωτική νίκη της Σπάρτης, ο πόλεμος εξασθένησε όλους. Για την
Αθήνα όμως σήμανε ουσιαστικά το τέλος της κυριαρχίας της στο
Αιγαίο.
Η σταδιακή ανάμειξη, τον 4ο αι. π.Χ., του βασιλείου των Μακεδόνων
στα πολιτικά πράγματα της νότιας Ελλάδας είχε ως αποτέλεσμα την
απώλεια της ανεξαρτησίας και την τελική υποταγή των περισσοτέρων
πόλεων-κρατών στους Μακεδόνες. Η συμπεριφορά ωστόσο του Φιλίπ
που Β΄ (359-336 π.Χ.) και του γιού του Αλεξάνδρου (336-323 π.Χ.)
απέναντι στην ηττημένη Αθήνα (μάχη Χαιρώνειας 338 π.Χ. ) υπήρξε
ήπια, λόγω του σεβασμού τους προς την ένδοξη ιστορία της πόλης και
τη φήμη της ως κέντρου πολιτισμού και παιδείας. Κατά τη διάρκεια της
βασιλείας τους η πόλη κατάφερε να ανακάμψει εκμεταλλευόμενη για
άλλη μια φορά τον άργυρο των μεταλλείων του Λαυρίου. Η οικονομική
διαχείριση του ρήτορα και πολιτικού Λυκούργου αύξησε τα δημόσια
έσοδα και επέτρεψε την εφαρμογή εκτεταμένου οικοδομικού προ
γράμματος (336-326 π.Χ.).