ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ:Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ,ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ

Dan Collier

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

                   είν’ ο ουρανός

και λίγο χιόνι

έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τ’ αστέρια

εγώ

κληρονόμος πουλιών

πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω.

(Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958)

Ο Μίλτος Σαχτούρης συνθέτει ένα ποίημα για το ιδιαίτερο χρέος του ποιητή. Κινούμενος στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια κι έχοντας ήδη γνωρίσει τον όλεθρο του εμφυλίου πολέμου, ο ποιητής έχει πλήρη συναίσθηση του κλίματος που επικρατεί στην ελληνική πολιτεία και του μίσους που κατευθύνει τις πράξεις πολλών ανθρώπων. Αισθάνεται, λοιπόν, πως είναι απόλυτα αναγκαίο να έρθουν οι συνάνθρωποί του ξανά σε επαφή με τις αξίες του παρελθόντος, με την έννοια της αλληλοκατανόησης και της αγάπης, αλλά και με την ελπίδα ενός καλύτερου και αρμονικότερου μέλλοντος. Κι είναι δικό του χρέος να κατευθύνει τους ανθρώπους προς τη θέαση αυτών των πραγμάτων, καθώς ο ίδιος, ως ποιητής, έχει τη δυνατότητα να κινείται σε υψηλότερους χώρους και να απέχει από τη διάθεση αλληλοσπαραγμού που έχει κατακλύσει τη σκέψη των άλλων ανθρώπων. Με την αντικειμενικότητα της δικής του κρίσης, με την αποστασιοποίησή του από τα πάθη που κλονίζουν την ελληνική κοινωνία, είναι αυτός που οφείλει να ελέγξει το φως των αστεριών, αποκαθιστώντας έτσι την επικοινωνία των ανθρώπων με τον ουρανό, με τα ιδανικά και τις αρετές που έχει να τους προσφέρει.

Στο ποίημα Ο Ελεγκτής μπορούμε να διακρίνουμε τρεις επιμέρους εικόνες, οι οποίες με την τελική συνανάγνωση αποδίδουν την άποψη του Σαχτούρη για το χρέος του ως ποιητή.

Η 1η εικόνα: «Ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν’ ο ουρανός / και λίγο χιόνι», στην οποία με την αναφορά στο αίμα και το χιόνι δίνεται μια χρωματική αντίθεση που καθιστά εναργέστερη τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρνητική και τη θετική πτυχή του χώρου στον οποίο κινείται ο ποιητής. 

Η 2η εικόνα: «έσφιξα τα σκοινιά μου / πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ’ αστέρια»

Η 3η εικόνα: «εγώ κληρονόμος πουλιών / πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά / να πετάω».

«Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

                   είν’ ο ουρανός

και λίγο χιόνι»

Ο ποιητής για να φέρει τον ουρανό στα ανθρώπινα μέτρα, για να τον καταστήσει πιο προσιτό στην αντίληψη των ανθρώπων τον παρομοιάζει μ’ έναν κήπο, στον οποίο μπορεί κανείς να δει άφθονο αίμα και λίγο χιόνι. Ο ουρανός άρα τοποθετημένος απέναντι απ’ το χώρο των ανθρώπων καθρεφτίζει τα δεινά τους, καθρεφτίζει το αίμα των νεκρών, αλλά και το χιόνι της αγνότητας. Τους δείχνει με τον τρόπο αυτό πως παρά τα πλείστα εγκλήματα, παρά τις τεράστιες απώλειες που έχουν βιώσει, υπάρχει ωστόσο η ελπίδα να επαναφέρουν στη ζωή τους την τραυματισμένη αθωότητα. Το αίμα με το οποίο είναι γεμάτος ο ουρανός και το λίγο χιόνι, μας παραπέμπουν στα δύσκολα χρόνια που βίωσε ο ελληνικός λαός ως συνέπεια των γεγονότων της κατοχής, του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε, και φυσικά της μετεμφυλιακής περιόδου κατά την οποία οι αριστεροί συνέχισαν να γνωρίζουν διώξεις, εκτελέσεις και φυλακίσεις. Το αίμα είναι μια σαφής αναφορά στους νεκρούς των χρόνων αυτών, ενώ το χιόνι φέρνει στη σκέψη τους δύσκολους και φονικούς χειμώνες που έφεραν τους ανθρώπους σε ακόμη πιο δεινή θέση.

«έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τ’ αστέρια»

Ο ποιητής ως ο ελεγκτής των αστεριών οφείλει να μεταβεί στο χώρο του ουρανού, τρέπεται έτσι σ’ έναν μηχανοδηγό που ετοιμάζει την πτήση του ή την ανοδική του πορεία προς το ουράνιο στερέωμα. Το σφίξιμο των σκοινιών που επί της ουσίας υποδηλώνει την αποφασιστικότητα του ποιητή και την αφοσίωσή του στο χρέος που έχει, αφήνει συνάμα να εννοηθεί πως η άνοδος στο χώρο των
αστεριών θα γίνει με κάποια πτητική μηχανή. Εννοείται, βέβαια, πως ο ποιητής δεν προχωρά σε κάποια περεταίρω εξήγηση αυτής της πτήσης, καθώς εκείνο που έχει σημασία δεν είναι η 
ρεαλιστική αιτιολόγηση του πώς θα φτάσει ως τον ουρανό, αλλά η συμβολική σημασία της ανάγκης του να ελέγξει τα αστέρια.

Το φως των αστεριών ενέχει την έννοια της καθοδήγησης και του προσανατολισμού, όπως
 για χρόνια βασίζονταν σε αυτά οι ναυτικοί για να καθορίζουν την πορεία τους. Το φως των
 αστεριών συμβολίζει όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να επαναφέρουν τους ανθρώπους
σ’ ένα συνετό και ορθό τρόπο ζωής, μακριά από τις φονικές αναμετρήσεις και το μίσος. Συμβολίζουν τις ιδανικές αξίες των ανθρώπων, τις παραδόσεις του παρελθόντος που διατηρούσαν αλώβητη την κοινωνική συνοχή, την ελπίδα που προσέδιδε κουράγιο στους ανθρώπους, αλλά και την προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου. Το φως των αστεριών μπορεί να σηματοδοτήσει ένα νέο ξεκίνημα, μια νέα αρχή στην πορεία των ανθρώπων, που θα πρέπει ωστόσο να βασιστεί στις κατάλληλες αρχές και αξίες ώστε να αποφευχθεί μια πιθανή επιστροφή στη λογική της εχθρότητας.

«εγώ

κληρονόμος πουλιών»

Σε συμβολικό επίπεδο η κληρονομιά που λαμβάνει ο ποιητής από τον κόσμο των πουλιών είναι η δυνατότητα να κινείται απόλυτα ελεύθερος σ’ ένα κόσμο που βρίσκεται πάνω από τα συνήθη δεσμά της ανθρώπινης υπόστασης. Η σκέψη του ποιητή διατηρεί την ανεξαρτησία της και δεν επηρεάζεται από το κλίμα εξαρτήσεων και συνενοχής που δεν επιτρέπει στους συγκαιρινούς του να βρουν τη διέξοδο απ’ τη δύσκολη εμπειρία που βιώνουν. Ο ποιητής αποκτά έτσι μια πιο αντικειμενική ματιά, καθώς όντας αποστασιοποιημένος στο χώρο του ουράνιου στερεώματος, δεν βλέπει τα πράγματα υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς. Αντικρίζει τα προβλήματα της εποχής του στην ολότητά τους και αναλαμβάνει το καθήκον του να προσφέρει στους συμπολίτες του την οπτική εκείνη που θα τους βοηθήσει να επιστρέψουν σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη. Αδέσμευτος, ελεύθερος και προνομιακός θεατής ενός ανώτερου κόσμου, ο ποιητής αποκτά χάρη στην κληρονομιά των πουλιών ένα σημαντικό ρόλο και μια σπουδαία αποστολή.

Ο αυτοπροσδιορισμός του ποιητή ως κληρονόμου πουλιών μας παραπέμπει επίσης στον πλατωνικό διάλογο «Ίων» όπου ο φιλόσοφος μέσω του Σωκράτη μιλά για την ιδιαιτερότητα των ποιητών, σχολιάζοντας πως οι ποιητές δεν δημιουργούν το έργο τους χάρη στη δική τους σκέψη, αλλά φτάνουν σε αυτό δεχόμενοι τη θεϊκή έμπνευση. Σημειώνει χαρακτηριστικά πως ο ποιητής είναι κάτι το κενό, κάτι το ελαφρύ, ένα πετούμενο, αλλά και κάτι το ιερό (κούφον γαρ χρήμα ποιητής εστίν και πτηνόν και ιερόν…), που δεν μπορεί να δημιουργήσει αν δεν περιέλθει σε κατάσταση έκστασης, χάνοντας κάθε λογική μέσα του. Οι ποιητές, κατά τον Σωκράτη, δεν συνθέτουν τα άριστα έργα τους χάρη σε δική τους ικανότητα, αλλά χάρη σε δύναμη θεϊκή που τους προσφέρει την ανάλογη έμπνευση. Ο Σαχτούρης, λοιπόν, αξιοποιεί αυτή την πλατωνική ιδέα, καταγράφοντας ωστόσο τη μέγιστη ευθύνη και το υψηλό χρέος που έχουν οι ποιητές απέναντι στους ανθρώπους της κοινωνίας τους.

Μια άλλη παράμετρος που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη σχετικά με τη φράση αυτή είναι η ταυτότητα του ποιητή. Ο Μίλτος Σαχτούρης, Υδραίος στην καταγωγή, ήταν εγγονός του Μιλτιάδη Σαχτούρη, αξιωματικού του πολεμικού ναυτικού, αλλά και δισέγγονος του Γιώργη Σαχτούρη, ο οποίος είχε λάβει ενεργό μέρος στην επανάσταση του 1821 ως αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού, συμμετέχοντας σε πολλές ναυτικές αναμετρήσεις. Ο ποιητής, λοιπόν, έχει στενούς δεσμούς με τη θάλασσα και τη ναυτιλία, τόσο μέσω της ίδιας του της οικογένειας, όσο και μέσω του τόπου καταγωγής του, την περίφημη Ύδρα, με τους ικανότατους ναυτικούς. Ήταν, μάλιστα, τέτοια η δεινότητα των Υδραίων ναυτικών ώστε από νωρίς είχαν αποκτήσει ευρύτατη φήμη και αποκαλούνταν απ’ τους υπόλοιπους Έλληνες «θαλασσοπούλια» (J. L. S. Bartholdy “Ταξιδιωτικές εντυπώσεις από την Ελλάδα 1803-1804” Εκδόσεις Εκάτη). Ενδεικτική ως προς αυτό και η αναφορά στο Θούριο του Ρήγα Φεραίου: «Της Κρήτης και της Νύδρας θαλασσινά πουλιά, καιρός είν’ της Πατρίδος ν’ ακούστε τη λαλιά».

Ο Σαχτούρης, επομένως, όταν αποκαλεί τον εαυτό του κληρονόμο πουλιών και όταν σχολιάζει πως πρέπει να ελέγξει τα αστέρια, στην πραγματικότητα κινείται σ’ ένα χώρο πολύ πιο προσωπικό και οικείο απ’ ό,τι γίνεται αρχικώς αντιληπτό. Ο ποιητής δανείζεται τον έλεγχο των αστεριών από τη ναυτική παράδοση, ενώ αποκαλώντας τον εαυτό του κληρονόμο πουλιών υποδηλώνει, όχι μόνο την ποιητική του ιδιότητα, αλλά και την καταγωγή του.  

«πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω»

Ο ποιητής έχει γνωρίσει βαθιά στην ψυχή του τον πόνο απ’ όλες αυτές τις απώλειες που σημάδεψαν τα εμπόλεμα χρόνια. Η ικανότητά του να πετά ψηλότερα δε σημαίνει για κανένα λόγο πως ο ίδιος ξέφυγε αλώβητος από τη δίνη των φρικτών εκείνων γεγονότων. Έχει πληρώσει το τίμημα, έχει τραυματιστεί ψυχικά κι έχει υποφέρει σωματικά∙ εντούτοις δεν είναι διατεθειμένος να υποκύψει στις εσωτερικές του πληγές. Δεν σκοπεύει να αφήσει την οδύνη του παρελθόντος να τον εμποδίσει από τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος, από τη διεκδίκηση μιας καλύτερης διαβίωσης για τους συνανθρώπους του.

Πληγές, άλλωστε, έχουν όλοι οι συγκαιρινοί του, γι’ αυτό και δυσκολεύονται να αποδεχτούν όσα συνέβησαν και συνεχίζουν να βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους. Χρέος του ποιητή είναι να ελέγξει το φως των αστεριών και να αποκαταστήσει την ισορροπία ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, όχι αιτούμενος τη λησμοσύνη των γεγονότων -το παρελθόν αποτελεί πολύτιμο κομμάτι της ύπαρξης ενός λαού και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνιέται-, αλλά φροντίζοντας ώστε οι άνθρωποι να επανέλθουν στις αξίες του παρελθόντος, στον αλληλοσεβασμό και στη συγχώρεση, για να μπορέσουν έτσι να συνεχίσουν την κοινή τους πορεία.

Με δεδομένη τη λανθασμένη πορεία που ακολουθούν οι άνθρωποι∙ πορεία που τους οδηγεί στο μίσος και την εκδίκηση, ο ποιητής οφείλει ως ελεγκτής να καταστήσει και πάλι το φως των αστεριών ορατό σ’ αυτούς, ώστε να καθοδηγηθούν στο σωστό δρόμο. Η απώλεια του προσανατολισμού τους κι η εκτροπή τους σε πράξεις και σκέψεις καταστρεπτικές για την εξέλιξη αυτού του έθνους, υποδηλώνει την άμεση ανάγκη επαναφοράς των ανθρώπων σε πρότυπα και αξίες του παρελθόντος. Με το φως των αστεριών και πάλι ορατό, οι άνθρωποι θα μπορέσουν να επανακτήσουν την ελπίδα τους, θα βρουν το κουράγιο για μια νέα αρχή και θα φέρουν στη μνήμη τους τις αρχές και τις αξίες που διέτρεχαν τη ζωή τους στο παρελθόν και τους είχαν φυλάξει από τόσο οδυνηρές επιλογές.

Ο ποιητής γνωρίζει πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος των αστεριών και αντιλαμβάνεται πως η ευθύνη αυτή είναι δική του, μιας και ως ποιητής έχει τη δυνατότητα να βλέπει τα πράγματα καθαρότερα από τους άλλους πολίτες. Έτσι, έχοντας πλήρη συναίσθηση του χρέους που του αναλογεί, δηλώνει με τρόπο κατηγορηματικό πως είναι αυτός ο ελεγκτής που θα επιχειρήσει τη δύσκολη άνοδο προς τον ουρανό. Η προσωπική αντωνυμία «Εγώ» που αυτονομείται στο κείμενο, αποτελώντας μόνη της έναν στίχο, τονίζει με έμφαση πως είναι ο ίδιος ο ποιητής που θα λειτουργήσει ως ελεγκτής των αστεριών. Έχει, μάλιστα, προηγηθεί η κτητική αντωνυμία (Έσφιξα τα σκοινιά μου), αλλά και το σε πρώτο πρόσωπο ρήμα «ελέγξω», που είχαν υποδηλώσει πως το χρέος αυτό ανήκει στον ίδιο τον ποιητή. Αντιστοίχως, σε πρώτο πρόσωπο τίθεται και το ρήμα «πετάω» που κλείνει το ποίημα, επισφραγίζοντας την προσωπική συμμετοχή και τον ιδιαίτερο ρόλο του ποιητή.

Read more: http://latistor.blogspot.com/2013/08/blog-post_3460.html#ixzz4Ai95u8O3

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» [Τι συμβολίζει ο ουρανός στο ποίημα]

Κωνσταντίνος Μάντης | Ερωτήσεις ΚΕΕ Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»   

Καρακόλιθος, Ν. Βοιωτίας

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»

Τι νομίζετε ότι συμβολίζει ο ουρανός στο ποίημα;

Ο ουρανός ήδη με την απόσταση που έχει από τον γήινο χώρο αποκτά το ρόλο ενός 
ανώτερου επιπέδου ύπαρξης που λειτουργεί ως ο φορέας ενός σταθερού προσανατολισμού 
για τους ανθρώπους. Τα αστέρια του ουρανού είναι καθοδηγητές στην πορεία 
των ανθρώπων∙ αποτελούν με το φως τους πηγές ελπίδας, είναι διαρκείς σύντροφοι 
στους αγώνες και τις δυσκολίες∙ συνιστούν με τη διαχρονικότητά τους σύμβολα
 για την αξία της απαντοχής. Ο ουρανός, επομένως, ως ο χώρος που περιέχει 
τα αστέρια, είναι συνάμα κι ο χώρος που περιέχει κάθε ιδανικό, κάθε άριστη σκέψη 
για το πώς της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι ένας χώρος θεϊκός που αντανακλά βέβαια
 και καθρεφτίζει τον πόνο των ανθρώπων, παρέχει ωστόσο παράλληλα και 
την εικόνα ενός ουσιαστικότερου και καθαρότερου τρόπου ζωής. Ο ουρανός συμβολίζει
 έτσι την ελπίδα, καθώς και την ύπαρξη μιας πιο πνευματικής ύπαρξης απαλλαγμένης
 από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Είναι το σύμβολο της αγνότητας, 
αλλά και το σύμβολο ενός σταθερού κελεύσματος για τη δυνατότητα που έχουν 
οι άνθρωποι να αλλάξουν ριζικά τους όρους διαβίωσής τους, να αποβάλουν
 την εχθρότητα και τη βιαιότητα, και να οδηγηθούν έτσι σε μια πορεία λύτρωσης.

Ο ποιητής για να φέρει τον ουρανό στα ανθρώπινα μέτρα, για να τον καταστήσει πιο προσιτό στην αντίληψη των ανθρώπων τον παρομοιάζει μ’ έναν κήπο, στον οποίο μπορεί κανείς να δει άφθονο αίμα και λίγο χιόνι. Ο ουρανός άρα τοποθετημένος απέναντι απ’ το χώρο των ανθρώπων καθρεφτίζει τα δεινά τους, καθρεφτίζει το αίμα των νεκρών, αλλά και το χιόνι της αγνότητας. Τους δείχνει με τον τρόπο αυτό πως παρά τα πλείστα εγκλήματα, παρά τις τεράστιες απώλειες που έχουν βιώσει, υπάρχει ωστόσο η ελπίδα να επαναφέρουν στη ζωή τους την τραυματισμένη αθωότητα. Συνάμα, στον κήπο του ουρανού συναντά κανείς και τα αστέρια, τους λαμπρούς αυτούς συνοδοιπόρους των ανθρώπων, οι οποίοι είναι εκεί πάντοτε όλα τα χρόνια της ανθρώπινης παρουσίας για να τους δείχνουν το δρόμο και να τους θυμίζουν έτσι αξίες και πρότυπα, λησμονημένα και παραγνωρισμένα ίσως, τα οποία αποτελούν όμως ικανούς ρυθμιστές για μια καίρια αναμόρφωση στην κοινωνία των ανθρώπων.

Στον ουρανό εγγράφονται όχι μόνο τα δεινά του παρόντος, αλλά και οι στιγμές 
αρμονικότερης διαβίωσης του παρελθόντος. Είναι ο χώρος που εμπεριέχει όλη 
την ιστορία της ανθρώπινης παρουσίας κι είναι έτσι ικανός να υπενθυμίζει και 
να παραπέμπει σε τρόπους σκέψης και δράσης που ενείχαν μια αρτιότερη ηθική. 
Στον ουρανό, ο οποίος για τους πιστούς αποτελεί το χώρο της θεϊκής ύπαρξης, 
απευθύνονται οι ικεσίες των ανθρώπων∙ στον ουρανό σχηματίζονται για 
τους ονειροπόλους οι εικόνες του προσδοκώμενου μέλλοντος∙ στον ουρανό 
τοποθετείται ό,τι άφθαρτο κι ό,τι άρτιο και ιδανικό. Λειτουργεί έτσι ως σύμβολο
 του θεϊκού, του επιθυμητού, αλλά και της τελειότητας που παραμένει ανέγγιχτη 
από τη φθορά των γήινων πραγμάτων. Αν μπορεί να υπάρξει κάτι που 
δεν περιέχει λάθη κι ελαττώματα, κάτι που δεν έχει φθαρεί ή υπονομευτεί 
από την ανθρώπινη μικροπρέπεια, απληστία και σκληρότητα, κάτι που τίθεται
 υψηλότερα από τη μετριότητα που χαρακτηρίζει καθετί ανθρώπινο, αυτό μπορεί 
να βρεθεί μόνο στην ασφαλή περιοχή του ουρανού.

Θα πρέπει να σημειωθεί πως στην ποίηση του Σαχτούρη οι αναφορές στον ουρανό 
είναι πολύ συχνές. Ο ποιητής αξιοποιεί τον ουρανό ως ένα πολυδύναμο σύμβολο,
δίνοντάς του τις περισσότερες φορές θετική έκφανση. Χαρακτηριστικό για την
ιδιαίτερη αξία που κατέχει ο ουρανός για τους ανθρώπους είναι το ποίημα 
«Το ψωμί», στο οποίο ο ποιητής τον αντικρίζει ως μια αστείρευτη πηγή δύναμης, 
ελπίδας και ιδανικών.

«Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φρατζόλα ζεστό

ψωμί είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό

ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι

έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω

όμως και μία μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος κι αυτή

μ’ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε

κομμάτια γνήσιο ο υ ρ α ν ό

κι όλοι τώρα τρέχαν σ’ αυτή, λίγοι πήγαιναν στο ψωμί,

όλοι τρέχανε στον μικρόν άγγελο που μοίραζε ο υ ρ α ν ό

Ας μη το κρύβουμε

διψάμε για ουρανό!»

