Νέα Ελληνικά Λυκείου/Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία: «Οι κειμενικοί δείκτες»
Του Άρη Ιωαννίδη
«Οι κειμενικοί δείκτες»
Κατά τη συγγραφή του ερμηνευτικού σχολίου, οι μαθητές και οι μαθήτριες οφείλουν να τεκμηριώνουν πάντα την απάντησή τους με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο ή σε συγκεκριμένους κειμενικούς δείκτες. Οι τελευταίοι εντοπίζονται και αξιοποιούνται επιλεκτικά και ποτέ εξαντλητικά από τον αναγνώστη-μαθητή, με σκοπό αυτός να υπερβεί το επίπεδο της απλής κατανόησης του κειμένου, να διεισδύσει όσο καλύτερα μπορεί στο βαθύτερο και – αρκετά συχνά – υπόρρητο στρώμα του και εντέλει να συντάξει ένα ευσύνοπτο (εντός καθορισμένου ορίου λέξεων) ερμηνευτικό σχόλιο.
Σε κάθε λογοτεχνικό (και μη) κείμενο κυριαρχούν, λοιπόν, πολλοί και ποικίλοι (μηχανισμοί) κειμενικοί δείκτες, οι οποίοι αποτελούν ουσιαστικά τα μορφικά του στοιχεία και συνιστούν το εξωτερικό του περίβλημα αλλά και τον σκελετό του. Με λίγα λόγια, είναι οι προσωπικές επιλογές του δημιουργού του εκάστοτε κειμένου τόσο σε επίπεδο δομής όσο και περιεχομένου αλλά και (προσωπικής) έκφρασης και οι οποίες έχουν συχνά στενή διασύνδεση με την παρουσίαση του θέματος, γι’ αυτό και λαμβάνονται υπόψη κατά την ερμηνευτική προσέγγιση ενός κειμένου.
Βέβαια, μολονότι συνυπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί κειμενικοί δείκτες σε κάθε κείμενο ή ποίημα, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε πως όλοι έχουν την ίδια βαρύτητα και σημασία, προκειμένου να οδηγήσουν στην ανάδειξη του βασικού, κάθε φορά, θέματος. Κάποιοι από αυτούς αξιοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τον δημιουργό του κειμένου/ποιήματος (ενεργοί – αξιοποιούμενοι κειμενικοί δείκτες), αποτελούν σημαντικά όπλα στα χέρια του, προκειμένου να εδράσει πάνω σε αυτούς, αλλά και να υπερτονίσει τις κυρίαρχες ιδέες που το διέπουν και κατόπιν να παρουσιάσει εναργέστερα το θέμα, δίνοντάς τους ταυτόχρονα βαρύνουσα και ιδιαίτερη αξία για την κατανόησή του κεντρικού/βασικού θέματος. Κάποιοι άλλοι όμως κειμενικοί δείκτες έντεχνα «παραγκωνίζονται» θα λέγαμε και «παραμελούνται», λειτουργώντας δευτερευόντως, επικουρικά στο όλο εγχείρημα. Στην προσπάθειά μας, λοιπόν, να εντοπίσουμε και στη συνέχεια να ανταποκριθούμε στο βασικό ερώτημα του κειμένου/ποιήματος , οι κειμενικοί δείκτες μάς δείχνουν ξεκάθαρα τον δρόμο. Αποτελούν τους οδηγούς μας. Αυτό που απλά έχουμε να κάνουμε εμείς ως αναγνώστες/τριες είναι να αναδείξουμε τους κειμενικούς δείκτες «βαρύνουσας» σημασίας, σε σχέση πάντα με το βασικό ερώτημα/θέμα που τίθεται. Αυτοί αποτελούν και τον σκελετό, το ιστό του κειμένου/ποιήματος, αλλά και της απάντησής μας, πλαισιώνοντάς τους πάντα με πλούσιες αναφορές παραδειγμάτων μέσα απ’ αυτό, προσέχοντας κάθε φορά να εντάσσονται σε διαφορετικά πεδία των επιλογών του δημιουργού. Άμεση προτεραιότητά μας είναι η τεκμηριωμένη απάντηση μέσα από τους κειμενικούς δείκτες.
Βέβαια, αξίζει να επισημάνουμε πως η αξιοποίηση των κειμενικών δεικτών αφορά κατά κύριο λόγο τα ποιητικά κείμενα, καθώς εκεί το νόημα είναι στενότερα συνδεδεμένο με τις προσωπικές εκφραστικές και λεξιλογικές επιλογές του δημιουργού τους.
Ποιοι είναι, λοιπόν, αυτοί οι κειμενικοί δείκτες που μπήκαν τόσο απρόσμενα στη ζωή μας και έφεραν για πολλές και πολλούς τα πάνω κάτω;
Όσον αφορά το περιεχόμενο, έχουμε:
- Τίτλος.
- Πρόσωπα/Χαρακτήρες.
- Συγκρούσεις.
- Συνειρμοί.
- Αξίες.
- Ιδέες, αντιλήψεις.
- Σκοποί.
- Στάσεις.
- Συμπεριφορές.
- Κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες.
- Ανθρώπινες σχέσεις.
- Κοινωνικά προβλήματα.