Read more: http://latistor.blogspot.com/2014/04/blog-post_10.html#ixzz4Ai9Vf3Gz

Μίλτος Σαχτούρης (γεν. 1919)

Ὁ Ἐλεγκτής*
Ἕνας μπαξές γεμάτος αἷμα
εἶν' ὁ οὐρανός
καί λίγο χιόνι ἔσφιξα τά σκοινιά μου  πρέπει καί πάλι νά ἐλέγξω  τ' ἀστέρια ἐγώ κληρονόμος πουλιῶν  πρέπει ἔστω καί μέ σπασμένα φτερά1 νά πετάω.
(Τά φάσματα ἤ ἡ χαρά στόν ἄλλο δρόμο, 1958)

*Οι τίτλοι στον Σαχτούρη είναι συνήθως ουσιαστικά συνοδευόμενα από ένα  οριστικό άρθρο (βλ. Το ψωμί, Η Αποκριά, Ο στρατιώτης ποιητής, ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου,  Β ' και Γ ' Λυκείου, αντίστοιχα)· αυτός είναι ένας τρόπος για  να ορίσει ο ποιητής τον χώρο του, ώστε να προετοιμαστεί ο αναγνώστης της  ποίησής του  για την είσοδο στον μαγικό του κόσμο, όπου κατά κανόνα παρακολουθεί  μια παράξενη και  ωστόσο γοητευτική μικρή ποιητική ιστορία. Το θέμα του ποιητή με τα σπασμένα φτερά χαρακτηριστικό στην ποίηση· απαντά στον  Καρυωτάκη: Έχω κάτι σπασμένα φτερά (Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα, Ελεγεία 1927) και στον Μπωντλαίρ (Άλμπατρoς), όπου ο ποιητής ταυτίζεται με το πουλί άλμπατρος:  σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή  μες στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του. (Μτφρ. Αλέξ. Μπάρας, βλ. ΚΝΛ, Β' Λυκείου).

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής 

   Σχόλιο    

Η ευθύνη του ποιητή συνίσταται στο να καθιστά δυνατή την επικοινωνία με τον ουρανό.
Έστω και με φτερά σπασμένα ο ποιητής ως ελεγκτής οφείλει να ελέγχει το φως
 των αστεριών σε ένα ουρανό που είναι ασφαλώς μία δύσκολη υπόθεση (γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι), επειδή αυτό υπαγορεύει η ίδια του η φύση του ως κληρονόμου πουλιών.
Στο ποίημα συναντάμε το πάγιο στην ποίηση του Σαχτούρη αίτημα για ουρανό· η ευθύνη
 του ποιητή συνίσταται στη δικαίωση του αιτήματος αυτού, που είναι για τον Σαχτούρη ένα πανανθρώπινο αίτημα: Ας μη το κρύβουμε / διψάμε για ουρανό, (βλ. Το ψωμί,
ΚΝΛ, Γ' Γυμνασίου, σ. 356).

  Ερωτήσεις   

1. Ποια είναι η ευθύνη του ελεγκτή; Ποια στοιχεία μας επιτρέπουν να τον
2.  ταυτίσουμε με τον ποιητή;
3. Πώς αντιλαμβάνεσθε την εικόνα που περιγράφεται από τον στίχο, έσφιξα 
4.  τα σχοινιά μου;

  Εργασία   

Διαβάστε το ποίημα του Σαχτούρη Ο Συλλέκτης και εξετάστε το συγκριτικά με τον Ελεγκτή.

Μίλτος Σαχτούρης

Ὁ Συλλέκτης

Μαζεύω πέτρες γραμματόσημα πώματα ἀπό φάρμακα σπασμένα γυαλικά πτώματα ἀπό τόν οὐρανό λουλούδια κι ὅ,τι τό καλό σ' αὐτό τόν ἄγριο κόσμο κινδυνεύει

ψηλά κοιτάζω σάν χαρταετός ὁ Σταυραϊτός νά φεύγει ἀγγίζω δίχως φόβο ἠλεκτροφόρα σύρματα  αὐτά δέ μέ ἀγγίζουν

ὁ ἥλιος μαζεύει τίς ἡμέρες μου  γελώντας

μονάχα ἡ ψυχή στ' αὐτί μου  ψιθυρίζει λέγοντας:  σκοτείνιασε σκοτείνιασες  γιατί; δέν εἶσαι τρομαγμένος;

(Το σκεῦος, 1971)

«Ο μικρός αετός», έργο του Διαμαντή Διαμαντόπουλου.

Φωτόδεντρο

Τόπος συν-ανάγνωσης και αναζήτησης για τη Λογοτεχνία και τη Γλώσσα

Τρίτη, 20 Αυγούστου 2013

Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Η συλλογή « Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» 

( 1958)

Η λέξη « φάσματα»- σύμφωνα με το Μαρωνίτη, σημαίνει τα είδωλα,  τα φαντάσματα, ή τους ιριδισμούς των χρωμάτων.
     Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της μετεμφυλιακής Ελλάδας,  και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό που φαίνεται, ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του · ο ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικιώδη , αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει  ( από την οποία άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά, η χαρά βρίσκεται « στον άλλο δρόμο» , όπως υποδηλώνει ο δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του. Η χαρά, η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα «φάσματα» , στους εφιάλτες αλλά βρίσκεται  σε άλλη πραγματικότητα, σε άλλον « ουρανό», που πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο· ο χώρος που τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο «άλλος δρόμος» ( χαρακτηριστικό της ποίησης του Σαχτούρη η διάσταση του διπλού, η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων).
    Οι εικόνες του δεν είναι  μόνο βιώματα ή φαντασίες ( φάσματα – είδωλα) αλλά «κοιτούν»  σ΄αυτήν την άλλη πλευρά, στον «άλλο δρόμο», που καλείται να διατηρήσει ζωντανές τις ηθικές αξίες και να προστρέξει σε μια ανώτερη ζωή. Η ποίηση  δίνει την ευκαιρία να  νιώσει και εκφράσει ο δημιουργός- και ο αναγνώστης θα λέγαμε – τους συλλογικούς και αιώνιους πόθους του ανθρώπου, προσπερνώντας την κατακρεουργημένη ανθρωπότητα.

Ο τίτλος του ποιήματος

Ο τίτλος του ποιήματος ορίζει το χώρο του, ώστε ο αναγνώστης να προετοιμαστεί για την είσοδό του στο μαγικό κόσμο της ποίησης. Ορίζει  συνάμα και το χρέος του ποιητή, που είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον « ουρανό» , το χώρο  όπου διαφυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, διαμεσολαβεί μεταξύ ουρανού και γης , προσπαθώντας να βοηθήσει στο να φτάσει το φως των αστεριών στη γη, το φως της ελπίδας για έναν ομορφότερο και δικαιότερο κόσμο στη σκληρή και απάνθρωπη γήινη πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο τίτλος συνδέεται άμεσα και συμβολικά  με το περιεχόμενο του ποιήματος αναφερόμενος στη συνειδητή αποστολή του ποιητή να διατηρήσει ζωντανή την αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι .
  Ο τίτλος του ποιήματος απαρτίζεται , κατά τη σαχτουρική συνήθεια, από ένα έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό Η λεκτική εκφορά του , λοιπόν, (  με το οριστικό άρθρο που συνοδεύει το ουσιαστικό , το οποίο δηλώνει το υποκείμενο κάποιας ενέργειας- του ρόλου του ποιητή  ) μας επιβάλλει να δεχτούμε : α) μιαν υποχρεωτικότητα και β) την αυστηρά καθορισμένη ιδιότητα του ποιητικού υποκειμένου, που έχει μια πολύ ξεκάθαρη αποστολή. 

Ο χώρος του ποιήματος 

ο χώρος του ποιήματος καλύπτει δύο επίπεδα: το γήινο επίπεδο και την ουράνια περιοχή .Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στη γη, η οποία στο ποίημα δεν περιγράφεται καθόλου, αλλά υποδηλώνεται κατερειπωμένη · διακειμενικά όμως αντιλαμβανόμαστε πως έχει υποστεί αυτήν την κατερήμωση  με τους σφαγιασμούς και τις απάνθρωπες ενέργειες  που χαρακτηρίζουν την εποχή που ζει ο ποιητής, αυτή των μετεμφυλιακών χρόνων · από δω θα ξεκινήσει ο ποιητής για να πραγματώσει το έργο του , « να ελέγξει τ΄αστέρια».
   Από την άλλη πλευρά υπάρχει  ο χώρος του ουρανού, ένας υπεργήινος χώρος, που αποτελεί το στόχο του ποιητή, αλλά έχει υποστεί και αυτός καίρια πλήγματα.

   Η βασικότερη τεχνική που χρησιμοποιεί ο Σαχτούρης είναι η τεχνική της σμίκρυνσης · σύμφωνα μ΄αυτή το σαχτουρικό σύμπαν – και ο ουρανός- έχει σμικρυνθεί και γίνεται ορατός με τις διαστάσεις ενός μπαξέ : «Έναςμπαξές γεμάτος αίμα ειν'ο ουρανός μου και λίγο χιόνι». Ο χώρος  της αθωότητας και της αγνότητας προς τον οποίο τείνει ο ποιητής σμικρύνεται, καταλαμβάνει τη διάσταση ενός μπαξέ, ενός εφιαλτικού κήπου που είναι αιματοβαμμένος από τους σφαγιασμούς της σκοτεινής και απάνθρωπης εποχής. Ο Γ. Θέμελης  έχει χαρακτηρίσει τον κήπο του Σαχτούρη  ως « το πιο τρομακτικό και μαζί αποκαλυπτικό όραμα κόσμου του ποιητή» 

Ο ουρανός

εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο  στον οποίο κινείται  ο ποιητής · εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός αντιθετικά και συμβολικά   αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν φωτεινότερο κόσμο.

Χρέος του ποιητή είναι να ξεπεράσει τις δυσχέρειες, το κακό που ταλανίζει τον κόσμο,    για  να πετάξει προς τον ουρανό, - το χώρο του καλού και του αγαθού- αλλά  και να βοηθήσει τους άλλους ανθρώπους να βρουν αυτό τον δρόμο. Ο ρημαγμένος κόσμος, ρημαγμένος από την έκπτωση των ηθών και την αλλοτριότητα  των πραγμάτων,  επιβάλλει στον ποιητή να επωμιστεί το χρέος του ως πνευματικός ταγός και να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο. 

«έσφιξα τα σκοινιά μου
πρέπει και πάλι να ελέγξω
τ' αστέρια
εγώ
κληρονόμος πουλιών
πρέπει
έστω και με σπασμένα φτερά
να πετάω.»

Οι τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες του ποιήματος

Α)  Ένας μπαξές γεμάτος αίμα
       είν' ο ουρανός
       και λίγο χιόνι

Ο ουρανός, σαν σύμβολο  των πνευματικών αξιών και της ελπίδας , όπως είπαμε πριν, έχει υπονομευτεί από τη γήινη αθλιότητα, έχει αμαυρωθεί από την ηθική σήψη της πραγματικότητας ( Κατοχή , Εμφύλιος, μετεμφυλικές αντιπαλότητες, βία, θάνατος ).Ο ουρανός , σ΄αυτή την εικόνα, έχει και στοιχεία γήινα, έχει αίμα, το αίμα των αδικοσκοτωμένων Ελλήνων · ο Σαχτούρης ανακαλεί μνήμες από τις προαναφερθείσες τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας · το αίμα των Ελλήνων που χάθηκαν στην Κατοχή, στον Εμφύλιο ή  μετά, βάφει με κόκκινο χρώμα τον χώρο της αθωότητας. Επιλέγεται η λέξη « μπαξές», μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία,  που αποκτά αμέσως τρομακτική και εφιαλτική διάσταση ώστε να δηλωθούν  με καθαρότητα  οι δύο διαστάσεις που δίνει πάντα ο Σαχτούρης στο ποιητικό του σύμπαν :το φρικιαστικό χαρτογραφείται την ίδια στιγμή που αρθρώνεται το φανταστικό . Ο μπαξές / ουρανός , που θα ήταν αναμενόμενο να είναι γεμάτος λουλούδια, έχει το χρώμα των τραυματικών εμπειριών της εποχής του ποιητή, το κόκκινο του αίματος, αλλά και « λίγο χιόνι» · το λευκό χρώμα του χιονιού που  αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας αφήνει κάποια περιθώρια  δράσης και ελπίδας στον ποιητή. Τα χρώματα λοιπόν  που κυριαρχούν στη σαχτουρική ποίηση, έχουν εδώ καίρια θέση: άμεσα αναφέρονται το κόκκινο και το άσπρο , έμμεσα αναφέρονται το γαλάζιο και το μαύρο :

κόκκινο : χρώμα της ζωής αλλά και  του θανάτου, της φωτιάς ( καθαρτήριας αλλά και καταστροφικής ), της αγάπης, του πάθους, του θυμού .Εδώ το χρώμα του αίματος και του θανάτου

άσπρο: το χρώμα της αγνότητας , της ηρεμίας, της πνευματικότητας και της ανώτερης ζωής

γαλάζιο : το χρώμα του ουρανού και της ελευθερίας

μαύρο: το χρώμα του πένθους και του θανάτου.

Ο ουρανός στο ποίημα έχει  χάσει το γαλάζιο χρώμα του, είναι ματωμένος και σκοτεινός.

Β)     έσφιξα τα σκοινιά μου
         πρέπει και πάλι να ελέγξω
         τ' αστέρια

Η επιθυμία του  ποιητή για την αναζήτηση ενός μη κατακρεουργημένου κόσμου και η εναγώνια προσπάθεια για επανάκτηση της  χαμένης πληρότητας, είναι ατελεύτητη και αποτελεί μια άλλη έκφραση του μύθου του Σίσυφου · ζητά μερίδιο από τον « ουρανό». Είναι φανερή , στην ποίηση του Σαχτούρη,  η συνύπαρξη των ανθρώπων με το άγος , τις φρικαλεότητες, την ηθική αναλγησία. Αυτές οι συνθήκες τού υπαγορεύουν  την ανάγκη  να αθωώσει αυτόν τον κόσμο, προσεγγίζοντας τον ουρανό. Με τη φράση « έσφιξα τα σκοινιά μου» διαφαίνεται ο ποιητής- ελεγκτής σε κατάσταση ετοιμότητας για την εκτέλεση  της ιερής αποστολής ·  οφείλει να σφίξει τα σκοινιά του δηλαδή να ενεργοποιήσει όλες τις ψυχικές του δυνάμεις· το έργο του είναι δύσκολο , απαιτεί αποφασιστικότητα, τόλμη, αισιοδοξία, ψυχικές αντοχές · θυμίζει την δύσκολη ανάβαση ενός  κακοτράχαλου βουνού από τον ορειβάτη που προετοιμάζεται δένοντας τα σκοινιά του. Ο αόριστος  « έσφιξα» δηλώνει την συντελεσμένη ετοιμότητα του ποιητή , αλλά υπονοεί πως είναι κάτι που το έχει ξανακάνει στο παρελθόν και το γνωρίζει καλά ως διαδικασία .

« πρέπει και πάλι να ελέγξω  τ' αστέρια»: αυτή η πρώτη βουλητική πρόταση αποτελεί δομικό στοιχείο του ποιήματος αφού θα μας προετοιμάσει για την διατύπωση της τρίτης ιδεοπλαστικής εικόνας. Συγχρόνως  υπονοείται μια σχέση αιτίου – αποτελέσματος :  «πρέπει να πετάω»- αίτιο·  ο ποιητής μόνο μπορεί, ως κληρονόμος πουλιών / « πρέπει να ελέγξω τ΄αστέρια» - αποτέλεσμα· να μην σβήσει το φως της ελπίδας και της ανθρωπιάς στη γη. Η  χρήση του  « πρέπει» βάζει τον ποιητή στο χώρο  της δεοντολογικής ηθικής , στο χώρο του ηθικού καθήκοντος, αποδίδοντας ηθικότητα και ελεύθερη βούληση στην αποστολή του για την οποία αγωνιά  και συνεχώς επαγρυπνά, όπως φαίνεται και από το επίρρημα « πάλι»· να επαγρυπνά  για να μην χαθούν τα πνευματικά αγαθά και οι ηθικές αξίες από τον κόσμο μας, αλλά και για να  εμπνεύσει και τους άλλους ανθρώπους την πίστη σ΄αυτές τις αξίες. Η αποστολή  του « ουράνιου μηχανοδηγού» διαρκής , δύσκολη, μεγαλειώδης: να κρατάει αναμμένα  τα φώτα προς το δρόμο των υψηλών ιδανικών, μήπως τον βρουν και οι άλλοι άνθρωποι κάποτε…

Γ )   εγώ
       κληρονόμος πουλιών
       πρέπει
       έστω και με σπασμένα φτερά
       να πετάω. 

Ο ποιητής μεταμορφώνεται σε πουλί, σε σύμβολο ελευθερίας  ( μοτίβο γνωστό από την αρχαιότητα) , για να επιτελέσει το έργο της εποπτείας του ουρανού και της γης..Το ποιητικό Εγώ δεσπόζει στους στίχους αυτονομημένο  και προικισμένο  .Ενώ όλοι οι άλλοι άνθρωποι ζουν προσκολλημένοι  στη γήινη πραγματικότητα, στη λογική  και στις αγκυλώσεις της , ο Ποιητής , όντας φύσει ελεύθερος  , ανατρεπτικός και δημιουργικός διεκδικεί τη δυνατότητα να φτάσει στον «ουρανό»  του και να κατακτήσει τα μυστικά του, σαν τα πουλιά στων οποίων την ελεύθερη και  ανυπότακτη  φύση συμμετέχει, ως κληρονόμος τους. έχει την ξεχωριστή ιδιότητα να αιωρείται ανάμεσα στους δύο κόσμους, στη γη και στον ουρανό, να ίπταται ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους. Αισθάνεται αυτήν την ανάγκη γιατί αυτό του επιβάλλει το χρέος του απέναντι στην ποίηση, στον εαυτό του και στους ανθρώπους.

  Τα « σπασμένα φτερά» δείχνουν πως αυτός ο αγώνας του δεν τον αφήνει χωρίς τραύματα · είναι όμως αναγκασμένος να εκτελεί την ουράνια πτήση του  και ως «τραυματισμένος μηχανοδηγός» πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά  / να πετάει Τα τραύματα αφορούν τα πτητικά του όργανα, τα φτερά του, και επομένως πλήττουν τις οραματικές επενδύσεις του. Όμως αυτός ο τραυματισμός δεν υπονομεύει τις προσπάθειές του να αγγίξει τον ορίζοντα  των προσδοκιών του· οι δυσκολίες ή οι αποτυχίες στην προσπάθεια της αποκατάστασης της  διασαλεμένης τάξης των πραγμάτων δεν τον πτοούν, δεν τον αποπροσανατολίζουν από τα οράμάτα του. Αυτή ακριβώς η επιμονή για την ανακατάληψη του ουρανού από τον ποιητή θέτει σε αμφισβήτηση την γνώμη κάποιων κριτικών που αποδίδουν στο Σαχτούρη απαισιοδοξία .Ο ίδιος είπε: «Τα ποιήματά μου δεν είναι απαισιόδοξα. Απεναντίας, είναι σαν τα ξόρκια. Ξορκίζουν το κακό. Μοιάζουν με μάσκες αφρικάνικες. Με μάσκες ζώων και προγόνων, για να ξορκιστεί ο θάνατος. Όπως συμβαίνει απαράλλαχτα και με τις μάσκες των ιθαγενών». Σκοπός του εδώ να ξορκίσει την εισβολή του Κακού από το χώρο των Ιδεών.

Η δεύτερη  βουλητική πρόταση «πρέπει  έστω και με σπασμένα φτερά  να πετάω»  επαναφέρει το θέμα του ηθικού χρέους του ποιητή, ως « θεματοφύλακα των ηθικοπνευματικών αξιών»· άλλα περιθώρια επιλογής δεν υπάρχουν για τον ποιητή, το χρέος του είναι ένα , αλλά αποκτά κοινωνική διάσταση και οικουμενικό χαρακτήρα: 

 η προάσπιση του «ουρανού» είναι , πρέπει να είναι, υπόθεση όλων μας και η προάσπισή του είναι κοινωνική λειτουργία της ποίησης

ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ , Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ.

Μίλτος Σαχτούρης ,Ο Ελεγκτής

Ο ποιητής ,η  εποχή του , το  έργο του

Εντάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που διαδέχθηκε τους νεωτερικούς ποιητές του μεσοπολέμου.

Με καταγωγή από την Ύδρα, γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα και ήταν δισέγγονος του ναυάρχου του '21 καπετάν Γιώργη Σαχτούρη. Το 1937 εγγράφηκε με προτροπή του πατέρα του στη Νομική Σχολή, αλλά μετά το θάνατό του την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην ποιητική παραγωγή. « όταν πέθανε ο πατέρας μου το 1939 και ξέσπασε ο πόλεμος το ΄40 , πήρα κι έκαψα όλα τα πανεπιστημιακά μου βιβλία. Είπα: Τέρμα η Νομική! τα΄καψα τρόπος του λέγειν· τα πιο πολλά τα πούλησα ή τα αντάλλαξα με  γαλλικά βιβλία, συλλογές ποιημάτων. Και έκτοτε δόθηκα απερίσπαστος , χωρία αναστολές, στην ποίηση».

   Δεν άσκησε ποτέ του κανένα βιοποριστικό επάγγελμα και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που δεν απόκτησε οικογένεια. Οι γονείς δίσταζαν να δώσουν το χέρι της κόρης τους στον γαμπρό Μιλτιάδη Σαχτούρη. «Όχι, γιατί ποιητής δεν είναι επάγγελμα» του έλεγαν και του έκλειναν την πόρτα.

Το 1943 γνωρίστηκε με τον Νίκο Εγγονόπουλο , μια συνάντηση που στάθηκε καθοριστική για τον ποιητή Σαχτούρη. Τα εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του είναι κυρίαρχα. Ομολογεί ο ίδιος: « Η ζωγραφική με βοήθησε πολύ στην ποίησή μου. Ορισμένα ποίηματά μου βγήκαν από οράματα ζωγράφων που είχα δει, και από εικόνες εν γένει. Αλλά αγαπώ  και τη ζωγραφική σαν ζωγραφική. Αν δεν ήμουν ποιητής, θα ήθελα να είμαι ζωγράφος. Αυτά που ζωγραφίζω εγώ  είναι ποιήματα, δεν είναι ζωγραφιές(….) Πολλές πικρίες ξεπέρασα με την εκτόνωση που κάνω γράφοντας αυτά τα ποιήματα»

Η εποχή που έζησε είναι ολόκληρος ο 20^ος αιώνας : βίωσε την τραγική διάψευση της μικρασιατικής καταστροφής, τους σφαγιασμούς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, τον ψυχρό πόλεμο και τις   διεκδικήσεις ή τις διαψεύσεις για έναν δικαιότερο κόσμο. «Οι άνθρωποι εδώ γενήκαν ένα με την πέτρα», και αλλού  «Η ποίησή μου είναι μια συνεχής αυτοβιογραφία. Μοιάζει – και πρέπει να διαβάζεται – σαν ένα είδος υποσυνείδητου ημερολογίου της ζωής μου ως σήμερα» , λέει χαρακτηριστικά.

    Το έργο του καθαρά ποιητικό και έχει κυκλοφορήσει στις συλλογές: «Οι Λησμονημένοι» (1945), «Παραλογαίς» (1948), «Με το πρόσωπο στον τοίχο» (1952), «Όταν σας μιλώ» (1956), «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958), «Ο περίπατος» (1960), «Τα στίγματα» (1962), «Σφραγίδα ή όγδοη Σελήνη» (1964), «Το σκεύος» (1971), «Ποιήματα 1945-1971», «Χρωμοτραύματα» (1980), «Εκτοπλάσματα» (1986), «Καταβύθιση» (1990), «Εκτοτε» (1996) και «Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια» (1998).

Στην αρχή τουλάχιστον της μακρόχρονης πορείας του κατακρίθηκε από πολλούς, ειδικά από τους ποιητές της γενιάς του ’30.

Τιμήθηκε με τρία βραβεία: Το 1956 με το Α' Βραβείο του διαγωνισμού «Νέοι Ευρωπαίοι Ποιητές» της RAI για τη συλλογή του «Όταν σας μιλώ», το 1962 με το Β' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή του «Τα Στίγματα» και το 1987 με το Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το έργο του «Εκτοπλάσματα».

Πέθανε το 2005

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ  ΣΑΧΤΟΥΡΗ

·                        ρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινής πραγματικότητας

·                        αντιηρωικός ποιητής , εκφραστής και απολογητής της κατακερματισμένης και καθημαγμένης ανθρώπινης ύπαρξης. Ο διαρκής στοχασμός του πάνω στην έννοια της οδύνης, ως βαθύτερη ουσία και μοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης, οδήγησε σε μια λιτή και ξεκάθαρη χαρτογράφηση του εσωτερικού πόνου του σύγχρονου ανθρώπου.

·                     Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό.

·                       οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν περισσότερο τον εξπρεσιονισμό.

·                     Υπερτονίζει το παράλογο, ενώ από τον Υπερρεαλισμό από τον οποίον ξεκίνησε, κρατά την τολμηρή  φαντασία και την  παραίσθηση. Νεοϋπερρεαλισμός.(   «Το έχω τονίσει επανειλημμένα, ο υπερρεαλισμός έδρασε πάνω μου σαν καταλύτης. Με λευτέρωσε στην ποίηση και στη ζωή, αλλά δεν μπορώ να πω ότι η ποίησή μου είναι υπερρεαλιστική. Η ποίησή μου είναι ιδιότυπα δραματική και λυρική» , δήλωνε ο ίδιος. (περιοδικό Τέταρτο, Μάρτιος 1987).

·                     Η σταθερή δομή του ποιήματός του , που αποτελείται από μια ιστορία – «μήνυμα» , τη «σκηνική» διάρθρωση και την «ιδεοπλαστική» εικόνα.

·                     Η ευρεία χρήση χρωμάτων

·                     Η λιτότητα, η κρυπτότητα και ο αντιλυρισμός του λόγου

·                     Η χρήση συμβόλων που προέρχονται από τη φύση και την τεχνική, τους ανθρώπους, τα ζώα  και τις μηχανές. Δίνονται παραμορφωμένα σε ένα σκηνικό χάους, φρίκης, απόγνωσης και βουβής διαμαρτυρίας.

·                     Η χρήση κοινών μοτίβων , όπως το αίμα , τα παιδιά, το φεγγάρι, το μαχαίρι.

·                     Τα σταθερά θέματα όπως τα φυτά, τα πουλιά, τα ζώα, ο ουρανός και τα άστρα.

·                     Το έναρθρο ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος.

         Το παράλογο  δίνεται μέσω των παρακάτω τεχνικών:

1.                    παραμορφωτικά έγχρωμα σχήματα ( ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός )

2.                    αμφίδρομη κίνηση με αναιρετικό χαρακτήρα (ένας μπαξές   γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός/ και λίγο χιόνι )

3.                    ασύμβατη συνύπαρξη λέξεων που αναιρούν κάθε λογική λεκτική αναμονή ( κληρονόμος πουλιών)

4.                   αφύσικοι μετασχηματισμοί που  ανατρέπουν ακόμη και τη συμπαντική τάξη ( έσφιξα τα σχοινιά μου/ πρέπει και πάλι να ελέγξω τ΄αστέρια)

5.                  Εφιαλτική συνύπαρξη παιδικής αθωότητας με σκηνές φρίκης

             Είναι ποιητής του ατομικού άγχους, αλλά μέσα στο έργο του είναι διάσπαρτος ο απόηχος του άγχους μιας ολόκληρης εποχής. Όμως, η ποίησή του δεν είναι απαισιόδοξη. ( «Πάντα θα 'χουμε ανάγκη από ουρανό») .

                ποίηση εικονιστική, εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του(  μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί). Είναι φανερή η αγάπη του προς τη ζωγραφική και ορατές οι επιδράσεις του εξπρεσσιονισμού. Ο ίδιος είχε χαρακτηρίσει την ποίησή του «ζωγραφισμένη» και είχε τονίσει ότι τα χρώματα είναι καθοριστικά για την ποίησή του, ιδιαίτερα το κόκκινο και το μαύρο. ( «το μαύρο και το κόκκινο του αίματος, το χρώμα της ζωής και των ημερών μου»).

         εικόνες με αντιθετική συναρμογή και μεταφορική λειτουργία

         απλή γλώσσα, λιτό λεξιλόγιο

         συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος

         κατασκευή μικρών ποιημάτων που ακολουθούν το σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειρίας σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση, τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας.

Έτσι προκύπτουν τα σταθερά δομικά στοιχεία της ποίησής του:

·                       μια ιστορία-μήνυμα

·                       η σκηνική διάρθρωση

·                       και η ιδεοπλαστική εικόνα( εικόνα / ζωγραφιά,   που εκφράζει μια ιδέα)

 Για τον ποιητή ο μεταπολεμικός τεχνολογικός πολιτισμός προξένησε στον άνθρωπο ψυχική και πνευματική αλλοτρίωση, προκαλώντας κρίση και παρακμή των ουσιαστικών αξιών και νοημάτων της ανθρώπινης ζωής. Ο Σαχτούρης δεν μπόρεσε ποτέ να ανεχθεί τις κατεστημένες λογικές συμβάσεις, τα ευδαιμονικά μοντέλα προόδου και τις υποκριτικές ηθικές επιταγές που συνόδευσαν το μοντέρνο πολιτισμό. Αντιμετώπισε τον πολιτισμό της εποχής του ως ένα εφιαλτικό, σκοτεινό, απειλητικό και καταπιεστικό για τις πνευματικές αξίες της ανθρώπινης ζωής περιβάλλον, που του προκαλούσε οδύνη, δέος, ανησυχία, άγχος και αγωνία.

     Ο Σαχτούρης, αν και βρίσκεται στον αντίποδα του πραγματικού σύγχρονου κόσμου του, δεν επιδιώκει την ανατροπή του, ούτε χρησιμοποιεί μια ενεργή επιθετικότητα. Ο αμυντικός του λόγος δεν ενδίδει στην ευκολία των κραυγαλέων καταγγελιών. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να βγάλει το σπαραγμό μπροστά στην κρίση του μοντέρνου πολιτισμού. Στην ποίηση του Σαχτούρη οι δύο κόσμοι δε διαλέγονται, αλλά ούτε συγκρούονται. Μένουν χωριστοί και ακέραιοι ως δύο διαφορετικά συστήματα ζωής, συγκροτώντας ένα ενιαίο ποιητικό κοσμικό σύνολο για τον ποιητή.

  «   Στην αντιπαράθεση των δύο κόσμων της ποίησης του Σαχτούρη ο εσωτερικός κόσμος παρουσιάζεται ως ένας θετικά σημασιοδοτημένος κόσμος ονειρικός, φανταστικός, πνευματικός και επουράνιος: /Πάντα θα’ χουμε ανάγκη από ουρανό/» («Το Αεροπλάνο»)«Ας μη το κρύβουμε /Διψάμε για ουρανό/» («Το Ψωμί», «Τα Φάσματα»). Στον αρνητικά σημασιοδοτημένο επίγειο κόσμο της εξωτερικής πραγματικότητας το ανθρώπινο πνεύμα συναντά την πίκρα και την τραγωδία. Αντίθετα, στον επουράνιο κόσμο βρίσκει τη λύτρωση και τη δικαίωση, την πνευματική ανύψωση, δηλαδή όλα αυτά τα οποία στερείται στον γήινο κόσμο. Η αντιπαραβολή είναι σαφής: «/Τ’ Αδέρφια μου που χάθηκαν εδώ κάτω στον/ κόσμο/ είναι τ’ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα-ένα /στον ουρανό/» («Τ’ Αδέρφια μου», «Τα Φάσματα»). Ό,τι κακό συμβαίνει γίνεται στο γήινο επίπεδο: «/Οι μεγάλοι σιδερένιοι δρόμοι κάτω/ τόσο πολύ πίκρα μας πότισαν/» («Έμεινε», «Το Σκεύος»), «/.. ο δρόμος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και μέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα μαχαίρια/» («Το Μαρτύριο», «Τα Φάσματα»).

Ο Σαχτούρης έζησε σε ταραγμένες εποχές οι οποίες διαμόρφωσαν καθοριστικά την ποιητική του. Η ποίησή του δεν είναι ελληνολατρική , δεν είναι μαχητικά κοινωνική, δεν είναι ερωτική, ούτε ευχάριστη ή ακόμα και εύληπτη. Πρόκειται για ποίηση που εκφράζει τα κοινωνικά αδιέξοδα , την τραυματισμένη συνείδηση και την πνευματική αποτελμάτωση. Είναι πικρή, σκληρή, με μία δυσδιάκριτη ελπίδα για το μέλλον. Κυριαρχεί το παράλογο.

  Οι δραματικές καταστάσεις δίνονται με επιλεγμένες λέξεις και εικόνες που θυμίζουν Ιερώνυμο Μπος και Γκερνίκα, μεταδίδουν φρίκη, κομματιασμένο κόσμο και πληγωμένη συνείδηση. Τα μοτίβα του ( πουλιά, ζώα, ουρανός, ψωμί, ζητιάνα κλπ ) επανέρχονται σε κάθε ποιητική συλλογή.

 Καταλύει την απόσταση ανάμεσα στη γη στον ουρανό, οι μορφές του ανεβοκατεβαίνουν από τη ζωή στο θάνατο και το αντίστροφο ως εκφάνσεις του ίδιου πράγματος.

 Το ύφος του κινείται ανάμεσα στην οικειότητα και την ανοικειότητα, ξαφνιάζοντας τον αναγνώστη με την παραμορφωτική διάσταση των ποιητικών υλικών από τα οποία αναδεικνύεται η τραγική μοίρα του ανθρώπου ως πάσχοντος όντος, χωρίς καρυωτακική απαισιοδοξία. Η δικαιοσύνη και η λύτρωση αναζητούνται στον ουρανό

  Ο Μ. Σαχτούρης με την ποίησή του αναζητά την αλήθεια, την αυθεντική ζωή, την απελευθέρωση από «πάθη και παθήματα» ανάμεσα στον ουρανό και τη γη και δίνει την εντύπωση ότι ως κλόουν μετεωρίζει και μετεωρίζεται αναζητώντας το νόημα της ύπαρξης.

  Οι εικόνες του παρουσιάζονται ως στοιχεία της καθημερινότητας, του γήινου και πραγματικού κόσμου, που επεκτείνονται στον ουράνιο και φανταστικό κόσμο δημιουργώντας το ποιητικό φαινόμενο.

  Η σκηνοθετική τεχνική του συγκροτεί ένα σκηνικό μεταμορφώσεων όπου κυριαρχούν το τοτεμικό στοιχείο, οι αρχετυπικές μορφές, τα πλάσματα της παιδικής παραμυθικής φαντασίας και το παράλογο, τα οποία με τη σειρά τους αποκαλύπτουν το ζοφερό βιωματικό κόσμο του Σαχτούρη, που αναζητά την ελπίδα σε έναν άλλο χώρο καθαρό, τον ουράνιο. Έτσι, ο κομματιασμένος του κόσμος είναι το βάθος και το πλάτος ενός επώδυνου βιώματος που μετέτρεψε την παιδική και εφηβική ηλικία σε εφιαλτικό βίωμα.

Από άρθρο της Χριστίνας Αργυροπούλου ( περ. Ομπρέλα, 6-7-8-2006)

Λογοτεχνικά " ρεύματα " που  επηρέασαν  την ποίησή του

Υπερρεαλισμός

κίνημα που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1920.Τα  χαρακτηριστικά του:

·                       Οι υπερρεαλιστές είναι έντονα επηρεασμένοι από την ψυχανάλυση. Εκφράζουν στη ποίηση ( και στη τέχνη γενικότερα)  τις διαδικασίες του υποσυνείδητου

·                       Σύμφωνα μ’ αυτούς  ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής αλλά να χρησιμοποιεί τη φαντασία, το όνειρο, το ασυνείδητο, σπάζοντας τα δεσμά του ρεαλισμού, της αληθοφάνειας.

·                       Αυτόματη γραφή με την οποία ο δημιουργός γράφει χωρίς καμιά επέμβαση της λογικής.  Απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και τη στιχουργική,

·                       απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων

·                       εντυπωσιακές εικόνες

Υπενθυμίζουμε πως ο Σαχτούρης έχει υπερβεί  το υπερρεαλιστικό κίνημα και εντάσσεται στο χώρο των νεοϋπερρεαλιστών   ( ή μεταϋπερρρεαλιστών ) ποιητών  ( γεννήθηκαν 1920-30):

       Γνωρίσματα:

·                       ερμητισμός / κρυπτικότητα, λεκτική λιτότητα

·                       το στοιχείο του παραλόγου, που εκφράζεται και στη μορφή του ποιήματος

·                       αλλότροπη / απρόσμενη σύνδεση μη αναμενόμενων εικόνων 

·                     τραγική αίσθηση της ζωής  , σε αντίθεση με την αισιόδοξη στάση ζωής που είχαν οι μεσοπολεμικοί υπερρεαλιστές, τουλάχιστον στην αρχή της ποιητικής τους πορείας. Έχει διαφοροποιηθεί από το υπερρεαλιστικό κίνημα γιατί δεν μετέτρεψε τη ζωή και την ποίηση  σε όνειρο αλλά σε εφιαλτική πραγματικότητα.

·                     Ο νεοϋπερρεαλιστής, επηρεασμένος και από τη γύρω του πραγματικότητα, δε θεωρεί τη γλώσσα ως μέσο με το οποίο θα προκαλέσει έκπληξη (όπως συνέβαινε με τους  υπερρεαλιστές του μεσοπολέμου) , αλλά ως όργανο που θα τον βοηθήσει να συλλάβει και να εκφράσει την  εφιαλτική πραγματικότητα που υπάρχει γύρω του . 

Εξπρεσιονισμός

 Όρος που χρησιμοποιήθηκε πρώτα για τη ζωγραφική, στις αρχές του 20ου αιώνα · στόχος των ζωγράφων η απομάκρυνση από την αναπαράσταση της εξωτερικής πραγματικότητας και η προβολή  του εαυτού τους και μιας καθαρά προσωπικής άποψης του κόσμου.

    Στη λογοτεχνία ο  όρος πρέπει να χρησιμοποιείται  με σύνεση · ως βασικές αρχές στη λογοτεχνία έχει:

·                       την έκφραση εσώτερων ψυχολογικών καταστάσεων,

·                       τον προσδιορισμό της μορφής ( εικονοποιία, στίξη, σύνταξη κλπ ) από την έκφραση , ηχητικές και χρωματικές αποτυπώσεις

·                       χρήση μεταφοράς και εικόνας

·                       φανταστική απεικόνιση του κόσμου και του παράλογου

Ο Σαχτούρης θα αντλήσει από τον εξπρεσσιονισμό την ελεύθερη χρήση της εικόνας, τη διαμαρτυρία που φαίνεται παντού, στις μορφές, στα πρόσωπα, στα αντικείμενα. Ο τρόπος με τον οποίο  απεικονίζει τις μορφές του φανερώνει φρίκη, προβάλλει το φανταστικό και το παράλογο έναντι του λογικού και τα θέματά του πηγάζουν από τον πόλεμο, την απόγνωση του ανθρώπου μπροστά στις μηχανές (όλα τα παραπάνω αποτελούν θέματα του εξπρεσσιονισμού).

Υπαρξιακή ποίηση

·                       κινείται ανάμεσα στον κοινωνικό προβληματισμό και την υπαρξιακή εμπειρία, με κύριο χαρακτηριστικό την αγωνία για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου.

·                        ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου

·                       υπαρξιακές ανησυχίες : άγχος, φόβος, ( κυρίως ο φόβος του θανάτου)

·                        αβεβαιότητα, αίσθηση αδιεξόδου

·                       τραυματικές εμπειρίες της ιστορίας, διάψευση των οραμάτων

·                       η φθορά που συνεπάγεται το πέρασμα του χρόνου

·                       η κοινωνική λειτουργία της ποίησης

·                       η πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού

·                       αρχετυπικοί συμβολισμοί  (όπως στο  Σαχτούρη ο ουρανός, το φεγγάρι, ο κήπος) 

Γενικότερα ο Σαχτούρης από τον υπαρξισμό αντλεί την αγωνία για τη ζωή και τη θέση του ποιητή σε έναν κόσμο εφιαλτικό.

Παρόλες τις παραπάνω επιδράσεις, η ποιητική φυσιογνωμία του Σαχτούρη είναι ξεχωριστή και έχει κατακτήσει το δικό του προσωπικό ποιητικό χώρο. Απορρίπτει την αντίληψη ότι τα ποιήματά του είναι απαισιόδοξα και είχε πει ότι αυτά «μοιάζουν με μάσκες αφρικανικές, που ξορκίζουν το κακό και το θάνατο».

Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Ο Ελεγκτής

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

είν ο ουρανός

και λίγο χιόνι

Έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τα αστέρια

εγώ

κληρονόμος πουλιών

πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω

Το ποίημα ανήκει στη συλλογή « Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958). Η λέξη «φάσματα» σημαίνει ίσως  « τα είδωλα, τα φαντάσματα ή τους ιριδισμούς των χρωμάτων» ( Δ. Ν. Μαρωνίτης).  Το πρώτο μέρος του τίτλου της συλλογής αναφέρεται στα «είδωλα και τα φαντάσματα» της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η λέξη «φάσματα» παραπέμπει  και στο χρωματικό φάσμα αφού τα χρώματα παίζουν σημαντικό ρόλο στο έργο του Σαχτούρη. « Ο άλλος  δρόμος» 
είναι πιθανότατα ο δρόμος των ηθικοπνευματικών αξιών, ο δρόμος της ποίησης και της πνευματικής δημιουργίας.

ΘΕΜΑ του ποιήματος είναι η ευθύνη του ποιητή  που συνίσταται στο να καθιστά
εφικτή την επικοινωνία με τον ουρανό. Πάγιο, πανανθρώπινο αίτημα της ποίησης
του Σαχτούρη είναι ο ουρανός. Ο ποιητής, ακόμα και με σπασμένα φτερά, έχει χρέος
να ελέγχει το φως των αστεριών σε έναν ουρανό γεμάτο αντιξοότητες (γεμάτο αίμα). 
Αυτή όμως είναι και η αποστολή του, που του υπαγορεύει η φύση του ως κληρονόμου πουλιών. 
 Για την εκπλήρωση αυτής της αποστολής ο ποιητής πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή 
εγρήγορση, πράγμα που αντανακλάται και στον ΤΙΤΛΟ.

Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Η χρήση προσηγορικών ονομάτων για τιτλοφόρηση του ποιήματος είναι συνηθισμένη στην ποίηση του Σαχτούρη. Έτσι δημιουργείται μια ρεαλιστική ατμόσφαιρα η οποία όμως θα δώσει τη θέση της σε εικόνες πλασμένες από τη φαντασία με φανερή την επιρροή του υπερρεαλισμού.  Ο τίτλος, αποτελούμενος από το οριστικό άρθρο και το ουσιαστικό ( όπως συμβαίνει και σε άλλα
 ποιήματα του Σαχτούρη π.χ Η Αποκριά, Ο Συλλέκτης, Ο Στρατιώτης ποιητής) ορίζει το χώρο,
 ώστε να προετοιμαστεί ο αναγνώστης να μπει στο μαγικό κόσμο του ποιήματος και να
 παρακολουθήσει τη μικρή του ιστορία. Η οριστικοποίηση στόχο έχει και να μεταφέρει
 πιο άμεσα τον
 αναγνώστη στο κλίμα του έργου και να συγκεκριμενοποιήσει τονελεγκτή, ότι δηλαδή πρόκειται 
για τον ίδιο τον ποιητή κι όχι για οποιονδήποτε άλλο που θα μπορούσε να φέρει το χαρακτηριστικό 
αυτό μεταφορικά ή κυριολεκτικά.  Ορίζεται επίσης το χρέος του ποιητή, του «ελεγκτή», να ελέγχει
 το φως των αστεριών, ώστε να υπάρχει επικοινωνία των ανθρώπων με τον «ουρανό» δηλαδή 
τις υψηλές ηθικοπνευματικές αξίες. Ο ποιητής, εκτός από ελεγκτής, θα είναι και ο φρουρός 
των ηθικών αξιών και της παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα ως πνεύμα ανήσυχο θα στηλιτεύει τα κακώς
κείμενα και θα επαναπροσανατολίζει τους ανθρώπους προς τον ουρανό. Ο τίτλος συνδέεται 
άμεσα με το περιεχόμενο του ποιήματος αφού ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, είναι και 
καθοδηγητής από τον κόσμο της ύλης, στον κόσμο του πνεύματος, στον «ουρανό».

 ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Μόνιμα στοιχεία στην ποίηση του Σαχτούρη είναι : μία ιστορία-μήνυμα,
 οι ιδεοπλαστικές εικόνες και η σκηνική διάρθρωση.

Η ιστορία είναι ο ρόλος του ποιητή και η ευθύνη που αυτός έχει.

 Το ποίημα αποτελείται από τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες- σκηνές

1.ο κακοποιημένος ουρανός (στ.1-3)

2. ο ουράνιος μηχανοδηγός-ποιητής-ελεγκτής (στ.4-6)

3. ο ποιητής ως ιερό πτηνό, χτυπημένο όμως, που πρέπει να εκτελέσει την αποστολή του (στ.7-11)

 Κάθε εικόνα βασίζεται σε συνειρμούς , είναι σχετικά αυτόνομη και συμπυκνώνει μια 
μικρή ιστορία. Η τελευταία εικόνα διευρύνεται για να συμπεριλάβει και τις άλλες:
 Ο ποιητής με «σπασμένα φτερά» πετάει μέχρι τον «ουρανό» που και αυτός όμως είναι ματωμένος.

 Οι σκηνές διαρθρώνονται με βάση τις εικόνες και εναλλάσονται με κινηματογραφικό τρόπο. 
Τις εικόνες-ενότητες τις συνδέουν οι βουλητικές προτάσεις «να ελέγξω», «να πετάω», 
εξαρτώμενες από το ρήμα « πρέπει» υποδηλώνοντας το ηθικό χρέος του « ελεγκτή»
ο οποίος ταυτίζεται με τον ποιητή λόγω των σχετικών βιωμάτων και των αντιλήψεών
του αλλά και λόγω της αυτονόμησης του εγώ στον στίχο 7.

α’ εικόνα:υπερρεαλιστική

   -μπαξές: μεταφορά που αισθητοποιεί την ασαφή εικόνα του ουρανού, αφού είναι γεμάτος 
αίμα και λίγο χιόνι που τον καθιστούν δυσπρόσιτο.

   -ουρανός: α)ο υψηλός κόσμος του πνεύματος, άρα είναι γεμάτος αίμα, αφού 
δολοφονείται καθημερινά από την αντιποιητική εποχή μας, και λίγο χιόνι, αφού μπορεί 
να γίνει τόπος ελπίδας και χαράς.

β) η λειτουργία της ποίησης, άρα είναι γεμάτος αίμα από τα τρομακτικά βιώματα του 
ποιητή, και λίγο χιόνι, αφού η ποίηση μπορεί να ξαναφέρει την ελπίδα

-το κόκκινο είναι το χρώμα της βίας, του πολέμου, του ολέθρου

-το λευκό είναι το χρώμα της ελπίδας, της αισιοδοξίας, της αγνότητας

Ο ουρανός λοιπόν είναι ο ποιητικός χώρος στον οποίο καταφεύγουν, για να 
καλύψουν τις συναισθηματικές και πνευματικές τους ανάγκες, όσοι δεν αρκούνται 
στα υλικά αγαθά του αισθητού κόσμου και θέλουν να βιώσουν τη γοητεία
του φανταστικού κόσμου της ποίησης, Αυτός που κρατάει ανοιχτούς 
τους δίαυλους επικοινωνίας είναι ο ελεγκτής- ποιητής

 β’ εικόνα:

  -έσφιξα τα σκοινιά μου: εικόνα γνωστή από την εμπειρία, αποφασιστικό εγχείρημα
ριψοκίνδυνο και τολμηρό που απαιτεί ετοιμότητα, αυτοσυγκέντρωση και υπολογισμένες 
κινήσεις

   -πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια: καθήκον του ποιητή είναι να ελέγχει 
τα μηνύματα της ποίησής του, για να φέρει σε επαφή το αντιποιητικό κοινό 
με την τέχνη του, τα αστέρια κατευθύνουν στον εξανθρωπισμό, άρα το λίγο χιόνι
θα μπορούσε να είναι και η λάμψη των αστεριών. Επιτακτική (πρέπει)  παρουσιάζεται
η ανάγκη του ελέγχου, που έχει γίνει και στο παρελθόν (και πάλι).

γ’ εικόνα:

   -εγώ:αυτονομείται, ταύτιση του ποιητή με τον ελεγκτή

   -κληρονόμος των πουλιών:το πέταγμα ως ιδιότητα των πουλιών συμβολίζει 
την απελευθέρωση, ο ποιητής κινείται μεταξύ ουρανού και γης

   -έστω και με σπασμένα φτερά:υπονοούν τον ψυχικό τραυματισμό του ποιητή 
από μια νοσηρή πραγματικότητα

   - πρέπει να πετάω: χρέος να ξεπεράσει κάθε αντιξοότητα και δυσκολία που δυσχεραίνει 
το έργο του και να φτάσει στον ουρανό, για να κρατήσει ζωντανό το φως των αστεριών.

Το ποίημα απαρτίζεται λοιπόν από τρεις ενότητες-σκηνές που τις χαρακτηρίζουμειδεοπλαστικές , καθώς κάθε μία περιέχει μια εικόνα και την ιδέα της.

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

α) Ο χώρος απλώνεται σε δύο περιοχές που αλληλοεμπλέκονται: στη γη , την πραγματική δηλαδή περιοχή από όπου ξεκινάει ο ποιητής-ελεγκτής και στο «ματωμένο ουρανό» δηλαδή τη μυθιστορηματική προέκταση της  πρώτης.

 β) Ο χρόνος : είναι απροσδιόριστος, όμως το επίρρημα «και πάλι» τονίζει το διαρκές χρέος του ελεγκτή, τη διαρκή ευθύνη.

γ) Η δράση: καθορίζεται από το χρέος του ποιητή να συνεχίσει τη διαρκή προσπάθειά του «να πετάει έστω και με σπασμένα φτερά» συνδέοντας τη γη με τον ουρανό και βοηθώντας όσους επιχειρήσουν ανάλογο ταξίδι.

  Με τους παραπάνω τρόπους ποιητικής γραφής, αφηρημένο και συγκεκριμένο, καθημερινότητα, ιστορία και μυθιστορία αναμιγνύονται όπως και οι βιωματικές εμπειρίεςτου ποιητή 
συναντιούνται με τη φαντασία και τους συνειρμούς του. ( υπερρεαλιστική επιρροή).

1^η εικόνα: (στ.1-3) Είναι φανερή η υπερρεαλιστική επιρροή στην πρώτη εικόνα του ποιήματος: «ένας μπαξές γεμάτος αίμα είναι ο ουρανός και λίγο χιόνι». Η μεταφορά «μπαξές» συγκεκριμενοποιεί την ασαφή εικόνα του ουρανού , της προσδίδει μια εικόνα γνωστή από την εμπειρία μας. Όμως ο ουρανός παραμένει τοποθετημένος σε μια φανταστική πραγματικότητα « γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι». Ο ουρανός αποτελεί σταθερό σύμβολο στην ποίηση του Σαχτούρη « στην ποίησή του είναι πάγιο το αίτημα για ουρανό». Αυτό αποδεικνύει πως ο ποιητής δεν χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία  αλλά ζει με την ελπίδα ενός αγνού χώρου λύτρωσης, με την ελπίδα της κάθαρσης από τα παθήματα , της αθωότητας και της χαράς.

 Παρόλα αυτά στο ποίημα ο ουρανός είναι «γεμάτος αίμα και χιόνι». Ο χώρος της αθωότητας , των ιδανικών έχει και αυτός μολυνθεί από τη φρίκη που κυριαρχεί στη γη, το θάνατο (αίμα) , την ηθική σήψη. ( Προφανώς αντικατοπτρίζεται εδώ η ταραγμένη εποχή που ζούσε ο Σαχτούρης, τα βιώματα του ποιητή από τα μεταπολεμικά χρόνια ). Όμως η φράση «λίγο χιόνι» δείχνει ότι η ελπίδα για κάθαρση του ουρανού δεν έχει χαθεί αν και το επίθετο «λίγο» δεν αφήνει περιθώριο για μεγάλες προσδοκίες. «Λίγα» θετικά στοιχεία υπάρχουν αλλά η εποχή είναι εξαιρετικά δυσοίωνη.  Η πρώτη εικόνα του ποιήματος συνδέεται λογικά με τη δεύτερη και την δικαιολογεί.

 2^η εικόνα: (στ.4-6)

 Κεντρική φράση της δεύτερης ενότητας είναι η βουλητική πρόταση « πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια»  η οποία προσδιορίζει το καθήκον του ποιητή να φροντίζει να μη σβήσει το φως των αστεριών , που δείχνουν το δρόμο για τον ουρανό. Να εξασφαλίσει τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον ουρανό, το χώρο όπου φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο στίχος « έσφιξα τα σκοινιά μου» φανερώνει τη διαρκή  εγρήγορση  του ποιητή καθώς έχει πλήρη επίγνωση της σημαντικής ευθύνης του ενώ η λέξη «πάλι» δηλώνει το διαχρονικό χαρακτήρα του καθήκοντος που έχει επωμιστεί ο ποιητής. Είναι υποχρεωμένος να ενεργοποιήσει όλες τις δυνάμεις του για να ακολουθήσουν , ο ίδιος  και οι απλοί άνθρωποι,  τη δυσχερή αλλά και ανοδική πορεία προς την πνευματική ανάταση και την ποίηση . Η διορθωτική παρέμβαση του ελεγκτή που στοχεύει στην αποπομπή του κακού και στην επαναφορά της ισορροπίας και της τάξης στον ουράνιο-πνευματικό χώρο, δεν είναι εύκολη ούτε ανώδυνη. Ο στίχος  «έσφιξα τα σκοινιά μου» σχηματίζει την εικόνα ενός χειρωνάκτη που ετοιμάζεται να αναρριχηθεί ή να πετάξει στους ουρανούς.

3^η εικόνα (στ.7-11) Εδώ συντελείται η μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί η οποία αποτελεί και το κεντρικό σημείο των στίχων αυτών. Στην εικόνα αυτή ξεδιπλώνεται ολόκληρο το εύρος της ευθύνης του ποιητή και ολοκληρώνεται. Το ποιητικό υποκείμενο αυτονομείται («εγώ») για να τονιστεί ακόμα περισσότερο η έννοια της ατομικής ευθύνης του διανοούμενου.  Μια βουλητική πρόταση που ακολουθεί « πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω»προσδίδει κατηγορηματικό και απόλυτο χαρακτήρα στον προορισμό του καλλιτέχνη. Ακόμα και αν ο αγώνας ενάντια στο κακό του προκαλέσει τραύματα , ακόμη και αν η φρίκη και ο παραλογισμός κυριαρχήσουν σε γη και ουρανό, ο ποιητής – ελεγκτής οφείλει να υπηρετεί τον ανώτερο σκοπό του και να εκτελεί το καθήκον του. Ο ποιητής μεταμορφώνεται σεπουλί-μηχανοδηγό γεγονός που αποτελεί αφύσικο μετασχηματισμό και ενώ έχει τα φτερά σπασμένα, έχει το χρέος να πετά ( συνύπαρξη λογικά ασύμβατων εννοιών που αναιρούν τη λογική τάξη των πραγμάτων). Ο «ουράνιος μηχανοδηγός» πρέπει να προχωρά στους απαραίτητους «ελέγχους» παρόλο που είναι τραυματισμένος. Οι έλεγχοι επιβάλλεται να γίνονται τακτικά γιατί υπάρχει πάντα ο «εχθρός», η αντίπαλη πλευρά που αν και δεν αναφέρεται ξεκάθαρα είναι εύκολο να διακρίνουμε τη δράση της και τα αποτελέσματα αυτής: «αίμα και ουρανός», «σπασμένα φτερά». Ο ποιητής-ελεγκτής στο ταξίδι του αυτό, είναι μόνος, δεν έχει κάποιον συμπαραστάτη , άρα υποχρεούται να δράσει, «να ελέγξει»  παρόλο που αυτή η ενέργεια μπορεί να κρύβει κινδύνους .

 Στον ποιητικό λόγο, η παρουσίαση του ποιητή ως πουλιού είναι κοινός τόπος, πρόκειται για μοτίβο που απαντάται και στην αρχαιότητα ( ο Πλάτων στον διάλογο «Ίων» : «ποιητής 
εστίν πτηνόν και ιερόν»). Στη νεοελληνική λογοτεχνία, το συγκεκριμένο 
μοτίβο το συναντάμε
και στο Μιχάλη Κατσαρό, στον Ελύτη, στον Τάσο Λειβαδίτη κ.α. Το θέμα 
του ποιητή με τα
 σπασμένα φτερά είναι χαρακτηριστικό στην ποίηση. Ο ποιητής παραλληλίζεται 
με τα πουλιά γιατί και 
αυτός έχει τη δυνατότητα να «ίπταται», να βρίσκεται  ψηλότερα από τους 
απλούς ανθρώπους 
( λόγω της
βαθιάς καλλιέργειας, του ανθρωπισμού και της υιοθέτησης υψηλών αξιών ), 
να μεταβαίνει 
εύκολα\
από τη γη στον ουρανό και να επιστρέφει . Γι’αυτό ο ποιητής ονομάζεται
«κληρονόμος των πουλιών» . Κοινός  χώρος του ποιητή και των πουλιών είναι
ο ουρανός.

 Τα «σπασμένα φτερά» συμβολίζουν τα ψυχικά τραύματα , τις δυσάρεστες 
εμπειρίες
του ποιητή από την εποχή του (εμφύλιος και μετεμφυλιακά χρόνια). Όμως ,
παρά
τις δυσμενείς συνθήκες, δεν πρέπει να παραιτηθεί, ακόμα και με σπασμένα
 φτερά,
 διαθέτει δυνάμεις για να φέρει  εις πέρας την υψηλή αποστολή του.

 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΡΦΗΣ

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ:μεταφορές ( «μπαξές γεμάτος αίμα»), σύμβολα,
 εικόνες 
ιδεοπλαστικές

ΣΤΙΧΟΣ:ελεύθερος, σύντομος σχεδόν μονολεκτικός. Στίχοι ολιγοσύλλαβοι, 
μετρικοί 
διασκελισμοί, απουσία σημείων στίξης.

ΓΛΩΣΣΑ: απλή, λέξεις λιτές με κυριαρχία του ουσιαστικού(μπαξές, 
Oυρανός,χιόνι...)
και του ρήματος ( έσφιξα, πρέπει, να ελέγξω...) . Ο λόγος γίνεται
μ’αυτόν τον τρόπο πυκνός καιβαθύς. Μερικές φορές ο λόγος είναι ελλειπτικός
 («κληρονόμος πουλιών») και άλλες φορές γίνεται πληθωρικός 
(« ένας μπαξές γεμάτος αίμα/είν’ο ουρανός»). Παρατηρούμε τη συνεχή
 επανάληψη του ρήματος «πρέπει» για να αποδοθεί και να τονιστεί το χρέος
 του ποιητή-ελεγκτή.

Ποιήματα για παράλληλη ανάγνωση με τον " Ελεγκτή " του Μ.Σαχτούρη

Α) από τα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη

                          Αστεροσκοπείο

Dan Collier

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

                   είν’ ο ουρανός

και λίγο χιόνι

έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τ’ αστέρια

εγώ

κληρονόμος πουλιών

πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω.

(Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958)

Ο Μίλτος Σαχτούρης συνθέτει ένα ποίημα για το ιδιαίτερο χρέος του ποιητή. Κινούμενος στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια κι έχοντας ήδη γνωρίσει τον όλεθρο του εμφυλίου πολέμου, ο ποιητής έχει πλήρη συναίσθηση του κλίματος που επικρατεί στην ελληνική πολιτεία και του μίσους που κατευθύνει τις πράξεις πολλών ανθρώπων. Αισθάνεται, λοιπόν, πως είναι απόλυτα αναγκαίο να έρθουν οι συνάνθρωποί του ξανά σε επαφή με τις αξίες του παρελθόντος, με την έννοια της αλληλοκατανόησης και της αγάπης, αλλά και με την ελπίδα ενός καλύτερου και αρμονικότερου μέλλοντος. Κι είναι δικό του χρέος να κατευθύνει τους ανθρώπους προς τη θέαση αυτών των πραγμάτων, καθώς ο ίδιος, ως ποιητής, έχει τη δυνατότητα να κινείται σε υψηλότερους χώρους και να απέχει από τη διάθεση αλληλοσπαραγμού που έχει κατακλύσει τη σκέψη των άλλων ανθρώπων. Με την αντικειμενικότητα της δικής του κρίσης, με την αποστασιοποίησή του από τα πάθη που κλονίζουν την ελληνική κοινωνία, είναι αυτός που οφείλει να ελέγξει το φως των αστεριών, αποκαθιστώντας έτσι την επικοινωνία των ανθρώπων με τον ουρανό, με τα ιδανικά και τις αρετές που έχει να τους προσφέρει.

Στο ποίημα Ο Ελεγκτής μπορούμε να διακρίνουμε τρεις επιμέρους εικόνες, οι οποίες με την τελική συνανάγνωση αποδίδουν την άποψη του Σαχτούρη για το χρέος του ως ποιητή.

Η 1η εικόνα: «Ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν’ ο ουρανός / και λίγο χιόνι», στην οποία με την αναφορά στο αίμα και το χιόνι δίνεται μια χρωματική αντίθεση που καθιστά εναργέστερη τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρνητική και τη θετική πτυχή του χώρου στον οποίο κινείται ο ποιητής. 

Η 2η εικόνα: «έσφιξα τα σκοινιά μου / πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ’ αστέρια»

Η 3η εικόνα: «εγώ κληρονόμος πουλιών / πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά / να πετάω».

«Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

                   είν’ ο ουρανός

και λίγο χιόνι»

Ο ποιητής για να φέρει τον ουρανό στα ανθρώπινα μέτρα, για να τον καταστήσει πιο προσιτό στην αντίληψη των ανθρώπων τον παρομοιάζει μ’ έναν κήπο, στον οποίο μπορεί κανείς να δει άφθονο αίμα και λίγο χιόνι. Ο ουρανός άρα τοποθετημένος απέναντι απ’ το χώρο των ανθρώπων καθρεφτίζει τα δεινά τους, καθρεφτίζει το αίμα των νεκρών, αλλά και το χιόνι της αγνότητας. Τους δείχνει με τον τρόπο αυτό πως παρά τα πλείστα εγκλήματα, παρά τις τεράστιες απώλειες που έχουν βιώσει, υπάρχει ωστόσο η ελπίδα να επαναφέρουν στη ζωή τους την τραυματισμένη αθωότητα. Το αίμα με το οποίο είναι γεμάτος ο ουρανός και το λίγο χιόνι, μας παραπέμπουν στα δύσκολα χρόνια που βίωσε ο ελληνικός λαός ως συνέπεια των γεγονότων της κατοχής, του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε, και φυσικά της μετεμφυλιακής περιόδου κατά την οποία οι αριστεροί συνέχισαν να γνωρίζουν διώξεις, εκτελέσεις και φυλακίσεις. Το αίμα είναι μια σαφής αναφορά στους νεκρούς των χρόνων αυτών, ενώ το χιόνι φέρνει στη σκέψη τους δύσκολους και φονικούς χειμώνες που έφεραν τους ανθρώπους σε ακόμη πιο δεινή θέση.

«έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τ’ αστέρια»

Ο ποιητής ως ο ελεγκτής των αστεριών οφείλει να μεταβεί στο χώρο του ουρανού, τρέπεται έτσι σ’ έναν μηχανοδηγό που ετοιμάζει την πτήση του ή την ανοδική του πορεία προς το ουράνιο στερέωμα. Το σφίξιμο των σκοινιών που επί της ουσίας υποδηλώνει την αποφασιστικότητα του ποιητή και την αφοσίωσή του στο χρέος που έχει, αφήνει συνάμα να εννοηθεί πως η άνοδος στο χώρο των αστεριών θα γίνει με κάποια πτητική μηχανή. Εννοείται, βέβαια, πως ο ποιητής δεν προχωρά σε κάποια περεταίρω εξήγηση αυτής της πτήσης, καθώς εκείνο που έχει σημασία δεν είναι η ρεαλιστική αιτιολόγηση του πώς θα φτάσει ως τον ουρανό, αλλά η συμβολική σημασία της ανάγκης του να ελέγξει τα αστέρια.

Το φως των αστεριών ενέχει την έννοια της καθοδήγησης και του προσανατολισμού, όπως για χρόνια βασίζονταν σε αυτά οι ναυτικοί για να καθορίζουν την πορεία τους. Το φως των αστεριών συμβολίζει όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να επαναφέρουν τους ανθρώπους σ’ ένα συνετό και ορθό τρόπο ζωής, μακριά από τις φονικές αναμετρήσεις και το μίσος. Συμβολίζουν τις ιδανικές αξίες των ανθρώπων, τις παραδόσεις του παρελθόντος που διατηρούσαν αλώβητη την κοινωνική συνοχή, την ελπίδα που προσέδιδε κουράγιο στους ανθρώπους, αλλά και την προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου. Το φως των αστεριών μπορεί να σηματοδοτήσει ένα νέο ξεκίνημα, μια νέα αρχή στην πορεία των ανθρώπων, που θα πρέπει ωστόσο να βασιστεί στις κατάλληλες αρχές και αξίες ώστε να αποφευχθεί μια πιθανή επιστροφή στη λογική της εχθρότητας.

«εγώ

κληρονόμος πουλιών»

Σε συμβολικό επίπεδο η κληρονομιά που λαμβάνει ο ποιητής από τον κόσμο των πουλιών είναι η δυνατότητα να κινείται απόλυτα ελεύθερος σ’ ένα κόσμο που βρίσκεται πάνω από τα συνήθη δεσμά της ανθρώπινης υπόστασης. Η σκέψη του ποιητή διατηρεί την ανεξαρτησία της και δεν επηρεάζεται από το κλίμα εξαρτήσεων και συνενοχής που δεν επιτρέπει στους συγκαιρινούς του να βρουν τη διέξοδο απ’ τη δύσκολη εμπειρία που βιώνουν. Ο ποιητής αποκτά έτσι μια πιο αντικειμενική ματιά, καθώς όντας αποστασιοποιημένος στο χώρο του ουράνιου στερεώματος, δεν βλέπει τα πράγματα υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς. Αντικρίζει τα προβλήματα της εποχής του στην ολότητά τους και αναλαμβάνει το καθήκον του να προσφέρει στους συμπολίτες του την οπτική εκείνη που θα τους βοηθήσει να επιστρέψουν σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη. Αδέσμευτος, ελεύθερος και προνομιακός θεατής ενός ανώτερου κόσμου, ο ποιητής αποκτά χάρη στην κληρονομιά των πουλιών ένα σημαντικό ρόλο και μια σπουδαία αποστολή.

Ο αυτοπροσδιορισμός του ποιητή ως κληρονόμου πουλιών μας παραπέμπει επίσης στον πλατωνικό διάλογο «Ίων» όπου ο φιλόσοφος μέσω του Σωκράτη μιλά για την ιδιαιτερότητα των ποιητών, σχολιάζοντας πως οι ποιητές δεν δημιουργούν το έργο τους χάρη στη δική τους σκέψη, αλλά φτάνουν σε αυτό δεχόμενοι τη θεϊκή έμπνευση. Σημειώνει χαρακτηριστικά πως ο ποιητής είναι κάτι το κενό, κάτι το ελαφρύ, ένα πετούμενο, αλλά και κάτι το ιερό (κούφον γαρ χρήμα ποιητής εστίν και πτηνόν και ιερόν…), που δεν μπορεί να δημιουργήσει αν δεν περιέλθει σε κατάσταση έκστασης, χάνοντας κάθε λογική μέσα του. Οι ποιητές, κατά τον Σωκράτη, δεν συνθέτουν τα άριστα έργα τους χάρη σε δική τους ικανότητα, αλλά χάρη σε δύναμη θεϊκή που τους προσφέρει την ανάλογη έμπνευση. Ο Σαχτούρης, λοιπόν, αξιοποιεί αυτή την πλατωνική ιδέα, καταγράφοντας ωστόσο τη μέγιστη ευθύνη και το υψηλό χρέος που έχουν οι ποιητές απέναντι στους ανθρώπους της κοινωνίας τους.

Μια άλλη παράμετρος που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη σχετικά με τη φράση αυτή είναι η ταυτότητα του ποιητή. Ο Μίλτος Σαχτούρης, Υδραίος στην καταγωγή, ήταν εγγονός του Μιλτιάδη Σαχτούρη, αξιωματικού του πολεμικού ναυτικού, αλλά και δισέγγονος του Γιώργη Σαχτούρη, ο οποίος είχε λάβει ενεργό μέρος στην επανάσταση του 1821 ως αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού, συμμετέχοντας σε πολλές ναυτικές αναμετρήσεις. Ο ποιητής, λοιπόν, έχει στενούς δεσμούς με τη θάλασσα και τη ναυτιλία, τόσο μέσω της ίδιας του της οικογένειας, όσο και μέσω του τόπου καταγωγής του, την περίφημη Ύδρα, με τους ικανότατους ναυτικούς. Ήταν, μάλιστα, τέτοια η δεινότητα των Υδραίων ναυτικών ώστε από νωρίς είχαν αποκτήσει ευρύτατη φήμη και αποκαλούνταν απ’ τους υπόλοιπους Έλληνες «θαλασσοπούλια» (J. L. S. Bartholdy
“Ταξιδιωτικές εντυπώσεις από την Ελλάδα 1803-1804” Εκδόσεις Εκάτη). Ενδεικτική 
ως προς αυτό και 
η αναφορά στο Θούριο του Ρήγα Φεραίου: «Της Κρήτης και της Νύδρας θαλασσινά πουλιά,
καιρός είν’ της Πατρίδος ν’ ακούστε τη λαλιά».

Ο Σαχτούρης, επομένως, όταν αποκαλεί τον εαυτό του κληρονόμο πουλιών και όταν
 σχολιάζει πως πρέπει να ελέγξει τα αστέρια, στην πραγματικότητα κινείται σ’ ένα χώρο
πολύ πιο προσωπικό και οικείο απ’ ό,τι γίνεται αρχικώς αντιληπτό. Ο ποιητής δανείζεται 
τον έλεγχο των αστεριών από τη ναυτική παράδοση, ενώ αποκαλώντας τον εαυτό του 
κληρονόμο πουλιών υποδηλώνει, όχι μόνο την ποιητική του ιδιότητα, αλλά και την
καταγωγή
του.  

«πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω»

Ο ποιητής έχει γνωρίσει βαθιά στην ψυχή του τον πόνο απ’ όλες αυτές τις απώλειες που 
σημάδεψαν τα εμπόλεμα χρόνια. Η ικανότητά του να πετά ψηλότερα δε σημαίνει για κανένα
λόγο πως ο ίδιος ξέφυγε αλώβητος από τη δίνη των φρικτών εκείνων γεγονότων. Έχει 
πληρώσει το τίμημα, 
έχει τραυματιστεί ψυχικά κι έχει υποφέρει σωματικά∙ εντούτοις δεν είναι διατεθειμένος 
να υποκύψει στις εσωτερικές του πληγές. Δεν σκοπεύει να αφήσει την οδύνη του παρελθόντος
να τον εμποδίσει
από τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος, από τη διεκδίκηση μιας καλύτερης διαβίωσης
για τους συνανθρώπους του.

Πληγές, άλλωστε, έχουν όλοι οι συγκαιρινοί του, γι’ αυτό και δυσκολεύονται να αποδεχτούν 
όσα συνέβησαν και συνεχίζουν να βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους. Χρέος 
Tου ποιητή είναι να ελέγξει το φως των αστεριών και να αποκαταστήσει την ισορροπία 
ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, όχι αιτούμενος τη λησμοσύνη των γεγονότων -το παρελθόν αποτελεί πολύτιμο κομμάτι της ύπαρξης ενός λαού και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνιέται-, αλλά φροντίζοντας
 ώστε οι άνθρωποι να επανέλθουν στις αξίες του παρελθόντος, στον αλληλοσεβασμό και στη συγχώρεση, για να μπορέσουν έτσι να συνεχίσουν την κοινή τους πορεία.

Με δεδομένη τη λανθασμένη πορεία που ακολουθούν οι άνθρωποι∙ πορεία που τους οδηγεί 
στο μίσος και την εκδίκηση, ο ποιητής οφείλει ως ελεγκτής να καταστήσει και πάλι
το φως των αστεριών ορατό σ’ αυτούς, ώστε να καθοδηγηθούν στο σωστό δρόμο. Η απώλεια
 του προσανατολισμού τους κι η εκτροπή τους σε πράξεις και σκέψεις καταστρεπτικές
 για την εξέλιξη αυτού του έθνους, υποδηλώνει την άμεση ανάγκη επαναφοράς 
των ανθρώπων σε πρότυπα και αξίες του παρελθόντος. Με το φως των αστεριών 
και πάλι ορατό, οι άνθρωποι θα μπορέσουν να επανακτήσουν την ελπίδα τους, 
θα βρουν 
το κουράγιο για μια νέα αρχή και θα φέρουν στη μνήμη τους τις αρχές και τις αξίες 
που διέτρεχαν τη ζωή τους στο παρελθόν και τους είχαν φυλάξει από τόσο οδυνηρές 
επιλογές.

Ο ποιητής γνωρίζει πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος των αστεριών και αντιλαμβάνεται πως η ευθύνη αυτή είναι δική του, μιας και ως ποιητής έχει τη δυνατότητα να βλέπει τα πράγματα καθαρότερα από τους άλλους πολίτες. Έτσι, έχοντας πλήρη συναίσθηση του χρέους που του αναλογεί, δηλώνει με τρόπο κατηγορηματικό πως είναι αυτός ο ελεγκτής που θα επιχειρήσει τη δύσκολη άνοδο προς τον ουρανό. Η προσωπική αντωνυμία «Εγώ» που αυτονομείται στο κείμενο, αποτελώντας μόνη της έναν στίχο, τονίζει με έμφαση πως είναι ο ίδιος ο ποιητής που θα λειτουργήσει ως ελεγκτής των αστεριών. Έχει, μάλιστα, προηγηθεί η κτητική αντωνυμία (Έσφιξα τα σκοινιά μου), αλλά και το σε πρώτο πρόσωπο ρήμα «ελέγξω», που είχαν υποδηλώσει πως το χρέος αυτό ανήκει στον ίδιο τον ποιητή. Αντιστοίχως, σε πρώτο πρόσωπο τίθεται και το ρήμα «πετάω» που κλείνει το ποίημα, επισφραγίζοντας την προσωπική συμμετοχή και τον ιδιαίτερο ρόλο του ποιητή.

Read more: http://latistor.blogspot.com/2013/08/blog-post_3460.html#ixzz4Ai95u8O3

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» [Τι συμβολίζει ο ουρανός στο ποίημα]

Κωνσταντίνος Μάντης | Ερωτήσεις ΚΕΕ Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»   

Καρακόλιθος, Ν. Βοιωτίας

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»

Τι νομίζετε ότι συμβολίζει ο ουρανός στο ποίημα;

Ο ουρανός ήδη με την απόσταση που έχει από τον γήινο χώρο αποκτά το ρόλο 
ενός ανώτερου επιπέδου ύπαρξης που λειτουργεί ως ο φορέας ενός σταθερού προσανατολισμού 
για τους ανθρώπους. Τα αστέρια του ουρανού είναι καθοδηγητές στην πορεία
 των ανθρώπων∙ αποτελούν με το φως τους πηγές ελπίδας, είναι διαρκείς σύντροφοι 
στους αγώνες και τις δυσκολίες∙ συνιστούν με τη διαχρονικότητά τους σύμβολα 
για την αξία της απαντοχής. Ο ουρανός, επομένως, ως ο χώρος που περιέχει 
τα αστέρια, είναι συνάμα κι ο χώρος που περιέχει κάθε ιδανικό, κάθε άριστη σκέψη 
για το πώς της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι ένας χώρος θεϊκός που αντανακλά βέβαια 
και καθρεφτίζει τον πόνο των ανθρώπων, παρέχει ωστόσο παράλληλα και 
την εικόνα ενός ουσιαστικότερου και καθαρότερου τρόπου ζωής. Ο ουρανός συμβολίζει
 έτσι την ελπίδα, καθώς και την ύπαρξη μιας πιο πνευματικής ύπαρξης απαλλαγμένης
 από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Είναι το σύμβολο της αγνότητας, 
αλλά και το σύμβολο ενός σταθερού κελεύσματος για τη δυνατότητα που έχουν 
οι άνθρωποι να αλλάξουν ριζικά τους όρους διαβίωσής τους, να αποβάλουν 
την εχθρότητα και τη βιαιότητα, και να οδηγηθούν έτσι σε μια πορεία λύτρωσης.

Ο ποιητής για να φέρει τον ουρανό στα ανθρώπινα μέτρα, για να τον καταστήσει 
πιο προσιτό στην αντίληψη των ανθρώπων τον παρομοιάζει μ’ έναν κήπο, στον 
οποίο μπορεί κανείς να δει άφθονο αίμα και λίγο χιόνι. Ο ουρανός άρα τοποθετημένος 
απέναντι απ’ το χώρο των ανθρώπων καθρεφτίζει τα δεινά τους, καθρεφτίζει το αίμα
 των νεκρών, αλλά και το χιόνι της αγνότητας. Τους δείχνει με τον τρόπο αυτό πως 
παρά τα πλείστα εγκλήματα, παρά τις τεράστιες απώλειες που έχουν βιώσει, 
υπάρχει ωστόσο η ελπίδα να επαναφέρουν στη ζωή τους την τραυματισμένη 
αθωότητα. Συνάμα, στον κήπο του ουρανού συναντά κανείς και τα αστέρια, 
τους λαμπρούς αυτούς συνοδοιπόρους των ανθρώπων, οι οποίοι είναι εκεί πάντοτε 
όλα τα χρόνια της ανθρώπινης παρουσίας για να τους δείχνουν το δρόμο και 
να τους θυμίζουν έτσι αξίες και πρότυπα, λησμονημένα και παραγνωρισμένα 
ίσως, τα οποία αποτελούν όμως ικανούς ρυθμιστές για μια καίρια αναμόρφωση 
στην κοινωνία των ανθρώπων.

Στον ουρανό εγγράφονται όχι μόνο τα δεινά του παρόντος, αλλά και οι στιγμές 
αρμονικότερης διαβίωσης του παρελθόντος. Είναι ο χώρος που εμπεριέχει όλη την ιστορία της ανθρώπινης παρουσίας κι είναι έτσι ικανός να υπενθυμίζει και να παραπέμπει σε τρόπους σκέψης και δράσης που ενείχαν μια αρτιότερη ηθική. Στον ουρανό, ο οποίος για τους πιστούς αποτελεί το χώρο της θεϊκής ύπαρξης, απευθύνονται οι ικεσίες των ανθρώπων∙ στον ουρανό σχηματίζονται για τους ονειροπόλους οι εικόνες του προσδοκώμενου μέλλοντος∙ στον ουρανό τοποθετείται ό,τι άφθαρτο κι ό,τι άρτιο και ιδανικό. Λειτουργεί έτσι ως σύμβολο του θεϊκού, του επιθυμητού, αλλά και της τελειότητας που παραμένει ανέγγιχτη από τη φθορά των γήινων πραγμάτων. Αν μπορεί να υπάρξει κάτι που δεν περιέχει λάθη κι ελαττώματα, κάτι που δεν έχει φθαρεί ή υπονομευτεί από την ανθρώπινη μικροπρέπεια, απληστία και σκληρότητα, κάτι που τίθεται υψηλότερα από τη μετριότητα που χαρακτηρίζει καθετί ανθρώπινο, αυτό μπορεί να βρεθεί μόνο στην ασφαλή περιοχή του ουρανού.

Θα πρέπει να σημειωθεί πως στην ποίηση του Σαχτούρη οι αναφορές στον ουρανό είναι πολύ συχνές. Ο ποιητής αξιοποιεί τον ουρανό ως ένα πολυδύναμο σύμβολο, δίνοντάς του τις περισσότερες φορές θετική έκφανση. Χαρακτηριστικό για την ιδιαίτερη αξία που κατέχει ο ουρανός για τους ανθρώπους είναι το ποίημα «Το ψωμί», στο οποίο ο ποιητής τον αντικρίζει ως μια αστείρευτη πηγή δύναμης, ελπίδας και ιδανικών.

«Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φρατζόλα ζεστό

ψωμί είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό

ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι

έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω

όμως και μία μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος κι αυτή

μ’ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε

κομμάτια γνήσιο ο υ ρ α ν ό

κι όλοι τώρα τρέχαν σ’ αυτή, λίγοι πήγαιναν στο ψωμί,

όλοι τρέχανε στον μικρόν άγγελο που μοίραζε ο υ ρ α ν ό

Ας μη το κρύβουμε

διψάμε για ουρανό!»

Read more: http://latistor.blogspot.com/2014/04/blog-post_10.html#ixzz4Ai9Vf3Gz

Μίλτος Σαχτούρης (γεν. 1919)

Ὁ Ἐλεγκτής*
Ἕνας μπαξές γεμάτος αἷμα
εἶν' ὁ οὐρανός
καί λίγο χιόνι ἔσφιξα τά σκοινιά μου  πρέπει καί πάλι νά ἐλέγξω  τ' ἀστέρια ἐγώ κληρονόμος πουλιῶν  πρέπει ἔστω καί μέ σπασμένα φτερά1 νά πετάω.
(Τά φάσματα ἤ ἡ χαρά στόν ἄλλο δρόμο, 1958)

*Οι τίτλοι στον Σαχτούρη είναι συνήθως ουσιαστικά συνοδευόμενα από ένα οριστικό άρθρο (βλ. Το ψωμί, Η Αποκριά, Ο στρατιώτης ποιητής, ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου, Β ' και Γ ' Λυκείου  αντίστοιχα)· αυτός είναι ένας τρόπος για να ορίσει ο ποιητής τον χώρο του, ώστε  να προετοιμαστεί ο αναγνώστης της ποίησής του για την είσοδο στον μαγικό του κόσμο,  όπου κατά κανόνα παρακολουθεί μια παράξενη και ωστόσο γοητευτική μικρή ποιητική ιστορία. Το θέμα του ποιητή με τα σπασμένα φτερά χαρακτηριστικό στην ποίηση· απαντά  στον Καρυωτάκη: Έχω κάτι σπασμένα φτερά (Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα, Ελεγεία 1927) και στον Μπωντλαίρ (Άλμπατρoς), όπου ο ποιητής ταυτίζεται με το πουλί άλμπατρος:  σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή  μες στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του. (Μτφρ. Αλέξ. Μπάρας, βλ. ΚΝΛ, Β' Λυκείου).

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής 

   Σχόλιο    

Η ευθύνη του ποιητή συνίσταται στο να καθιστά δυνατή την επικοινωνία με τον ουρανό.
Έστω και με φτερά σπασμένα ο ποιητής ως ελεγκτής οφείλει να ελέγχει το φως των 
αστεριών σε ένα ουρανό που είναι ασφαλώς μία δύσκολη υπόθεση (γεμάτος αίμα 
και λίγο χιόνι), επειδή αυτό υπαγορεύει η ίδια του η φύση του ως 
κληρονόμου πουλιών.
Στο ποίημα συναντάμε το πάγιο στην ποίηση του Σαχτούρη αίτημα
 για ουρανό·
 η ευθύνη 
του ποιητή συνίσταται στη δικαίωση του αιτήματος αυτού, που είναι για τον Σαχτούρη ένα πανανθρώπινο αίτημα: Ας μη το κρύβουμε / διψάμε για ουρανό, (βλ. Το ψωμί, ΚΝΛ, Γ' Γυμνασίου, σ. 356).

  Ερωτήσεις   

1. Ποια είναι η ευθύνη του ελεγκτή; Ποια στοιχεία μας επιτρέπουν να τον ταυτίσουμε με τον ποιητή;
2. Πώς αντιλαμβάνεσθε την εικόνα που περιγράφεται από τον στίχο, έσφιξα τα σχοινιά μου;

  Εργασία   

Διαβάστε το ποίημα του Σαχτούρη Ο Συλλέκτης και εξετάστε το συγκριτικά με τον Ελεγκτή.

Μίλτος Σαχτούρης

Ὁ Συλλέκτης

Μαζεύω πέτρες γραμματόσημα πώματα ἀπό φάρμακα σπασμένα γυαλικά πτώματα ἀπό τόν οὐρανό λουλούδια κι ὅ,τι τό καλό σ' αὐτό τόν ἄγριο κόσμο κινδυνεύει

ψηλά κοιτάζω σάν χαρταετός ὁ Σταυραϊτός νά φεύγει ἀγγίζω δίχως φόβο ἠλεκτροφόρα σύρματα  αὐτά δέ μέ ἀγγίζουν

ὁ ἥλιος μαζεύει τίς ἡμέρες μου  γελώντας

μονάχα ἡ ψυχή στ' αὐτί μου  ψιθυρίζει λέγοντας:  σκοτείνιασε σκοτείνιασες  γιατί; δέν εἶσαι τρομαγμένος;

(Το σκεῦος, 1971)

«Ο μικρός αετός», έργο του Διαμαντή Διαμαντόπουλου.

Φωτόδεντρο

Τόπος συν-ανάγνωσης και αναζήτησης για τη Λογοτεχνία και τη Γλώσσα

Τρίτη, 20 Αυγούστου 2013

Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Η συλλογή « Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» 

( 1958)

Η λέξη « φάσματα»- σύμφωνα με το Μαρωνίτη, σημαίνει τα είδωλα,  τα φαντάσματα, ή τους ιριδισμούς των χρωμάτων.
     Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της μετεμφυλιακής Ελλάδας,  και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό που φαίνεται, ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του · ο ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικιώδη , αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει  ( από την οποία άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά, η χαρά βρίσκεται « στον άλλο δρόμο» , όπως υποδηλώνει ο δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του. Η χαρά, η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα «φάσματα» , στους εφιάλτες αλλά βρίσκεται  σε άλλη πραγματικότητα, σε άλλον « ουρανό», που πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο· ο χώρος που τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο «άλλος δρόμος» ( χαρακτηριστικό της ποίησης του Σαχτούρη η διάσταση του διπλού, η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων).
    Οι εικόνες του δεν είναι  μόνο βιώματα ή φαντασίες ( φάσματα – είδωλα) αλλά «κοιτούν»  σ΄αυτήν την άλλη πλευρά, στον «άλλο δρόμο», που καλείται να διατηρήσει ζωντανές τις ηθικές αξίες και να προστρέξει σε μια ανώτερη ζωή. Η ποίηση  δίνει την ευκαιρία να  νιώσει και εκφράσει ο δημιουργός- και ο αναγνώστης θα λέγαμε – τους συλλογικούς και αιώνιους πόθους του ανθρώπου, προσπερνώντας την κατακρεουργημένη ανθρωπότητα.

Ο τίτλος του ποιήματος

Ο τίτλος του ποιήματος ορίζει το χώρο του, ώστε ο αναγνώστης να προετοιμαστεί για την είσοδό του στο μαγικό κόσμο της ποίησης. Ορίζει  συνάμα και το χρέος του ποιητή, που είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον « ουρανό» , το χώρο  όπου διαφυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, διαμεσολαβεί μεταξύ ουρανού και γης , προσπαθώντας να βοηθήσει στο να φτάσει το φως των αστεριών στη γη, το φως της ελπίδας για έναν ομορφότερο και δικαιότερο κόσμο στη σκληρή και απάνθρωπη γήινη πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο τίτλος συνδέεται άμεσα και συμβολικά  με το περιεχόμενο του ποιήματος αναφερόμενος στη συνειδητή αποστολή του ποιητή να διατηρήσει ζωντανή την αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι .
  Ο τίτλος του ποιήματος απαρτίζεται , κατά τη σαχτουρική συνήθεια, από ένα έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό Η λεκτική εκφορά του , λοιπόν, (  με το οριστικό άρθρο που συνοδεύει το ουσιαστικό , το οποίο δηλώνει το υποκείμενο κάποιας ενέργειας- του ρόλου του ποιητή  ) μας επιβάλλει να δεχτούμε : α) μιαν υποχρεωτικότητα και β) την αυστηρά καθορισμένη ιδιότητα του ποιητικού υποκειμένου, που έχει μια πολύ ξεκάθαρη αποστολή. 

Ο χώρος του ποιήματος 

ο χώρος του ποιήματος καλύπτει δύο επίπεδα: το γήινο επίπεδο και την ουράνια περιοχή .Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στη γη, η οποία στο ποίημα δεν περιγράφεται καθόλου, αλλά υποδηλώνεται κατερειπωμένη · διακειμενικά όμως αντιλαμβανόμαστε πως έχει υποστεί αυτήν την κατερήμωση  με τους σφαγιασμούς και τις απάνθρωπες ενέργειες  που χαρακτηρίζουν την εποχή που ζει ο ποιητής, αυτή των μετεμφυλιακών χρόνων · από δω θα ξεκινήσει ο ποιητής για να πραγματώσει το έργο του , « να ελέγξει τ΄αστέρια».
   Από την άλλη πλευρά υπάρχει  ο χώρος του ουρανού, ένας υπεργήινος χώρος, που αποτελεί το στόχο του ποιητή, αλλά έχει υποστεί και αυτός καίρια πλήγματα.

   Η βασικότερη τεχνική που χρησιμοποιεί ο Σαχτούρης είναι η τεχνική της σμίκρυνσης · σύμφωνα μ΄αυτή το σαχτουρικό σύμπαν – και ο ουρανός- έχει σμικρυνθεί και γίνεται ορατός με τις διαστάσεις ενός μπαξέ : «Έναςμπαξές γεμάτος αίμα ειν'ο ουρανός μου και λίγο χιόνι». Ο χώρος  της αθωότητας και της αγνότητας προς τον οποίο τείνει ο ποιητής σμικρύνεται, καταλαμβάνει τη διάσταση ενός μπαξέ, ενός εφιαλτικού κήπου που είναι αιματοβαμμένος από τους σφαγιασμούς της σκοτεινής και απάνθρωπης εποχής. Ο Γ. Θέμελης  έχει χαρακτηρίσει τον κήπο του Σαχτούρη  ως « το πιο τρομακτικό και μαζί αποκαλυπτικό όραμα κόσμου του ποιητή» 

Ο ουρανός

εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο  στον οποίο κινείται  ο ποιητής · εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός αντιθετικά και συμβολικά   αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν φωτεινότερο κόσμο.

Χρέος του ποιητή είναι να ξεπεράσει τις δυσχέρειες, το κακό που ταλανίζει τον κόσμο,    για  να πετάξει προς τον ουρανό, - το χώρο του καλού και του αγαθού- αλλά  και να βοηθήσει τους άλλους ανθρώπους να βρουν αυτό τον δρόμο. Ο ρημαγμένος κόσμος, ρημαγμένος από την έκπτωση των ηθών και την αλλοτριότητα  των πραγμάτων,  επιβάλλει στον ποιητή να επωμιστεί το χρέος του ως πνευματικός ταγός και να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο. 

«έσφιξα τα σκοινιά μου
πρέπει και πάλι να ελέγξω
τ' αστέρια
εγώ
κληρονόμος πουλιών
πρέπει
έστω και με σπασμένα φτερά
να πετάω.»

Οι τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες του ποιήματος

Α)  Ένας μπαξές γεμάτος αίμα
       είν' ο ουρανός
       και λίγο χιόνι

Ο ουρανός, σαν σύμβολο  των πνευματικών αξιών και της ελπίδας , όπως είπαμε πριν, έχει υπονομευτεί από τη γήινη αθλιότητα, έχει αμαυρωθεί από την ηθική σήψη της πραγματικότητας ( Κατοχή , Εμφύλιος, μετεμφυλικές αντιπαλότητες, βία, θάνατος ).Ο ουρανός , σ΄αυτή την εικόνα, έχει και στοιχεία γήινα, έχει αίμα, το αίμα των αδικοσκοτωμένων Ελλήνων · ο Σαχτούρης ανακαλεί μνήμες από τις προαναφερθείσες τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας · το αίμα των Ελλήνων που χάθηκαν στην Κατοχή, στον Εμφύλιο ή  μετά, βάφει με κόκκινο χρώμα τον χώρο της αθωότητας. Επιλέγεται η λέξη « μπαξές», μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία,  που αποκτά αμέσως τρομακτική και εφιαλτική διάσταση ώστε να δηλωθούν  με καθαρότητα  οι δύο διαστάσεις που δίνει πάντα ο Σαχτούρης στο ποιητικό του σύμπαν :το φρικιαστικό χαρτογραφείται την ίδια στιγμή που αρθρώνεται το φανταστικό . Ο μπαξές / ουρανός , που θα ήταν αναμενόμενο να είναι γεμάτος λουλούδια, έχει το χρώμα των τραυματικών εμπειριών της εποχής του ποιητή, το κόκκινο του αίματος, αλλά και « λίγο χιόνι» · το λευκό χρώμα του χιονιού που  αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας αφήνει κάποια περιθώρια  δράσης και ελπίδας στον ποιητή. Τα χρώματα λοιπόν  που κυριαρχούν στη σαχτουρική ποίηση, έχουν εδώ καίρια θέση: άμεσα αναφέρονται το κόκκινο και το άσπρο , έμμεσα αναφέρονται το γαλάζιο και το μαύρο :

κόκκινο : χρώμα της ζωής αλλά και  του θανάτου, της φωτιάς ( καθαρτήριας αλλά και καταστροφικής ), της αγάπης, του πάθους, του θυμού .Εδώ το χρώμα του αίματος και του θανάτου

άσπρο: το χρώμα της αγνότητας , της ηρεμίας, της πνευματικότητας και της ανώτερης ζωής

γαλάζιο : το χρώμα του ουρανού και της ελευθερίας

μαύρο: το χρώμα του πένθους και του θανάτου.

Ο ουρανός στο ποίημα έχει  χάσει το γαλάζιο χρώμα του, είναι ματωμένος και σκοτεινός.

Β)     έσφιξα τα σκοινιά μου
         πρέπει και πάλι να ελέγξω
         τ' αστέρια

Η επιθυμία του  ποιητή για την αναζήτηση ενός μη κατακρεουργημένου κόσμου και η εναγώνια προσπάθεια για επανάκτηση της  χαμένης πληρότητας, είναι ατελεύτητη και αποτελεί μια άλλη έκφραση του μύθου του Σίσυφου · ζητά μερίδιο από τον « ουρανό». Είναι φανερή , στην ποίηση του Σαχτούρη,  η συνύπαρξη των ανθρώπων με το άγος , τις φρικαλεότητες, την ηθική αναλγησία. Αυτές οι συνθήκες τού υπαγορεύουν  την ανάγκη  να αθωώσει αυτόν τον κόσμο, προσεγγίζοντας τον ουρανό. Με τη φράση « έσφιξα τα σκοινιά μου» διαφαίνεται ο ποιητής- ελεγκτής σε κατάσταση ετοιμότητας για την εκτέλεση  της ιερής αποστολής ·  οφείλει να σφίξει τα σκοινιά του δηλαδή να ενεργοποιήσει όλες τις ψυχικές του δυνάμεις· το έργο του είναι δύσκολο , απαιτεί αποφασιστικότητα, τόλμη, αισιοδοξία, ψυχικές αντοχές · θυμίζει την δύσκολη ανάβαση ενός  κακοτράχαλου βουνού από τον ορειβάτη που προετοιμάζεται δένοντας τα σκοινιά του. Ο αόριστος  « έσφιξα» δηλώνει την συντελεσμένη ετοιμότητα του ποιητή , αλλά υπονοεί πως είναι κάτι που το έχει ξανακάνει στο παρελθόν και το γνωρίζει καλά ως διαδικασία .

« πρέπει και πάλι να ελέγξω  τ' αστέρια»: αυτή η πρώτη βουλητική πρόταση αποτελεί δομικό στοιχείο του ποιήματος αφού θα μας προετοιμάσει για την διατύπωση της τρίτης ιδεοπλαστικής εικόνας. Συγχρόνως  υπονοείται μια σχέση αιτίου – αποτελέσματος :  «πρέπει να πετάω»- αίτιο·  ο ποιητής μόνο μπορεί, ως κληρονόμος πουλιών / « πρέπει να ελέγξω τ΄αστέρια» - αποτέλεσμα· να μην σβήσει το φως της ελπίδας και της ανθρωπιάς στη γη. Η  χρήση του  « πρέπει» βάζει τον ποιητή στο χώρο  της δεοντολογικής ηθικής , στο χώρο του ηθικού καθήκοντος, αποδίδοντας ηθικότητα και ελεύθερη βούληση στην αποστολή του για την οποία αγωνιά  και συνεχώς επαγρυπνά, όπως φαίνεται και από το επίρρημα « πάλι»· να επαγρυπνά  για να μην χαθούν τα πνευματικά αγαθά και οι ηθικές αξίες από τον κόσμο μας, αλλά και για να  εμπνεύσει και τους άλλους ανθρώπους την πίστη σ΄αυτές τις αξίες. Η αποστολή  του « ουράνιου μηχανοδηγού» διαρκής , δύσκολη, μεγαλειώδης: να κρατάει αναμμένα  τα φώτα προς το δρόμο των υψηλών ιδανικών, μήπως τον βρουν και οι άλλοι άνθρωποι κάποτε…

Γ )   εγώ
       κληρονόμος πουλιών
       πρέπει
       έστω και με σπασμένα φτερά
       να πετάω. 

Ο ποιητής μεταμορφώνεται σε πουλί, σε σύμβολο ελευθερίας  ( μοτίβο γνωστό από την αρχαιότητα) , για να επιτελέσει το έργο της εποπτείας του ουρανού και της γης..Το ποιητικό Εγώ δεσπόζει στους στίχους αυτονομημένο  και προικισμένο  .Ενώ όλοι οι άλλοι άνθρωποι ζουν προσκολλημένοι  στη γήινη πραγματικότητα, στη λογική  και στις αγκυλώσεις της , ο Ποιητής , όντας φύσει ελεύθερος  , ανατρεπτικός και δημιουργικός διεκδικεί τη δυνατότητα να φτάσει στον «ουρανό»  του και να κατακτήσει τα μυστικά του, σαν τα πουλιά στων οποίων την ελεύθερη και  ανυπότακτη  φύση συμμετέχει, ως κληρονόμος τους. έχει την ξεχωριστή ιδιότητα να αιωρείται ανάμεσα στους δύο κόσμους, στη γη και στον ουρανό, να ίπταται ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους. Αισθάνεται αυτήν την ανάγκη γιατί αυτό του επιβάλλει το χρέος του απέναντι στην ποίηση, στον εαυτό του και στους ανθρώπους.

  Τα « σπασμένα φτερά» δείχνουν πως αυτός ο αγώνας του δεν τον αφήνει χωρίς τραύματα · είναι όμως αναγκασμένος να εκτελεί την ουράνια πτήση του  και ως «τραυματισμένος μηχανοδηγός» πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά  / να πετάει Τα τραύματα αφορούν τα πτητικά του όργανα, τα φτερά του, και επομένως πλήττουν τις οραματικές επενδύσεις του. Όμως αυτός ο τραυματισμός δεν υπονομεύει τις προσπάθειές του να αγγίξει τον ορίζοντα  των προσδοκιών του· οι δυσκολίες ή οι αποτυχίες στην προσπάθεια της αποκατάστασης της  διασαλεμένης τάξης των πραγμάτων δεν τον πτοούν, δεν τον αποπροσανατολίζουν από τα οράμάτα του. Αυτή ακριβώς η επιμονή για την ανακατάληψη του ουρανού από τον ποιητή θέτει σε αμφισβήτηση την γνώμη κάποιων κριτικών που αποδίδουν στο Σαχτούρη απαισιοδοξία .Ο ίδιος είπε: «Τα ποιήματά μου δεν είναι απαισιόδοξα. Απεναντίας, είναι σαν τα ξόρκια. Ξορκίζουν το κακό. Μοιάζουν με μάσκες αφρικάνικες. Με μάσκες ζώων και προγόνων, για να ξορκιστεί ο θάνατος. Όπως συμβαίνει απαράλλαχτα και με τις μάσκες των ιθαγενών». Σκοπός του εδώ να ξορκίσει την εισβολή του Κακού από το χώρο των Ιδεών.

Η δεύτερη  βουλητική πρόταση «πρέπει  έστω και με σπασμένα φτερά  να πετάω»  επαναφέρει το θέμα του ηθικού χρέους του ποιητή, ως « θεματοφύλακα των ηθικοπνευματικών αξιών»· άλλα περιθώρια επιλογής δεν υπάρχουν για τον ποιητή, το χρέος του είναι ένα , αλλά αποκτά κοινωνική διάσταση και οικουμενικό χαρακτήρα: 

 η προάσπιση του «ουρανού» είναι , πρέπει να είναι, υπόθεση όλων μας και η προάσπισή του είναι κοινωνική λειτουργία της ποίησης

ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ , Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ.

Μίλτος Σαχτούρης ,Ο Ελεγκτής

Ο ποιητής ,η  εποχή του , το  έργο του

Εντάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που διαδέχθηκε τους νεωτερικούς ποιητές του μεσοπολέμου.

Με καταγωγή από την Ύδρα, γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα και ήταν δισέγγονος του ναυάρχου του '21 καπετάν Γιώργη Σαχτούρη. Το 1937 εγγράφηκε με προτροπή του πατέρα του στη Νομική Σχολή, αλλά μετά το θάνατό του την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην ποιητική παραγωγή. « όταν πέθανε ο πατέρας μου το 1939 και ξέσπασε ο πόλεμος το ΄40 , πήρα κι έκαψα όλα τα πανεπιστημιακά μου βιβλία. Είπα: Τέρμα η Νομική! τα΄καψα τρόπος του λέγειν· τα πιο πολλά τα πούλησα ή τα αντάλλαξα με  γαλλικά βιβλία, συλλογές ποιημάτων. Και έκτοτε δόθηκα απερίσπαστος , χωρία αναστολές, στην ποίηση».

   Δεν άσκησε ποτέ του κανένα βιοποριστικό επάγγελμα και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που δεν απόκτησε οικογένεια. Οι γονείς δίσταζαν να δώσουν το χέρι της κόρης τους στον γαμπρό Μιλτιάδη Σαχτούρη. «Όχι, γιατί ποιητής δεν είναι επάγγελμα» του έλεγαν και του έκλειναν την πόρτα.

Το 1943 γνωρίστηκε με τον Νίκο Εγγονόπουλο , μια συνάντηση που στάθηκε καθοριστική για τον ποιητή Σαχτούρη. Τα εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του είναι κυρίαρχα. Ομολογεί ο ίδιος: « Η ζωγραφική με βοήθησε πολύ στην ποίησή μου. Ορισμένα ποίηματά μου βγήκαν από οράματα ζωγράφων που είχα δει, και από εικόνες εν γένει. Αλλά αγαπώ  και τη ζωγραφική σαν ζωγραφική. Αν δεν ήμουν ποιητής, θα ήθελα να είμαι ζωγράφος. Αυτά που ζωγραφίζω εγώ  είναι ποιήματα, δεν είναι ζωγραφιές(….) Πολλές πικρίες ξεπέρασα με την εκτόνωση που κάνω γράφοντας αυτά τα ποιήματα»

Η εποχή που έζησε είναι ολόκληρος ο 20^ος αιώνας : βίωσε την τραγική διάψευση της μικρασιατικής καταστροφής, τους σφαγιασμούς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, τον ψυχρό πόλεμο και τις   διεκδικήσεις ή τις διαψεύσεις για έναν δικαιότερο κόσμο. «Οι άνθρωποι εδώ γενήκαν ένα με την πέτρα», και αλλού  «Η ποίησή μου είναι μια συνεχής αυτοβιογραφία. Μοιάζει – και πρέπει να διαβάζεται – σαν ένα είδος υποσυνείδητου ημερολογίου της ζωής μου ως σήμερα» , λέει χαρακτηριστικά.

    Το έργο του καθαρά ποιητικό και έχει κυκλοφορήσει στις συλλογές: «Οι Λησμονημένοι» (1945), «Παραλογαίς» (1948), «Με το πρόσωπο στον τοίχο» (1952), «Όταν σας μιλώ» (1956), «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958), «Ο περίπατος» (1960), «Τα στίγματα» (1962), «Σφραγίδα ή όγδοη Σελήνη» (1964), «Το σκεύος» (1971), «Ποιήματα 1945-1971», «Χρωμοτραύματα» (1980), «Εκτοπλάσματα» (1986), «Καταβύθιση» (1990), «Εκτοτε» (1996) και «Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια» (1998).

Στην αρχή τουλάχιστον της μακρόχρονης πορείας του κατακρίθηκε από πολλούς, ειδικά από τους ποιητές της γενιάς του ’30.

Τιμήθηκε με τρία βραβεία: Το 1956 με το Α' Βραβείο του διαγωνισμού «Νέοι Ευρωπαίοι Ποιητές» της RAI για τη συλλογή του «Όταν σας μιλώ», το 1962 με το Β' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή του «Τα Στίγματα» και το 1987 με το Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το έργο του «Εκτοπλάσματα».

Πέθανε το 2005

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ  ΣΑΧΤΟΥΡΗ

·                        ρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινής πραγματικότητας

·                        αντιηρωικός ποιητής , εκφραστής και απολογητής της κατακερματισμένης και καθημαγμένης ανθρώπινης ύπαρξης. Ο διαρκής στοχασμός του πάνω στην έννοια της οδύνης, ως βαθύτερη ουσία και μοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης, οδήγησε σε μια λιτή και ξεκάθαρη χαρτογράφηση του εσωτερικού πόνου του σύγχρονου ανθρώπου.

·                     Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό.

·                       οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν περισσότερο τον εξπρεσιονισμό.

·                     Υπερτονίζει το παράλογο, ενώ από τον Υπερρεαλισμό από τον οποίον ξεκίνησε, κρατά την τολμηρή  φαντασία και την  παραίσθηση. Νεοϋπερρεαλισμός.(   «Το έχω τονίσει επανειλημμένα, ο υπερρεαλισμός έδρασε πάνω μου σαν καταλύτης. Με λευτέρωσε στην ποίηση και στη ζωή, αλλά δεν μπορώ να πω ότι η ποίησή μου είναι υπερρεαλιστική. Η ποίησή μου είναι ιδιότυπα δραματική και λυρική» , δήλωνε ο ίδιος. (περιοδικό Τέταρτο, Μάρτιος 1987).

·                     Η σταθερή δομή του ποιήματός του , που αποτελείται από μια ιστορία – «μήνυμα» , τη «σκηνική» διάρθρωση και την «ιδεοπλαστική» εικόνα.

·                     Η ευρεία χρήση χρωμάτων

·                     Η λιτότητα, η κρυπτότητα και ο αντιλυρισμός του λόγου

·                     Η χρήση συμβόλων που προέρχονται από τη φύση και την τεχνική, τους ανθρώπους, τα ζώα  και τις μηχανές. Δίνονται παραμορφωμένα σε ένα σκηνικό χάους, φρίκης, απόγνωσης και βουβής διαμαρτυρίας.

·                     Η χρήση κοινών μοτίβων , όπως το αίμα , τα παιδιά, το φεγγάρι, το μαχαίρι.

·                     Τα σταθερά θέματα όπως τα φυτά, τα πουλιά, τα ζώα, ο ουρανός και τα άστρα.

·                     Το έναρθρο ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος.

         Το παράλογο  δίνεται μέσω των παρακάτω τεχνικών:

1.                    παραμορφωτικά έγχρωμα σχήματα ( ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός )

2.                    αμφίδρομη κίνηση με αναιρετικό χαρακτήρα (ένας μπαξές   γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός/ και λίγο χιόνι )

3.                    ασύμβατη συνύπαρξη λέξεων που αναιρούν κάθε λογική λεκτική αναμονή ( κληρονόμος πουλιών)

4.                   αφύσικοι μετασχηματισμοί που  ανατρέπουν ακόμη και τη συμπαντική τάξη ( έσφιξα τα σχοινιά μου/ πρέπει και πάλι να ελέγξω τ΄αστέρια)

5.                  Εφιαλτική συνύπαρξη παιδικής αθωότητας με σκηνές φρίκης

             Είναι ποιητής του ατομικού άγχους, αλλά μέσα στο έργο του είναι διάσπαρτος ο απόηχος του άγχους μιας ολόκληρης εποχής. Όμως, η ποίησή του δεν είναι απαισιόδοξη. ( «Πάντα θα 'χουμε ανάγκη από ουρανό») .

                ποίηση εικονιστική, εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του(  μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί). Είναι φανερή η αγάπη του προς τη ζωγραφική και ορατές οι επιδράσεις του εξπρεσσιονισμού. Ο ίδιος είχε χαρακτηρίσει την ποίησή του «ζωγραφισμένη» και είχε τονίσει ότι τα χρώματα είναι καθοριστικά για την ποίησή του, ιδιαίτερα το κόκκινο και το μαύρο. ( «το μαύρο και το κόκκινο του αίματος, το χρώμα της ζωής και των ημερών μου»).

         εικόνες με αντιθετική συναρμογή και μεταφορική λειτουργία

         απλή γλώσσα, λιτό λεξιλόγιο

         συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος

         κατασκευή μικρών ποιημάτων που ακολουθούν το σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειρίας σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση, τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας.

Έτσι προκύπτουν τα σταθερά δομικά στοιχεία της ποίησής του:

·                       μια ιστορία-μήνυμα

·                       η σκηνική διάρθρωση

·                       και η ιδεοπλαστική εικόνα( εικόνα / ζωγραφιά,   που εκφράζει μια ιδέα)

 Για τον ποιητή ο μεταπολεμικός τεχνολογικός πολιτισμός προξένησε στον άνθρωπο ψυχική και πνευματική αλλοτρίωση, προκαλώντας κρίση και παρακμή των ουσιαστικών αξιών και νοημάτων της ανθρώπινης ζωής. Ο Σαχτούρης δεν μπόρεσε ποτέ να ανεχθεί τις κατεστημένες λογικές συμβάσεις, τα ευδαιμονικά μοντέλα προόδου και τις υποκριτικές ηθικές επιταγές που συνόδευσαν το μοντέρνο πολιτισμό. Αντιμετώπισε τον πολιτισμό της εποχής του ως ένα εφιαλτικό, σκοτεινό, απειλητικό και καταπιεστικό για τις πνευματικές αξίες της ανθρώπινης ζωής περιβάλλον, που του προκαλούσε οδύνη, δέος, ανησυχία, άγχος και αγωνία.

     Ο Σαχτούρης, αν και βρίσκεται στον αντίποδα του πραγματικού σύγχρονου κόσμου του, δεν επιδιώκει την ανατροπή του, ούτε χρησιμοποιεί μια ενεργή επιθετικότητα. Ο αμυντικός του λόγος δεν ενδίδει στην ευκολία των κραυγαλέων καταγγελιών. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να βγάλει το σπαραγμό μπροστά στην κρίση του μοντέρνου πολιτισμού. Στην ποίηση του Σαχτούρη οι δύο κόσμοι δε διαλέγονται, αλλά ούτε συγκρούονται. Μένουν χωριστοί και ακέραιοι ως δύο διαφορετικά συστήματα ζωής, συγκροτώντας ένα ενιαίο ποιητικό κοσμικό σύνολο για τον ποιητή.

  «   Στην αντιπαράθεση των δύο κόσμων της ποίησης του Σαχτούρη ο εσωτερικός κόσμος παρουσιάζεται ως ένας θετικά σημασιοδοτημένος κόσμος ονειρικός, φανταστικός, πνευματικός και επουράνιος: /Πάντα θα’ χουμε ανάγκη από ουρανό/» («Το Αεροπλάνο»)«Ας μη το κρύβουμε /Διψάμε για ουρανό/» («Το Ψωμί», «Τα Φάσματα»). Στον αρνητικά σημασιοδοτημένο επίγειο κόσμο της εξωτερικής πραγματικότητας το ανθρώπινο πνεύμα συναντά την πίκρα και την τραγωδία. Αντίθετα, στον επουράνιο κόσμο βρίσκει τη λύτρωση και τη δικαίωση, την πνευματική ανύψωση, δηλαδή όλα αυτά τα οποία στερείται στον γήινο κόσμο. Η αντιπαραβολή είναι σαφής: «/Τ’ Αδέρφια μου που χάθηκαν εδώ κάτω στον/ κόσμο/ είναι τ’ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα-ένα /στον ουρανό/» («Τ’ Αδέρφια μου», «Τα Φάσματα»). Ό,τι κακό συμβαίνει γίνεται στο γήινο επίπεδο: «/Οι μεγάλοι σιδερένιοι δρόμοι κάτω/ τόσο πολύ πίκρα μας πότισαν/» («Έμεινε», «Το Σκεύος»), «/.. ο δρόμος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και μέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα μαχαίρια/» («Το Μαρτύριο», «Τα Φάσματα»).

Ο Σαχτούρης έζησε σε ταραγμένες εποχές οι οποίες διαμόρφωσαν καθοριστικά την ποιητική του. Η ποίησή του δεν είναι ελληνολατρική , δεν είναι μαχητικά κοινωνική, δεν είναι ερωτική, ούτε ευχάριστη ή ακόμα και εύληπτη. Πρόκειται για ποίηση που εκφράζει τα κοινωνικά αδιέξοδα , την τραυματισμένη συνείδηση και την πνευματική αποτελμάτωση. Είναι πικρή, σκληρή, με μία δυσδιάκριτη ελπίδα για το μέλλον. Κυριαρχεί το παράλογο.

  Οι δραματικές καταστάσεις δίνονται με επιλεγμένες λέξεις και εικόνες που θυμίζουν Ιερώνυμο Μπος και Γκερνίκα, μεταδίδουν φρίκη, κομματιασμένο κόσμο και πληγωμένη συνείδηση. Τα μοτίβα του ( πουλιά, ζώα, ουρανός, ψωμί, ζητιάνα κλπ ) επανέρχονται σε κάθε ποιητική συλλογή.

 Καταλύει την απόσταση ανάμεσα στη γη στον ουρανό, οι μορφές του ανεβοκατεβαίνουν από τη ζωή στο θάνατο και το αντίστροφο ως εκφάνσεις του ίδιου πράγματος.

 Το ύφος του κινείται ανάμεσα στην οικειότητα και την ανοικειότητα, ξαφνιάζοντας τον αναγνώστη με την παραμορφωτική διάσταση των ποιητικών υλικών από τα οποία αναδεικνύεται η τραγική μοίρα του ανθρώπου ως πάσχοντος όντος, χωρίς καρυωτακική απαισιοδοξία. Η δικαιοσύνη και η λύτρωση αναζητούνται στον ουρανό

  Ο Μ. Σαχτούρης με την ποίησή του αναζητά την αλήθεια, την αυθεντική ζωή, την απελευθέρωση από «πάθη και παθήματα» ανάμεσα στον ουρανό και τη γη και δίνει την εντύπωση ότι ως κλόουν μετεωρίζει και μετεωρίζεται αναζητώντας το νόημα της ύπαρξης.

  Οι εικόνες του παρουσιάζονται ως στοιχεία της καθημερινότητας, του γήινου και πραγματικού κόσμου, που επεκτείνονται στον ουράνιο και φανταστικό κόσμο δημιουργώντας το ποιητικό φαινόμενο.

  Η σκηνοθετική τεχνική του συγκροτεί ένα σκηνικό μεταμορφώσεων όπου κυριαρχούν το τοτεμικό στοιχείο, οι αρχετυπικές μορφές, τα πλάσματα της παιδικής παραμυθικής φαντασίας και το παράλογο, τα οποία με τη σειρά τους αποκαλύπτουν το ζοφερό βιωματικό κόσμο του Σαχτούρη, που αναζητά την ελπίδα σε έναν άλλο χώρο καθαρό, τον ουράνιο. Έτσι, ο κομματιασμένος του κόσμος είναι το βάθος και το πλάτος ενός επώδυνου βιώματος που μετέτρεψε την παιδική και εφηβική ηλικία σε εφιαλτικό βίωμα.

Από άρθρο της Χριστίνας Αργυροπούλου ( περ. Ομπρέλα, 6-7-8-2006)

Λογοτεχνικά " ρεύματα " που  επηρέασαν  την ποίησή του

Υπερρεαλισμός

κίνημα που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1920.Τα  χαρακτηριστικά του:

·                       Οι υπερρεαλιστές είναι έντονα επηρεασμένοι από την ψυχανάλυση. Εκφράζουν στη ποίηση ( και στη τέχνη γενικότερα)  τις διαδικασίες του υποσυνείδητου

·                       Σύμφωνα μ’ αυτούς  ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής αλλά να χρησιμοποιεί τη φαντασία, το όνειρο, το ασυνείδητο, σπάζοντας τα δεσμά του ρεαλισμού, της αληθοφάνειας.

·                       Αυτόματη γραφή με την οποία ο δημιουργός γράφει χωρίς καμιά επέμβαση της λογικής.  Απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και τη στιχουργική,

·                       απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων

·                       εντυπωσιακές εικόνες

Υπενθυμίζουμε πως ο Σαχτούρης έχει υπερβεί  το υπερρεαλιστικό κίνημα και εντάσσεται στο χώρο των νεοϋπερρεαλιστών   ( ή μεταϋπερρρεαλιστών ) ποιητών  ( γεννήθηκαν 1920-30):

       Γνωρίσματα:

·                       ερμητισμός / κρυπτικότητα, λεκτική λιτότητα

·                       το στοιχείο του παραλόγου, που εκφράζεται και στη μορφή του ποιήματος

·                       αλλότροπη / απρόσμενη σύνδεση μη αναμενόμενων εικόνων 

·                     τραγική αίσθηση της ζωής  , σε αντίθεση με την αισιόδοξη στάση ζωής που είχαν οι μεσοπολεμικοί υπερρεαλιστές, τουλάχιστον στην αρχή της ποιητικής τους πορείας. Έχει διαφοροποιηθεί από το υπερρεαλιστικό κίνημα γιατί δεν μετέτρεψε τη ζωή και την ποίηση  σε όνειρο αλλά σε εφιαλτική πραγματικότητα.

·                     Ο νεοϋπερρεαλιστής, επηρεασμένος και από τη γύρω του πραγματικότητα, δε θεωρεί τη γλώσσα ως μέσο με το οποίο θα προκαλέσει έκπληξη (όπως συνέβαινε με τους  υπερρεαλιστές του μεσοπολέμου) , αλλά ως όργανο που θα τον βοηθήσει να συλλάβει και να εκφράσει την  εφιαλτική πραγματικότητα που υπάρχει γύρω του . 

Εξπρεσιονισμός

 Όρος που χρησιμοποιήθηκε πρώτα για τη ζωγραφική, στις αρχές του 20ου αιώνα · στόχος των ζωγράφων η απομάκρυνση από την αναπαράσταση της εξωτερικής πραγματικότητας και η προβολή  του εαυτού τους και μιας καθαρά προσωπικής άποψης του κόσμου.

    Στη λογοτεχνία ο  όρος πρέπει να χρησιμοποιείται  με σύνεση · ως βασικές αρχές στη λογοτεχνία έχει:

·                       την έκφραση εσώτερων ψυχολογικών καταστάσεων,

·                       τον προσδιορισμό της μορφής ( εικονοποιία, στίξη, σύνταξη κλπ ) από την έκφραση , ηχητικές και χρωματικές αποτυπώσεις

·                       χρήση μεταφοράς και εικόνας

·                       φανταστική απεικόνιση του κόσμου και του παράλογου

Ο Σαχτούρης θα αντλήσει από τον εξπρεσσιονισμό την ελεύθερη χρήση της εικόνας, τη διαμαρτυρία που φαίνεται παντού, στις μορφές, στα πρόσωπα, στα αντικείμενα. Ο τρόπος με τον οποίο  απεικονίζει τις μορφές του φανερώνει φρίκη, προβάλλει το φανταστικό και το παράλογο έναντι του λογικού και τα θέματά του πηγάζουν από τον πόλεμο, την απόγνωση του ανθρώπου μπροστά στις μηχανές (όλα τα παραπάνω αποτελούν θέματα του εξπρεσσιονισμού).

Υπαρξιακή ποίηση

·                       κινείται ανάμεσα στον κοινωνικό προβληματισμό και την υπαρξιακή εμπειρία, με κύριο χαρακτηριστικό την αγωνία για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου.

·                        ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου

·                       υπαρξιακές ανησυχίες : άγχος, φόβος, ( κυρίως ο φόβος του θανάτου)

·                        αβεβαιότητα, αίσθηση αδιεξόδου

·                       τραυματικές εμπειρίες της ιστορίας, διάψευση των οραμάτων

·                       η φθορά που συνεπάγεται το πέρασμα του χρόνου

·                       η κοινωνική λειτουργία της ποίησης

·                       η πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού

·                       αρχετυπικοί συμβολισμοί  (όπως στο  Σαχτούρη ο ουρανός, το φεγγάρι, ο κήπος) 

Γενικότερα ο Σαχτούρης από τον υπαρξισμό αντλεί την αγωνία για τη ζωή και τη θέση του ποιητή σε έναν κόσμο εφιαλτικό.

Παρόλες τις παραπάνω επιδράσεις, η ποιητική φυσιογνωμία του Σαχτούρη είναι ξεχωριστή και έχει κατακτήσει το δικό του προσωπικό ποιητικό χώρο. Απορρίπτει την αντίληψη ότι τα ποιήματά του είναι απαισιόδοξα και είχε πει ότι αυτά «μοιάζουν με μάσκες αφρικανικές, που ξορκίζουν το κακό και το θάνατο».

Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Ο Ελεγκτής

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

είν ο ουρανός

και λίγο χιόνι

Έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τα αστέρια

εγώ

κληρονόμος πουλιών

πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω

Το ποίημα ανήκει στη συλλογή « Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958). Η λέξη «φάσματα» σημαίνει ίσως  « τα είδωλα, τα φαντάσματα ή τους ιριδισμούς των χρωμάτων» ( Δ. Ν. Μαρωνίτης).  Το πρώτο μέρος του τίτλου της συλλογής αναφέρεται στα «είδωλα και τα φαντάσματα» της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η λέξη «φάσματα» παραπέμπει  και στο χρωματικό φάσμα αφού τα χρώματα παίζουν σημαντικό ρόλο στο έργο του Σαχτούρη. « Ο άλλος  δρόμος» είναι πιθανότατα ο δρόμος των ηθικοπνευματικών αξιών, ο δρόμος της ποίησης και της πνευματικής δημιουργίας.

ΘΕΜΑ του ποιήματος είναι η ευθύνη του ποιητή  που συνίσταται στο να καθιστά εφικτή την επικοινωνία με τον ουρανό. Πάγιο, πανανθρώπινο αίτημα της ποίησης του Σαχτούρη είναι ο ουρανός. Ο ποιητής, ακόμα και με σπασμένα φτερά, έχει χρέος να ελέγχει το φως των αστεριών σε έναν ουρανό γεμάτο αντιξοότητες (γεμάτο αίμα). Αυτή όμως είναι και η αποστολή του, που του υπαγορεύει η φύση του ως κληρονόμου πουλιών.  Για την εκπλήρωση αυτής της αποστολής ο ποιητής πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση, πράγμα που αντανακλάται και στον ΤΙΤΛΟ.

Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Η χρήση προσηγορικών ονομάτων για τιτλοφόρηση του ποιήματος είναι συνηθισμένη στην ποίηση του Σαχτούρη. Έτσι δημιουργείται μια ρεαλιστική ατμόσφαιρα η οποία όμως θα δώσει τη θέση της σε εικόνες πλασμένες από τη φαντασία με φανερή την επιρροή του υπερρεαλισμού.  Ο τίτλος, αποτελούμενος από το οριστικό άρθρο και το ουσιαστικό ( όπως συμβαίνει και σε άλλα ποιήματα του Σαχτούρη π.χ Η Αποκριά, Ο Συλλέκτης, Ο Στρατιώτης ποιητής) ορίζει το χώρο, ώστε να προετοιμαστεί ο αναγνώστης να μπει στο μαγικό κόσμο του ποιήματος και να παρακολουθήσει τη μικρή του ιστορία. Η οριστικοποίηση στόχο έχει και να μεταφέρει πιο άμεσα τον αναγνώστη στο κλίμα του έργου και να συγκεκριμενοποιήσει τονελεγκτή, ότι δηλαδή πρόκειται για τον ίδιο τον ποιητή κι όχι για οποιονδήποτε άλλο που θα μπορούσε να φέρει το χαρακτηριστικό αυτό μεταφορικά ή κυριολεκτικά.  Ορίζεται επίσης το χρέος του ποιητή, του «ελεγκτή», να ελέγχει το φως των αστεριών, ώστε να υπάρχει επικοινωνία των ανθρώπων με τον «ουρανό» δηλαδή τις υψηλές ηθικοπνευματικές αξίες. Ο ποιητής, εκτός από ελεγκτής, θα είναι και ο φρουρός των ηθικών αξιών και της παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα ως πνεύμα ανήσυχο θα στηλιτεύει τα κακώς κείμενα και θα επαναπροσανατολίζει τους ανθρώπους προς τον ουρανό. Ο τίτλος συνδέεται άμεσα με το περιεχόμενο του ποιήματος αφού ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, είναι και καθοδηγητής από τον κόσμο της ύλης, στον κόσμο του πνεύματος, στον «ουρανό».

 ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Μόνιμα στοιχεία στην ποίηση του Σαχτούρη είναι : μία ιστορία-μήνυμα, οι ιδεοπλαστικές εικόνες και η σκηνική διάρθρωση.

Η ιστορία είναι ο ρόλος του ποιητή και η ευθύνη που αυτός έχει.

 Το ποίημα αποτελείται από τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες- σκηνές

1.ο κακοποιημένος ουρανός (στ.1-3)

2. ο ουράνιος μηχανοδηγός-ποιητής-ελεγκτής (στ.4-6)

3. ο ποιητής ως ιερό πτηνό, χτυπημένο όμως, που πρέπει να εκτελέσει την αποστολή του (στ.7-11)

 Κάθε εικόνα βασίζεται σε συνειρμούς , είναι σχετικά αυτόνομη και συμπυκνώνει μια μικρή ιστορία. Η τελευταία εικόνα διευρύνεται για να συμπεριλάβει και τις άλλες: Ο ποιητής με «σπασμένα φτερά» πετάει μέχρι τον «ουρανό» που και αυτός όμως είναι ματωμένος.

 Οι σκηνές διαρθρώνονται με βάση τις εικόνες και εναλλάσονται με κινηματογραφικό τρόπο. Τις εικόνες-ενότητες τις συνδέουν οι βουλητικές προτάσεις «να ελέγξω», «να πετάω», εξαρτώμενες από το ρήμα « πρέπει» υποδηλώνοντας το ηθικό χρέος του « ελεγκτή» ο οποίος ταυτίζεται με τον ποιητή λόγω των σχετικών βιωμάτων και των αντιλήψεών του αλλά και λόγω της αυτονόμησης του εγώ στον στίχο 7.

α’ εικόνα:υπερρεαλιστική

   -μπαξές: μεταφορά που αισθητοποιεί την ασαφή εικόνα του ουρανού, αφού είναι γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι που τον καθιστούν δυσπρόσιτο.

   -ουρανός: α)ο υψηλός κόσμος του πνεύματος, άρα είναι γεμάτος αίμα, αφού δολοφονείται καθημερινά από την αντιποιητική εποχή μας, και λίγο χιόνι, αφού μπορεί να γίνει τόπος ελπίδας και χαράς.

β) η λειτουργία της ποίησης, άρα είναι γεμάτος αίμα από τα τρομακτικά βιώματα του ποιητή, και λίγο χιόνι, αφού η ποίηση μπορεί να ξαναφέρει την ελπίδα

-το κόκκινο είναι το χρώμα της βίας, του πολέμου, του ολέθρου

-το λευκό είναι το χρώμα της ελπίδας, της αισιοδοξίας, της αγνότητας

Ο ουρανός λοιπόν είναι ο ποιητικός χώρος στον οποίο καταφεύγουν, για να καλύψουν τις συναισθηματικές και πνευματικές τους ανάγκες, όσοι δεν αρκούνται στα υλικά αγαθά του αισθητού κόσμου και θέλουν να βιώσουν τη γοητεία του φανταστικού κόσμου της ποίησης, Αυτός που κρατάει ανοιχτούς τους δίαυλους επικοινωνίας είναι ο ελεγκτής- ποιητής

 β’ εικόνα:

  -έσφιξα τα σκοινιά μου: εικόνα γνωστή από την εμπειρία, αποφασιστικό εγχείρημα ριψοκίνδυνο και τολμηρό που απαιτεί ετοιμότητα, αυτοσυγκέντρωση και υπολογισμένες κινήσεις

   -πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια: καθήκον του ποιητή είναι να ελέγχει τα μηνύματα της ποίησής του, για να φέρει σε επαφή το αντιποιητικό κοινό με την τέχνη του, τα αστέρια κατευθύνουν στον εξανθρωπισμό, άρα το λίγο χιόνι θα μπορούσε να είναι και η λάμψη των αστεριών. Επιτακτική (πρέπει)  παρουσιάζεται η ανάγκη του ελέγχου, που έχει γίνει και στο παρελθόν (και πάλι).

γ’ εικόνα:

   -εγώ:αυτονομείται, ταύτιση του ποιητή με τον ελεγκτή

   -κληρονόμος των πουλιών:το πέταγμα ως ιδιότητα των πουλιών συμβολίζει την απελευθέρωση, ο ποιητής κινείται μεταξύ ουρανού και γης

   -έστω και με σπασμένα φτερά:υπονοούν τον ψυχικό τραυματισμό του ποιητή από μια νοσηρή πραγματικότητα

   - πρέπει να πετάω: χρέος να ξεπεράσει κάθε αντιξοότητα και δυσκολία που δυσχεραίνει το έργο του και να φτάσει στον ουρανό, για να κρατήσει ζωντανό το φως των αστεριών.

Το ποίημα απαρτίζεται λοιπόν από τρεις ενότητες-σκηνές που τις χαρακτηρίζουμειδεοπλαστικές , καθώς κάθε μία περιέχει μια εικόνα και την ιδέα της.

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

α) Ο χώρος απλώνεται σε δύο περιοχές που αλληλοεμπλέκονται: στη γη , την πραγματική δηλαδή περιοχή από όπου ξεκινάει ο ποιητής-ελεγκτής και στο «ματωμένο ουρανό» δηλαδή τη μυθιστορηματική προέκταση της  πρώτης.

 β) Ο χρόνος : είναι απροσδιόριστος, όμως το επίρρημα «και πάλι» τονίζει το διαρκές χρέος του ελεγκτή, τη διαρκή ευθύνη.

γ) Η δράση: καθορίζεται από το χρέος του ποιητή να συνεχίσει τη διαρκή προσπάθειά του «να πετάει έστω και με σπασμένα φτερά» συνδέοντας τη γη με τον ουρανό και βοηθώντας όσους επιχειρήσουν ανάλογο ταξίδι.

  Με τους παραπάνω τρόπους ποιητικής γραφής, αφηρημένο και συγκεκριμένο, καθημερινότητα, ιστορία και μυθιστορία αναμιγνύονται όπως και οι βιωματικές εμπειρίεςτου ποιητή συναντιούνται με τη φαντασία και τους συνειρμούς του. ( υπερρεαλιστική επιρροή).

1^η εικόνα: (στ.1-3) Είναι φανερή η υπερρεαλιστική επιρροή στην πρώτη εικόνα του ποιήματος: «ένας μπαξές γεμάτος αίμα είναι ο ουρανός και λίγο χιόνι». Η μεταφορά «μπαξές» συγκεκριμενοποιεί την ασαφή εικόνα του ουρανού , της προσδίδει μια εικόνα γνωστή από την εμπειρία μας. Όμως ο ουρανός παραμένει τοποθετημένος σε μια φανταστική πραγματικότητα « γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι». Ο ουρανός αποτελεί σταθερό σύμβολο στην ποίηση του Σαχτούρη « στην ποίησή του είναι πάγιο το αίτημα για ουρανό». Αυτό αποδεικνύει πως ο ποιητής δεν χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία  αλλά ζει με την ελπίδα ενός αγνού χώρου λύτρωσης, με την ελπίδα της κάθαρσης από τα παθήματα , της αθωότητας και της χαράς.

 Παρόλα αυτά στο ποίημα ο ουρανός είναι «γεμάτος αίμα και χιόνι». Ο χώρος της αθωότητας , των ιδανικών έχει και αυτός μολυνθεί από τη φρίκη που κυριαρχεί στη γη, το θάνατο (αίμα) , την ηθική σήψη. ( Προφανώς αντικατοπτρίζεται εδώ η ταραγμένη εποχή που ζούσε ο Σαχτούρης, τα βιώματα του ποιητή από τα μεταπολεμικά χρόνια ). Όμως η φράση «λίγο χιόνι» δείχνει ότι η ελπίδα για κάθαρση του ουρανού δεν έχει χαθεί αν και το επίθετο «λίγο» δεν αφήνει περιθώριο για μεγάλες προσδοκίες. «Λίγα» θετικά στοιχεία υπάρχουν αλλά η εποχή είναι εξαιρετικά δυσοίωνη.  Η πρώτη εικόνα του ποιήματος συνδέεται λογικά με τη δεύτερη και την δικαιολογεί.

 2^η εικόνα: (στ.4-6)

 Κεντρική φράση της δεύτερης ενότητας είναι η βουλητική πρόταση « πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια»  η οποία προσδιορίζει το καθήκον του ποιητή να φροντίζει να μη σβήσει το φως των αστεριών , που δείχνουν το δρόμο για τον ουρανό. Να εξασφαλίσει τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον ουρανό, το χώρο όπου φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο στίχος « έσφιξα τα σκοινιά μου» φανερώνει τη διαρκή  εγρήγορση  του ποιητή καθώς έχει πλήρη επίγνωση της σημαντικής ευθύνης του ενώ η λέξη «πάλι» δηλώνει το διαχρονικό χαρακτήρα του καθήκοντος που έχει επωμιστεί ο ποιητής. Είναι υποχρεωμένος να ενεργοποιήσει όλες τις δυνάμεις του για να ακολουθήσουν , ο ίδιος  και οι απλοί άνθρωποι,  τη δυσχερή αλλά και ανοδική πορεία προς την πνευματική ανάταση και την ποίηση . Η διορθωτική παρέμβαση του ελεγκτή που στοχεύει στην αποπομπή του κακού και στην επαναφορά της ισορροπίας και της τάξης στον ουράνιο-πνευματικό χώρο, δεν είναι εύκολη ούτε ανώδυνη. Ο στίχος  «έσφιξα τα σκοινιά μου» σχηματίζει την εικόνα ενός χειρωνάκτη που ετοιμάζεται να αναρριχηθεί ή να πετάξει στους ουρανούς.

3^η εικόνα (στ.7-11) Εδώ συντελείται η μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί η οποία αποτελεί και το κεντρικό σημείο των στίχων αυτών. Στην εικόνα αυτή ξεδιπλώνεται ολόκληρο το εύρος της ευθύνης του ποιητή και ολοκληρώνεται. Το ποιητικό υποκείμενο αυτονομείται («εγώ») για να τονιστεί ακόμα περισσότερο η έννοια της ατομικής ευθύνης του διανοούμενου.  Μια βουλητική πρόταση που ακολουθεί « πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω»προσδίδει κατηγορηματικό και απόλυτο χαρακτήρα στον προορισμό του καλλιτέχνη. Ακόμα και αν ο αγώνας ενάντια στο κακό του προκαλέσει τραύματα , ακόμη και αν η φρίκη και ο παραλογισμός κυριαρχήσουν σε γη και ουρανό, ο ποιητής – ελεγκτής οφείλει να υπηρετεί τον ανώτερο σκοπό του και να εκτελεί το καθήκον του. Ο ποιητής μεταμορφώνεται σεπουλί-μηχανοδηγό γεγονός που αποτελεί αφύσικο μετασχηματισμό και ενώ έχει τα φτερά σπασμένα, έχει το χρέος να πετά ( συνύπαρξη λογικά ασύμβατων εννοιών που αναιρούν τη λογική τάξη των πραγμάτων). Ο «ουράνιος μηχανοδηγός» πρέπει να προχωρά στους απαραίτητους «ελέγχους» παρόλο που είναι τραυματισμένος. Οι έλεγχοι επιβάλλεται να γίνονται τακτικά γιατί υπάρχει πάντα ο «εχθρός», η αντίπαλη πλευρά που αν και δεν αναφέρεται ξεκάθαρα είναι εύκολο να διακρίνουμε τη δράση της και τα αποτελέσματα αυτής: «αίμα και ουρανός», «σπασμένα φτερά». Ο ποιητής-ελεγκτής στο ταξίδι του αυτό, είναι μόνος, δεν έχει κάποιον συμπαραστάτη , άρα υποχρεούται να δράσει, «να ελέγξει»  παρόλο που αυτή η ενέργεια μπορεί να κρύβει κινδύνους .

 Στον ποιητικό λόγο, η παρουσίαση του ποιητή ως πουλιού είναι κοινός τόπος, πρόκειται για μοτίβο που απαντάται και στην αρχαιότητα ( ο Πλάτων στον διάλογο «Ίων» : «ποιητής εστίν πτηνόν και ιερόν»). Στη νεοελληνική λογοτεχνία, το συγκεκριμένο μοτίβο το συναντάμε και στο Μιχάλη Κατσαρό, στον Ελύτη, στον Τάσο Λειβαδίτη κ.α. Το θέμα του ποιητή με τα σπασμένα φτερά είναι χαρακτηριστικό στην ποίηση. Ο ποιητής παραλληλίζεται με τα πουλιά γιατί και αυτός έχει τη δυνατότητα να «ίπταται», να βρίσκεται  ψηλότερα από τους απλούς ανθρώπους  ( λόγω της βαθιάς καλλιέργειας, του ανθρωπισμού και της υιοθέτησης υψηλών αξιών ), να μεταβαίνει εύκολα από τη γη στον ουρανό και να επιστρέφει . Γι’αυτό ο ποιητής ονομάζεται «κληρονόμος των πουλιών» . Κοινός  χώρος του ποιητή και των πουλιών είναι ο ουρανός.

 Τα «σπασμένα φτερά» συμβολίζουν τα ψυχικά τραύματα , τις δυσάρεστες εμπειρίες του ποιητή από την εποχή του (εμφύλιος και μετεμφυλιακά χρόνια). Όμως , παρά τις δυσμενείς συνθήκες, δεν πρέπει να παραιτηθεί, ακόμα και με σπασμένα φτερά, διαθέτει δυνάμεις για να φέρει  εις πέρας την υψηλή αποστολή του.

 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΡΦΗΣ

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ:μεταφορές ( «μπαξές γεμάτος αίμα»), σύμβολα, εικόνες ιδεοπλαστικές

ΣΤΙΧΟΣ:ελεύθερος, σύντομος σχεδόν μονολεκτικός. Στίχοι ολιγοσύλλαβοι, μετρικοί διασκελισμοί, απουσία σημείων στίξης.

ΓΛΩΣΣΑ: απλή, λέξεις λιτές με κυριαρχία του ουσιαστικού(μπαξές, ουρανός,χιόνι...) και του ρήματος ( έσφιξα, πρέπει, να ελέγξω...) . Ο λόγος γίνεται μ’αυτόν τον τρόπο πυκνός καιβαθύς. Μερικές φορές ο λόγος είναι ελλειπτικός («κληρονόμος πουλιών») και άλλες φορές γίνεται πληθωρικός (« ένας μπαξές γεμάτος αίμα/είν’ο ουρανός»). Παρατηρούμε τη συνεχή επανάληψη του ρήματος «πρέπει» για να αποδοθεί και να τονιστεί το χρέος του ποιητή-ελεγκτή.

Ποιήματα για παράλληλη ανάγνωση με τον " Ελεγκτή " του Μ.Σαχτούρη

Α) από τα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη

                          Αστεροσκοπείο

Διαρρήχτες του ήλιου δεν είδαν ποτέ τους πράσινο κλωνάρι δεν άγγιξαν φλογισμένο στόμα δεν ξέρουν τί χρώμα έχει ο ουρανός Σε σκοτεινά δωμάτια κλεισμένοι δεν ξέρουν αν θα πεθάνουν παραμονεύουν με μαύρες μάσκες και βαριά τηλεσκόπια με τ’ άστρα στην τσέπη τους βρωμισμένα με ψίχουλα με τις πέτρες τών δειλών στα χέρια παραμονεύουν σ’ άλλους πλανήτες το φως Να πεθάνουν Να κριθεί κάθε Άνοιξη από τη χαρά της από το χρώμα του το κάθε λουλούδι από το χάδι του το κάθε χέρι απ’ τ’ ανατρίχιασμα του το κάθε φιλί το ανέβασμα Στριφογυρίζει ο ποιητής επάνω στον τροχό του στριφογυρίζει ο ποιητής δαιμονισμένα ένα κεφάλι αλόγου σπασμένο μες στα πόδια του μία γυναίκα ανοίγει τ’ άσπρο στόμα να δαγκάσει  φίδια φαρμακερά τον τριγυρίζουν χάμω κυλάνε κέρματα καύκαλα τσακισμένα ριγμένα μες στη λάσπη του και στρογγυλά χαλύβδινα λουλούδια να σφυρίζουν καθώς στριφογυρνάει ο ποιητής  αρχίζει ν’ ανεβαίνει όπως γυρίζει φρενιασμένα κι όπως γυρίζει φρενικά αρχίζει ν’ ανεβαίνει το ένα του χέρι είναι σβηστό  στο άλλο να κρατάει ένα αναμμένο κάρβουνο Ὁ  Ο ὐ ρ α ν ό ς Πουλιὰ μαῦρες σαΐτες τῆς δύσκολης πίκρας δὲν εἶν᾿ εὔκολο πράμα ν᾿ ἀγαπήσετε τὸν οὐρανὸ πολὺ μάθατε νὰ λέτε πὼς εἶναι γαλάζιος ξέρετε τὶς σπηλιές του τὸ δάσος τοὺς βράχους του; ἔτσι καθὼς περνᾶτε φτερωτὲς σφυρίχτρες ξεσκίζετε τὴ σάρκα σας πάνω στὰ τζάμια του κολλοῦν τὰ πούπουλά σας στὴν καρδιά του Καὶ σὰν ἔρχεται ἡ νύχτα μὲ φόβο ἀπ᾿ τὰ δέντρα κοιτᾶτε τ᾿ ἄσπρο μαντίλι τὸ φεγγάρι του τὴ γυμνὴ παρθένα ποὺ οὐρλιάζει στὴν ἀγκαλιά του τὸ στόμα τῆς γριᾶς μὲ τὰ σάπια τὰ δόντια του τ᾿ ἄστρα μὲ τὰ σπαθιὰ καὶ μὲ τοὺς χρυσοὺς σπάγγους τὴν ἀστραπὴ τὸν κεραυνὸ τὴ βροχή του τὴ μακριὰ ἡδονὴ τοῦ γαλαξία του Οι απομείναντες  Όμως υπάρχουν ακόμα λίγοι άνθρωποι που δεν είναι κόλαση η ζωή τους υπάρχει το μικρό πουλί ο κιτρινολαίμης η Fraulein Ramser και πάντοτε του ήλιου οι απομείναντες οι ερωτευμένοι με ήλιο ή με φεγγάρι ψάξε καλά βρες τους, Ποιητή! κατάγραψέ τους προσεχτικά γιατί όσο παν και λιγοστεύουν λιγοστεύουν Ο ποιητής Σα θα με βρούνε πάνω στο ξύλο του θανάτου μου γύρω θά 'χει κοκκινίσει πέρα για πέρα ο ουρανός μιά υποψία θάλασσας θα υπάρχει κι έν' άσπρο πουλί, από πάνω, θ' απαγγέλλει μέσα σ' ένα τρομακτικό τώρα σκοτάδι, τα τραγούδια μου. Η φεγγαράδα Από αίμα πουλιών πλημμυρισμένο κρυμμένο μένει το φεγγάρι πότε πίσω από δέντρα πότε πίσω από θηρία πότε πίσω από σύννεφα με θόρυβο που ξεκουφαίνει τα φτερά αγγέλων κάτι θέλουν να πουν κάτι σημαίνει είναι ακόμα καλοκαίρι όμως μιά μυρωδιά από θειάφι φράζει το χειμώνα δεν έχει ούτε καρέκλα να καθίσεις και οι καρέκλες έφυγαν στον ουρανό Β) Από άλλους ποιητές Νίκος Καρούζος ο ποιητής έχει ένα βέβαιο δρόμο Γεννιέται ο άνθρωπος κι ο ήλιος γίνετ’ αμέσως πάθος ο ποιητής έχει ένα δρόμο σαν όνειρο μαύρο χαμογελαστό έχει ένα βέβαιο δρόμο τόπους – τόπους αγκάθια τόπους – όπους ωραία χαλιά π’ ο άτυχος τα ματώνει. Κι όταν ο ήλιος πέσει στις θνητές κορφές αρχίζουν τ’ άστρα. Εκεί του δρόμου η τέλεψη πάλι μια γέννα μάς προσμένει. Τάσος Λειβαδίτης Κ ρ ι τ ι κ ή  τ η ς  π ο ί η σ η ς Ε! τι καθόσαστε λοιπόν ποιητές βγήτε στους δρόμους, καβαλήστε στα λεωφορεία, ανεβήτε στις αμαξοστοιχίες να δήτε καθώς θ’ απαγγέλετε τα τραγούδια σας ν’ ανθίζει μες στην καρβουνόσκονη σαν έν’ άσπρο τριαντάφυλλο το γέλιο των μηχανοδηγών. Πηγαίντε στη λαϊκή αγορά ανάμεσα στις φωνές και τη μυρουδιά των λαχανικών. Είναι εκεί μια αντρογυναίκα με ξυλοπάπουτσα που αν χαμογελάσει με τους στίχους σας σημαίνει πως κάτι φτιάξατε στη ζωή σας. Γιατί αυτή η αντρογυναίκα με το πλατύ, βλογιοκομένο πρόσωπο έχει τρία παιδιά σκοτωμένα και δεν τόχει σκοπό να γελάσει με μυξάρικους στίχους. Ανεβήτε με τα πριονοπέδιλα πάνω στους στύλους του τηλέγραφου και τραγουδήστε και ξανατραγουδήστε και κουνώντας σαν ένα τσαλακωμένο κασκέτο την καρδιά σας χαιρετήστε το μέλλον. Ο  π ο ι η τ ή ς  I Προσπαθεί να φαίνεται ήρεμος. Να μοιάζει με τους άλλους. Κι είναι στιγμές που το κατορθώνει. Όμως τις νύχτες δεν μπορεί να κοιμηθεί. Οι μεγάλες φτερούγες του δε χωράνε μέσα στον ύπνο. Ανέστης Ευάγγελου  Ο  π ο ι η τ ή ς Είχε ανεβεί στην πιο ψηλή κορφή κι η φωνή του, λευκό πουλί στον ουρανό. Στους πρόποδες μυρμήγκιαζε πλήθος αμέτρητο άκουγαν τη φωνή κι ολοένα ανέβαιναν μίκραινε ο κύκλος και κρατούσαν ξύλα μαχαίρια κράταγαν και πέτρες  και πλησίαζαν ακούγονταν κραυγές σκοτώστε τον να πέφτουν άρχισαν μετά οι πρώτες πέτρες λάμψαν στον ήλιο τα μαχαίρια κατάλαβε το τέλος του. Όμως η φωνή του, λευκό πουλί πέταγε πάνω απ’ τα κεφάλια τους και δεν τη φτάναν οι κραυγές και τα μαχαίρια.

Διαρρήχτες του ήλιου δεν είδαν ποτέ τους πράσινο κλωνάρι δεν άγγιξαν φλογισμένο στόμα δεν ξέρουν τί χρώμα έχει ο ουρανός Σε σκοτεινά δωμάτια κλεισμένοι δεν ξέρουν αν θα πεθάνουν παραμονεύουν με μαύρες μάσκες και βαριά τηλεσκόπια με τ’ άστρα στην τσέπη τους βρωμισμένα με ψίχουλα με τις πέτρες τών δειλών στα χέρια παραμονεύουν σ’ άλλους πλανήτες το φως Να πεθάνουν Να κριθεί κάθε Άνοιξη από τη χαρά της από το χρώμα του το κάθε λουλούδι από το χάδι του το κάθε χέρι απ’ τ’ ανατρίχιασμα του το κάθε φιλί το ανέβασμα Στριφογυρίζει ο ποιητής επάνω στον τροχό του στριφογυρίζει ο ποιητής δαιμονισμένα ένα κεφάλι αλόγου σπασμένο μες στα πόδια του μία γυναίκα ανοίγει τ’ άσπρο στόμα να δαγκάσει  φίδια φαρμακερά τον τριγυρίζουν χάμω κυλάνε κέρματα καύκαλα τσακισμένα ριγμένα μες στη λάσπη του και στρογγυλά χαλύβδινα λουλούδια να σφυρίζουν καθώς στριφογυρνάει ο ποιητής  αρχίζει ν’ ανεβαίνει όπως γυρίζει φρενιασμένα κι όπως γυρίζει φρενικά αρχίζει ν’ ανεβαίνει το ένα του χέρι είναι σβηστό  στο άλλο να κρατάει ένα αναμμένο κάρβουνο Ὁ  Ο ὐ ρ α ν ό ς Πουλιὰ μαῦρες σαΐτες τῆς δύσκολης πίκρας δὲν εἶν᾿ εὔκολο πράμα ν᾿ ἀγαπήσετε τὸν οὐρανὸ πολὺ μάθατε νὰ λέτε πὼς εἶναι γαλάζιος ξέρετε τὶς σπηλιές του τὸ δάσος τοὺς βράχους του; ἔτσι καθὼς περνᾶτε φτερωτὲς σφυρίχτρες ξεσκίζετε τὴ σάρκα σας πάνω στὰ τζάμια του κολλοῦν τὰ πούπουλά σας στὴν καρδιά του Καὶ σὰν ἔρχεται ἡ νύχτα μὲ φόβο ἀπ᾿ τὰ δέντρα κοιτᾶτε τ᾿ ἄσπρο μαντίλι τὸ φεγγάρι του τὴ γυμνὴ παρθένα ποὺ οὐρλιάζει στὴν ἀγκαλιά του τὸ στόμα τῆς γριᾶς μὲ τὰ σάπια τὰ δόντια του τ᾿ ἄστρα μὲ τὰ σπαθιὰ καὶ μὲ τοὺς χρυσοὺς σπάγγους τὴν ἀστραπὴ τὸν κεραυνὸ τὴ βροχή του τὴ μακριὰ ἡδονὴ τοῦ γαλαξία του Οι απομείναντες  Όμως υπάρχουν ακόμα λίγοι άνθρωποι που δεν είναι κόλαση η ζωή τους υπάρχει το μικρό πουλί ο κιτρινολαίμης η Fraulein Ramser και πάντοτε του ήλιου οι απομείναντες οι ερωτευμένοι με ήλιο ή με φεγγάρι ψάξε καλά βρες τους, Ποιητή! κατάγραψέ τους προσεχτικά γιατί όσο παν και λιγοστεύουν λιγοστεύουν Ο ποιητής Σα θα με βρούνε πάνω στο ξύλο του θανάτου μου γύρω θά 'χει κοκκινίσει πέρα για πέρα ο ουρανός μιά υποψία θάλασσας θα υπάρχει κι έν' άσπρο πουλί, από πάνω, θ' απαγγέλλει μέσα σ' ένα τρομακτικό τώρα σκοτάδι, τα τραγούδια μου. Η φεγγαράδα Από αίμα πουλιών πλημμυρισμένο κρυμμένο μένει το φεγγάρι πότε πίσω από δέντρα πότε πίσω από θηρία πότε πίσω από σύννεφα με θόρυβο που ξεκουφαίνει τα φτερά αγγέλων κάτι θέλουν να πουν κάτι σημαίνει είναι ακόμα καλοκαίρι όμως μιά μυρωδιά από θειάφι φράζει το χειμώνα δεν έχει ούτε καρέκλα να καθίσεις και οι καρέκλες έφυγαν στον ουρανό Β) Από άλλους ποιητές Νίκος Καρούζος ο ποιητής έχει ένα βέβαιο δρόμο Γεννιέται ο άνθρωπος κι ο ήλιος γίνετ’ αμέσως πάθος ο ποιητής έχει ένα δρόμο σαν όνειρο μαύρο χαμογελαστό έχει ένα βέβαιο δρόμο τόπους – τόπους αγκάθια τόπους – όπους ωραία χαλιά π’ ο άτυχος τα ματώνει. Κι όταν ο ήλιος πέσει στις θνητές κορφές αρχίζουν τ’ άστρα. Εκεί του δρόμου η τέλεψη πάλι μια γέννα μάς προσμένει. Τάσος Λειβαδίτης Κ ρ ι τ ι κ ή  τ η ς  π ο ί η σ η ς Ε! τι καθόσαστε λοιπόν ποιητές βγήτε στους δρόμους, καβαλήστε στα λεωφορεία, ανεβήτε στις αμαξοστοιχίες να δήτε καθώς θ’ απαγγέλετε τα τραγούδια σας ν’ ανθίζει μες στην καρβουνόσκονη σαν έν’ άσπρο τριαντάφυλλο το γέλιο των μηχανοδηγών. Πηγαίντε στη λαϊκή αγορά ανάμεσα στις φωνές και τη μυρουδιά των λαχανικών. Είναι εκεί μια αντρογυναίκα με ξυλοπάπουτσα που αν χαμογελάσει με τους στίχους σας σημαίνει πως κάτι φτιάξατε στη ζωή σας. Γιατί αυτή η αντρογυναίκα με το πλατύ, βλογιοκομένο πρόσωπο έχει τρία παιδιά σκοτωμένα και δεν τόχει σκοπό να γελάσει με μυξάρικους στίχους. Ανεβήτε με τα πριονοπέδιλα πάνω στους στύλους του τηλέγραφου και τραγουδήστε και ξανατραγουδήστε και κουνώντας σαν ένα τσαλακωμένο κασκέτο την καρδιά σας χαιρετήστε το μέλλον. Ο  π ο ι η τ ή ς  I Προσπαθεί να φαίνεται ήρεμος. Να μοιάζει με τους άλλους. Κι είναι στιγμές που το κατορθώνει. Όμως τις νύχτες δεν μπορεί να κοιμηθεί. Οι μεγάλες φτερούγες του δε χωράνε μέσα στον ύπνο. Ανέστης Ευάγγελου  Ο  π ο ι η τ ή ς Είχε ανεβεί στην πιο ψηλή κορφή κι η φωνή του, λευκό πουλί στον ουρανό. Στους πρόποδες μυρμήγκιαζε πλήθος αμέτρητο άκουγαν τη φωνή κι ολοένα ανέβαιναν μίκραινε ο κύκλος και κρατούσαν ξύλα μαχαίρια κράταγαν και πέτρες  και πλησίαζαν ακούγονταν κραυγές σκοτώστε τον να πέφτουν άρχισαν μετά οι πρώτες πέτρες λάμψαν στον ήλιο τα μαχαίρια κατάλαβε το τέλος του. Όμως η φωνή του, λευκό πουλί πέταγε πάνω απ’ τα κεφάλια τους και δεν τη φτάναν οι κραυγές και τα μαχαίρια.