- Συναισθηματικό κλίμα.
- Το συγκείμενο.[1]
- Διακειμενικότητα. [2]
Όσον αφορά τα μορφικά στοιχεία:
- Οι γλωσσικές/λεξιλογικές επιλογές (στίξη, γραμματικοί χρόνοι, εγκλίσεις, ρηματικά πρόσωπα, ονοματοποίηση, σχήματα λόγου, σύνταξη, γλωσσικές ποικιλίες, είδος λεξιλογίου, ευθύς – πλάγιος λόγος, χρήση προσωπικής – απρόσωπης σύνταξης κτλ)
- Το λογοτεχνικό γένος (π.χ. ποίηση, πεζογραφία) και το λογοτεχνικό είδος (π.χ. ιστορικό μυθιστόρημα)[3].
- Οι αφηγηματικές τεχνικές.
- Οι αφηγηματικοί τρόποι.
- Τα εκφραστικά μέσα (π.χ. σχήματα λόγου).
- Η δομή.
- Η πλοκή.
- Το ύφος/υφολογικά γνωρίσματα.
- Επιλογή ενός λογοτεχνικού ρεύματος.
- Εικονοποιία.
- Στίξη.
- Στιχουργική.
- Θεατρικά στοιχεία.
- Τεχνική γραφής.
- Μέτρο, ομοιοκαταληξία.
- Λέξεις- φράσεις που συνδέουν τα νοήματα.
- Επιλογή λεξιλογίου (ιδιοτυπίες, ιδίωμα, νεολογισμοί, ιδιόλεκτος…).
Η συνδυαστική ερμηνεία των κειμενικών δεικτών μάς βοηθά να διερευνήσουμε τις ανταποκρίσεις μας στο κείμενο και να το νοηματοδοτήσουμε.
Πηγές:
- Φάκελος Υλικού
- Οδηγίες ΙΕΠ, «Ενδεικτικές ερωτήσεις για την αξιολόγηση του πανελλαδικώς εξεταζόμενου μαθήματος Νέα Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία»
- Ρουμπρίκες αξιολόγησης (οδηγίες υπουργείου)
[1] Εννοούμε το συγκεκριμένο και ξεχωριστό πλαίσιο αναφοράς που διακρίνει κάθε λογοτεχνικό έργο. Με άλλα λόγια, όλα εκείνα τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογραφικά/ιδεολογικά δεδομένα που οριοθετούν τις ιδιαίτερες συνθήκες της παραγωγής του έργου, τα στοιχεία του πραγματικού κόσμου που αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείμενα, όπως η χωρο-χρονική τοποθέτηση (δηλαδή το πού και πότε λαμβάνει χώρα το συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο που διαβάζουμε κάθε φορά), οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του (πραγματικού) χρόνου συγγραφής, ο πολιτισμός, η κουλτούρα, η θρησκεία, τα ήθη, οι παραδόσεις, η πολιτεία και το δίκαιό της κ.ά. που συμβάλλουν δημιουργικά στην ερμηνεία τους και στη νοηματοδότησή τους. Όλα αυτά υποδηλώνονται στο κείμενο είτε συνδυαστικά είτε επιλεκτικά. Αποτελούν τα απαραίτητα εκείνα βοηθητικά στοιχεία, προκειμένου να αντιληφθεί ο αναγνώστης/αναγνώστρια πως αυτό που διαβάζει αποτελεί απλώς μια μικρή φέτα ζωής του πραγματικού κόσμου, όπως αυτός διαθλάται στο κείμενο μέσα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική ματιά του/της συγγραφέα και από τις γλωσσικές του επιλογές. Με άλλα λόγια, διαβάζει συγκεκριμένους χαρακτήρες σε ένα συγκεκριμένο χρονικό και χωρικό περιβάλλον, όχι απαραίτητα με τρόπο πραγματικό και ρεαλιστικό, αλλά μέσα από το είδος της αναπαράστασης που κάνει ο/η συγγραφέας με τις επιλογές του. Ο αναγνώστης/αναγνώστρια καλείται να λαμβάνει υπόψη όλα αυτά και να προβαίνει σε λεπτές διακρίσεις ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και το συγκείμενο.
[2] Πρόκειται για την «επαφή» του κειμένου με άλλα λογοτεχνικά έργα, με τα οποία συνομιλεί ρητά ή άρρητα.
[3] Το γένος αναφέρεται στις βασικές μορφές της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), ενώ το είδος στις υποδιαιρέσεις κάθε γένους (π.χ. το ιστορικό μυθιστόρημα είναι είδος στο γένος πεζογραφία). Η διάκριση του γένους ή είδους ορίζεται από κριτήρια:
- δομής (π.χ. το σονέτο, το επιστολικό μυθιστόρημα),
- έκτασης (π.χ. το διήγημα, η νουβέλα),
- σκοπού ή αποτελέσματος (π.χ. κωμωδία, τραγωδία),
- θέματος (π.χ. μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας).
Σε πολλές ταξινομήσεις αναφέρονται και ορισμένες ενδιάμεσες μορφές μεταξύ λογοτεχνίας και γραμματείας: δοκίμιο, βιογραφία, αυτοβιογραφία, απομνημονεύματα κ.λπ.
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος
