Αφηγηματικές τεχνικές είναι οι ακόλουθες:
- Ο αφηγητής
- Το είδος της αφήγησης (δηλαδή, οι αφηγηματικοί τρόποι)
- Η οπτική γωνία
- Η εστίαση
- Ο χρόνος της αφήγησης
- Ο ρυθμός της αφήγησης
Αφηγηματικοί τρόποι είναι οι ακόλουθοι:
- Αφήγηση (= διήγηση των γεγονότων από τον αφηγητή)
- Διάλογος
- Περιγραφή (= περιγραφή τοπίων, τόπων και προσώπων)
- Σχόλια
- Ελεύθερος Πλάγιος Λόγος
- Εσωτερικός μονόλογος
- Εγκιβωτισμένη αφήγηση (μια δευτερεύουσα ιστορία που παρουσιάζεται στο πλαίσιο της κύριας αφήγησης)
Διήγηση – Μίμηση
Όταν ο τριτοπρόσωπος αφηγητής ενσωματώνει τις φωνές όλων των προσώπων στη δική του, μεταφέροντας τα λόγια τους σε πλάγιο λόγο ή σε ελεύθερο πλάγιο λόγο, και αποφεύγει την καταγραφή διαλόγων ή έστω την παράθεση σε ευθύ λόγο όσων λένε τα άλλα πρόσωπα, έχουμε διήγηση. Ενώ όταν ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος ή τριτοπρόσωπος αλλά παραθέτει σε ευθύ λόγο τα όσα λένε τα άλλα πρόσωπα, έχουμε μίμηση, εφόσον ακούγονται αυτούσιες οι φωνές των πρωταγωνιστών της ιστορίας.
Οι αφηγηματικοί τρόποι θα πρέπει να διακρίνονται από τους εκφραστικούς τρόπους. Όταν αναζητούμε τους εκφραστικούς τρόπους, αναζητούμε ουσιαστικά το πώς λέγεται κάτι, τα σχήματα λόγου δηλαδή που χρησιμοποιεί ο αφηγητής, και ό,τι άλλο σχετίζεται με την ιδιαιτερότητα της έκφρασής του.
Αφηγηματικές τεχνικές
Είδος αφηγητή ανάλογα με τη συμμετοχή του στα γεγονότα:
Ομοδιηγητικός αφηγητής: Ο αφηγητής αυτού του είδους αποτελεί ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Μπορεί να είναι είτε ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, ο βασικός, δηλαδή, ήρωας, είτε ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα. Σε περίπτωση που ο αφηγητής αυτός είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, τότε χαρακτηρίζεται αυτοδιηγητικός.
Ετεροδιηγητικός αφηγητής: Ο αφηγητής αυτού του είδους αφηγείται μια ιστορία στην οποία δεν έχει καμία συμμετοχή. Αφηγείται συνήθως σε τρίτο πρόσωπο και συμπίπτει με τον «παντογνώστη αφηγητή».
Είδος αφηγητή ανάλογα με την οπτική γωνία:
Αφηγητής-Θεός: Είναι ο παντογνώστης αφηγητής που εποπτεύει τα πάντα, αλλά δεν μετέχει στη δράση, δεν είναι δηλαδή ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας.
Αφηγητής-άνθρωπος: Ο αφηγητής αυτού του είδους έχει περιορισμένη γνώση των πραγμάτων, εφόσον γνωρίζει τόσα μόνο όσα μπορεί να γνωρίζει ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας.
Είδος αφηγητή ανάλογα με το αφηγηματικό επίπεδο στο οποίο ανήκει:
Εξωδιηγητικός αφηγητής: Εξωδιηγητικός ονομάζεται ο κύριος αφηγητής της ιστορίας -αφηγητής πρώτου βαθμού- ο οποίος είτε διηγείται μια ιστορία στην οποία δεν έχει συμμετοχή εξωδιηγητικός-ετεροδιηγητικός, είτε τη δική του ιστορία εξωδιηγητικός-ομοδιηγητικός.
Ενδοδιηγητικός αφηγητής: Ενδοδιηγητικός ονομάζεται ο αφηγητής που αποτελεί πρόσωπο της κύριας ιστορίας και μέσα στο πλαίσιο αυτής διηγείται μια άλλη εγκιβωτισμένη ιστορία, και κατ’ αυτό τον τρόπο γίνεται αφηγητής δεύτερου βαθμού. Η εγκιβωτισμένη αυτή ιστορία μπορεί να αφορά το ίδιο το πρόσωπο, οπότε να λειτουργεί ως ομοδιηγητικός αφηγητής, ή να αποτελεί μια ιστορία στην οποία δεν έχει καμία προσωπική συμμετοχή, οπότε να λειτουργεί ως ετεροδιηγητικός αφηγητής.
Οπτική γωνία
Η έννοια της οπτικής γωνίας αφορά το «ποιος βλέπει» την ιστορία, μέσα, δηλαδή, από τα μάτια ποιου προσώπου παρακολουθούμε τα γεγονότα.
Εστίαση
Η εστίαση σχετίζεται με την απόσταση που παίρνει ο αφηγητής από τα πρόσωπα της αφήγησης.
Αφήγηση χωρίς εστίαση (μηδενική εστίαση): Σε μια τέτοια αφήγηση ο αναγνώστης έχει πρόσβαση σε κάθε πιθανή πληροφορία είτε αυτή αφορά τις σκέψεις των ηρώων είτε των γεγονότων. Ο αφηγητής είναι παντογνώστης και γνωρίζει περισσότερα από οποιοδήποτε πρόσωπο της ιστορίας.
Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: Η θέαση της ιστορίας είναι περιορισμένη και ανήκει σε ένα από τα πρόσωπα του έργου. Η εστίαση αυτού του είδους μπορεί να είναι: «σταθερή», με το σύνολο του αφηγηματικού υλικού να δίνεται από ένα μόνο πρόσωπο, «μεταβλητή», με εναλλαγή των προσώπων που αφηγούνται, και «πολλαπλή», με το ίδιο γεγονός να παρουσιάζεται από διάφορα πρόσωπα της ιστορίας.
Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: Σε αυτού του είδους την αφήγηση ο αφηγητής «λέει» λιγότερα από όσα πιθανώς γνωρίζει κάποιο από τα αφηγηματικά πρόσωπα, ως εκ τούτου, οι ήρωες της ιστορίας δρουν χωρίς ο αναγνώστης να έχει πρόσβαση στις σκέψεις ή στις προθέσεις τους. Πρόκειται για ένα είδος αφήγησης που επιλέγεται σε αστυνομικά μυθιστορήματα και έργα μυστηρίου.
Χρόνος της ιστορίας – Χρόνος της αφήγησης
Σε κάθε λογοτεχνικό κείμενο υπάρχουν δύο μορφές χρόνου: ο χρόνος της ιστορίας, που συνιστά τον πραγματικό χρόνο στο πλαίσιο του οποίου εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα της αφήγησης και αντιστοιχεί στην πραγματική τους διάρκεια, και ο χρόνος της αφήγησης που περιλαμβάνει τη διάρκεια που αποκτούν τα ίδια γεγονότα στο πλαίσιο της αφήγησης και τη σειρά με την οποία παρουσιάζονται.
Ο χρόνος ως προς τη σειρά παρουσίασης των γεγονότων:
Ευθύγραμμη αφήγηση: Τα γεγονότα παρουσιάζονται στην αφήγηση με τη σειρά που συνέβησαν. Πρόκειται για μια επιλογή που δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένη, εφόσον καθιστά την αφήγηση μονότονη και λιγότερο ενδιαφέρουσα.
Αφήγηση με αναχρονίες: Η παρουσίαση των γεγονότων δεν ακολουθεί την πραγματική τους σειρά και στην αφήγηση παρατηρούνται αναλήψεις και προλήψεις.
Ανάληψη (ή αναδρομή): Ο αφηγητής προχωρά σε αναδρομική αφήγηση γεγονότων του παρελθόντος, διακόπτοντας την πορεία της αφήγησης (flashback).
Πρόληψη: Ο αφηγητής παραβιάζει τη χρονική σειρά και παρουσιάζει γεγονότα που θα γίνουν σε κάποιο μελλοντικό σημείο, προοικονομώντας κατ’ αυτό τον τρόπο μεταγενέστερες εξελίξεις.
Ο χρόνος ως προς τη διάρκεια των γεγονότων
Στο πλαίσιο της αφήγησης παρατηρείται συνήθως ανισοχρονία ανάμεσα στον χρόνο της ιστορίας και τον χρόνο της αφήγησης.
1. Ο χρόνος της αφήγησης είναι μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας.
Η συντόμευση του χρόνου της αφήγησης επιτυγχάνεται με τις ακόλουθες τεχνικές:
Επιτάχυνση: Ο χρόνος της αφήγησης διαρκεί λιγότερο από τον χρόνο της ιστορίας γιατί ο αφηγητής παρουσιάζει με συντομία γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια.
Παράλειψη: Κάποια γεγονότα ο αφηγητής επιλέγει να μην τα αναφέρει καθόλου, διότι δεν σχετίζονται κατά τρόπο άμεσο με την ιστορία.
Περίληψη: Ο αφηγητής παρουσιάζει συνοπτικά κάποια γεγονότα που μεσολαβούν ανάμεσα σε κρίσιμα σημεία της ιστορίας.
Έλλειψη ή αφηγηματικό κενό: Ο αφηγητής επιλέγει να παραλείψει ένα μέρος της ιστορίας ή κάποια γεγονότα, που είτε εννοούνται εύκολα είτε δεν συμβάλλουν ιδιαίτερα στην πλοκή.
2. Ο χρόνος της αφήγησης είναι μεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας.
Οι τεχνικές που σχετίζονται με τη διεύρυνση του χρόνου της αφήγησης είναι οι ακόλουθες:
Επιβράδυνση: Ο αφηγητής επιβραδύνει την αφήγηση των γεγονότων είτε παρεμβάλλοντας στοιχεία περιγραφής ή σχόλια, είτε παρουσιάζοντας διεξοδικά τις σκέψεις και τις αντιδράσεις των προσώπων σε ό,τι αφορά ένα γεγονός που πιθανώς διήρκεσε ελάχιστες μόλις στιγμές. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της αφήγησης ενδέχεται να έχουμε «παύση» ή «επιμήκυνση».
Παύση έχουμε όταν ο αφηγηματικός χρόνος συνεχίζεται, ενώ ο χρόνος της ιστορίας έχει διακοπεί πλήρως. Ο αφηγητής, δηλαδή, διακόπτει την εξέλιξη της ιστορίας και συνεχίζει την αφήγηση με περιγραφές (τοπίων / προσώπων), με προσωπικές σκέψεις και σχόλια ή με παρεκβάσεις που δεν σχετίζονται με την εξέλιξη της ιστορίας.
Επιμήκυνση έχουμε όταν ο αφηγητής χωρίς να έχει διακόψει την αφήγηση της ιστορίας προχωρά ωστόσο στην αναλυτική παρουσίαση άλλων εσωτερικών κυρίως διαδικασιών που επεκτείνουν αρκετά το χρόνο της αφήγησης έναντι του χρόνου της ιστορίας.
3. Σκηνή: Ο χρόνος της αφήγησης και ο χρόνος της ιστορίας εξισώνονται όταν καταγράφεται ο διάλογος μεταξύ προσώπων ή ο εσωτερικός μονόλογος ενός ήρωα.
Ο χρόνος ως προς τη συχνότητα παρουσίασης των γεγονότων
Μοναδική αφήγηση: Στην αφήγηση παρουσιάζονται μία φορά γεγονότα της ιστορίας που συνέβησαν μία φορά.
Θαμιστική αφήγηση: Με τη χρήση κυρίως Παρατατικού ο αφηγητής παρουσιάζει μία φορά γεγονότα που γίνονταν κατ’ επανάληψη στο παρελθόν.
Επαναληπτική αφήγηση: Γεγονότα που συνέβησαν μία φορά δίνονται αφηγηματικά περισσότερες φορές είτε από τον ίδιο αφηγητή είτε από διαφορετικά πρόσωπα της ιστορίας με διαφοροποιήσεις στην εστίαση.
Ο ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
στοιχεία θεωρίας της αφήγησης
http://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/ekpaid_yliko/logot_mesi/logotexnia_afigimatologia.pdf
Αφηγηματικοί Τρόποι
Το αφηγηματικό υλικό μπορεί να παρουσιαστεί με δύο τρόπους, την αφήγηση και το διάλογο.
- Αφήγηση: ο συγγραφέας θέτει έναν αφηγητή, ο οποίος διηγείται τα γεγονότα και μεταδίδει σε πλάγιο λόγο τα λόγια των ηρώων.
- Διάλογος: ο συγγραφέας «δίνει το λόγο» στα πρόσωπα της ιστορίας. Στην πραγματικότητα, μιμείται τα λόγια τους και τα αποδίδει σε ευθύ λόγο. Με αυτό τον τρόπο, ενισχύονται η αληθοφάνεια και η ζωντάνια του έργου και τα γεγονότα λαμβάνουν άμεσα χώρα.
Σαφέστατα, δεν αποκλείεται η εναλλαγή των δύο παραπάνω τρόπων στο ίδιο λογοτεχνικό έργο, οπότε γίνεται λόγος για τον μεικτό τρόπο.
Αφηγηματικός Χρόνος
Η έννοια του χρόνου αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της αφήγησης και απαντά πολύπλευρα σε όλες τις πτυχές της. Κατ’ αρχήν, εντοπίζονται δύο βασικά χρονικά επίπεδα: ο εξωκειμενικός / εξωτερικός χρόνος και ο εσωκειμενικός / εσωτερικός χρόνος.
Ως επικοινωνιακή πράξη, η αφήγηση (μήνυμα) μεταδίδεται από τον αφηγητή (πομπό) και προσλαμβάνεται από κάποιον ακροατή ή αναγνώστη (δέκτη) σε χρόνο που δε σχετίζεται με αυτό καθ’ εαυτό το αφηγηματικό κείμενο (εξωκειμενικός χρόνος). Καθένας από τους τρεις αυτούς παράγοντες της αφηγηματικής επικοινωνίας τοποθετείται σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Έτσι, ο εξωκειμενικός χρόνος της αφήγησης διακρίνεται σε τρία μέρη:
- στο χρόνο των γεγονότων: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης.
- στο χρόνο του πομπού: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία ο αφηγητής αφηγείται τα γεγονότα. [ΠΡΟΣΟΧΗ!!! Δεν πρέπει να συγχέεται ο χρόνος του αφηγητή με τον χρόνο του συγγραφέα, καθώς οι δυο τους ενδέχεται να ζουν σε διαφορετικές εποχές. Για παράδειγμα, ένας σύγχρονος συγγραφέας μπορεί να τοποθετεί τον αφηγητή του έργου του στην προ Χριστού εποχή. Συνεπώς, ορθότερο είναι να κάνουμε λόγο για πομπό-αφηγητή και πομπό-συγγραφέα.]
- στο χρόνο του δέκτη: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής / αναγνώστης) ακούει ή διαβάζει την αφήγηση.
Παραδείγματος χάρη, τα ομηρικά έπη γράφτηκαν τον 8ο-7ο αι. π.Χ. (χρόνος του πομπού-συγγραφέα), αναφέρονται στην εποχή του 12ου αι. π.Χ. (χρόνος των γεγονότων) και οι ραψωδίες τους ακούγονται ή διαβάζονται από την εποχή που γράφτηκαν μέχρι σήμερα (χρόνος του δέκτη).
Προφανώς, στην άμεση προφορική αφήγηση ο χρόνος του πομπού-αφηγητή ταυτίζεται με το χρόνο του δέκτη. Από την άλλη πλευρά, στη γραπτή αφήγηση ο χρόνος του δέκτη είναι πάντοτε μεταγενέστερος από αυτόν του πομπού.
Επιπρόσθετα, σε μια αφήγηση πραγματικών γεγονότων (π.χ. ιστορική αφήγηση) ο χρόνος του πομπού καθίσταται πάντα μεταγενέστερος από το χρόνο των γεγονότων. Αντίθετα, σε μια αφήγηση φανταστικών γεγονότων ο χρόνος του πομπού μπορεί να είναι μεταγενέστερος, σύγχρονος ή προγενέστερος του χρόνου των γεγονότων [προγενέστερος στην περίπτωση που τα γεγονότα τίθενται στο μέλλον (π.χ. σε περιπέτεια επιστημονικής φαντασίας)].
Παράλληλα, η έννοια του χρόνου εντοπίζεται μέσα στο κείμενο της αφήγησης. Ο εσωκειμενικός / εσωτερικός χρόνος διαιρείται σε:
- χρόνο της ιστορίας: η χρονική σειρά, η διάρκεια και η συχνότητα των γεγονότων που συνιστούν την ιστορία μιας αφήγησης.
- χρόνο της αφήγησης: η χρονική σειρά, η διάρκεια και η συχνότητα, κατά τις οποίες ο αφηγητής διηγείται τα γεγονότα μιας αφήγησης.
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη χρονική σειρά.
Παρ’ όλο που τα γεγονότα εκτυλίσσονται με μια ορισμένη χρονική σειρά / τάξη, ο αφηγητής παραβιάζει συχνά τη χρονική ακολουθία και εξιστορεί τα γεγονότα με αναχρονίες:
- αναδρομική αφήγηση (ανάληψη): η ανάκληση ενός γεγονότος προγενέστερου χρονικά από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρισκόμαστε σε μια συγκεκριμένη στιγμή.
- πρόδρομη αφήγηση (πρόληψη): η πρόωρη αφήγηση ενός μελλοντικού γεγονότος.
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη διάρκεια.
Αναπόφευκτα, η διάρκεια των γεγονότων σε πραγματικό χρόνο δε συμπίπτει απόλυτα με την έκταση της αφήγησης. Άλλοτε τα γεγονότα παρουσιάζονται συνοπτικά και άλλοτε με εξαντλητικές λεπτομέρειες. Συνεπώς, η αφήγηση εξελίσσεται είτε πιο γρήγορα από την ιστορία (επιτάχυνση) είτε πιο αργά (επιβράδυνση) ή με τον ίδιο ακριβώς ρυθμό.
- Επιτάχυνση: ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο και παρουσιάζει συνοπτικά (με λίγα λόγια / σε λίγες αράδες) γεγονότα που εκτυλίσσονται σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι ο χρόνος της αφήγησης έχει μικρότερη διάρκεια από το χρόνο της ιστορίας. Η μέγιστη επιτάχυνση απαντά στην έλλειψη, όπου αποσιωπάται εντελώς ένα τμήμα της ιστορίας. Σαφώς, η περιληπτική και σύντομη αφήγηση χρησιμοποιείται για την εξιστόρηση ήσσονος σημασίας γεγονότων.
- Επιβράδυνση: ο αφηγητής παρουσιάζει αναλυτικά (με εξαντλητικές λεπτομέρειες) γεγονότα που εκτυλίσσονται σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Έτσι, ο χρόνος της αφήγησης καταλαμβάνει μεγαλύτερη χρονικά έκταση από το χρόνο της ιστορίας. Η μέγιστη επιβράδυνση συναντάται στην παύση, όπου ο χρόνος της ιστορίας «παγώνει» και ο αφηγητής καταφεύγει σε σχόλια, σκέψεις, περιγραφές και κάθε άλλου είδους παρεκβάσεις. Προφανώς, ο αφηγητής εμμένει στις λεπτομέρειες και παρουσιάζει εκτενέστερα τα στοιχεία εκείνα που θεωρεί σημαντικότερα.
- Ισοχρονία: ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα σε χρονική διάρκεια ίση με τον πραγματικό χρόνο της ιστορίας. Συνεπώς, ο χρόνος της αφήγησης και ο χρόνος της ιστορίας συμπίπτουν. Ισοχρονία εντοπίζεται κυρίως στους διαλόγους και στους εσωτερικούς μονολόγους (σκηνή).
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη συχνότητα.
Η συχνότητα στην αφηγηματική οργάνωση σχετίζεται με την επανάληψη ενός γεγονότος μέσα στην ιστορία και μέσα στην αφήγηση. Διακρίνονται τέσσερεις βασικές περιπτώσεις:
- Ο αφηγητής διηγείται μια φορά αυτό που στην ιστορία συνέβη μια φορά (μοναδική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται x φορές αυτό που στην ιστορία συνέβη x φορές (πολυμοναδική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται περισσότερες φορές αυτό που στην ιστορία συνέβη μια φορά (επαναληπτική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται μια φορά αυτό που στην ιστορία συνέβη περισσότερες φορές (θαμιστική αφήγηση).
Στην επαναληπτική αφήγηση, το ίδιο γεγονός δεν παρουσιάζεται κάθε φορά πανομοιότυπα. Η εκάστοτε επανάληψη γίνεται με διαφορετικό τρόπο, ύφος και προοπτική, εξυπηρετώντας ανάλογα τις επιδιώξεις του αφηγητή.
Αφήγηση ονομάζεται η παρουσίαση μιας σειράς γεγονότων, είτε πραγματικών είτε πλασματικών (επινοημένων). Καθώς αποτελεί μια πράξη επικοινωνίας, η αφήγηση προϋποθέτει έναν πομπό (τον αφηγητή) και ένα δέκτη (τον ακροατή / αναγνώστη). Ο αφηγητής φροντίζει να δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες για τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα και τα πιθανά αίτια των γεγονότων. Η έκταση της αφήγησης ποικίλει από μια φράση (π.χ. «Πήγα, υπέγραψα και έφυγα») μέχρι ένα πολυσέλιδο / πολύωρο κείμενο (π.χ. η αφήγηση σε ένα μυθιστόρημα).
Αφηγηματικό Περιεχόμενο και Αφηγηματική Πράξη
- Τα γεγονότα και οι πράξεις των προσώπων που συνιστούν μια ιστορία αποτελούν το αφηγηματικό περιεχόμενο.
- Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα γεγονότα μιας ιστορίας αποτελεί την αφηγηματική πράξη.
Το ίδιο αφηγηματικό περιεχόμενο (δηλαδή τα ίδια γεγονότα) μπορεί να παρουσιαστεί σε διαφορετικές αφηγηματικές πράξεις (δηλαδή με διαφορετικό τρόπο), ανάλογα με τις επιδιώξεις του αφηγητή. Για παράδειγμα, η διάσωση ενός ναυαγού θα αποδοθεί με διαφορετικό τρόπο από ένα ναυαγοσώστη στην υπηρεσιακή αναφορά, από ένα δημοσιογράφο που «καλύπτει» το γεγονός και από ένα συγγραφέα που εμπνεύστηκε από το ίδιο περιστατικό.
Ανάλογα με τους δέκτες της αφήγησης, η γλώσσα του αφηγητή ποικίλει. Παραδείγματος χάρη, ο ίδιος αφηγητής μιλάει διαφορετικά, όταν απευθύνεται σε παιδιά, και διαφορετικά, όταν απευθύνεται σε ενήλικες. Επίσης, η αφηγηματική γλώσσα παρουσιάζει ποικιλία ανάλογη με τον ίδιο τον αφηγητή (μορφωτικό επίπεδο, καταγωγή, κοινωνική τάξη, ηλικία, φύλο, επάγγελμα κ.ά.).
Αφηγηματικά Είδη- Ύφος και Σκοπός
Κάθε αφηγηματικό είδος αποβλέπει σε έναν ιδιαίτερο σκοπό. Συγκεκριμένα:
Συνοψίζοντας, μια αφήγηση μπορεί να στοχεύει:
- στην πληροφόρηση της κοινής γνώμης.
- στην καταγραφή και/ή στη μετάδοση προσωπικών εμπειριών.
- στην πρόκληση ορισμένων επιθυμητών αντιδράσεων και ενεργειών.
- στην κάλυψη των καθημερινών αναγκών.
Τα αφηγηματικά είδη διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες με κριτήριο τη σχέση τους προς την πραγματικότητα. Ειδικότερα:
Το ύφος της αφήγησης ποικίλει ανάλογα με:
- το αφηγηματικό είδος
- τον πομπό της αφήγησης
- το δέκτη της αφήγησης
- τον επιδιωκόμενο σκοπό
Έτσι, το αφηγηματικό ύφος μπορεί να είναι επίσημο, αυστηρό, οικείο, γλαφυρό, λογοτεχνικό, εξομολογητικό, επιστημονικό, αντικειμενικό, υποκειμενικό, απλό, επιτηδευμένο κ.ά.
ΠΡΟΣΟΧΗ!!!
Σε μια λογοτεχνική αφήγηση δεν πρέπει να συγχέεται ο συγγραφέας, ένα πραγματικό πρόσωπο που υπάρχει έξω από το κείμενο, με τον αφηγητή, ένα πλασματικό πρόσωπο που υφίσταται μόνο μέσα στο πλαίσιο του λογοτεχνικού κειμένου. Βέβαια, είναι δυνατό να εντοπίζονται στο χαρακτήρα του αφηγητή αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα, οπότε τα δύο πρόσωπα προσομοιάζουν / ταυτίζονται.
Ανάλογα με το βαθμό της συμμετοχής του στα γεγονότα της αφήγησης, διακρίνονται δύο τύποι αφηγητή:
α) ο πρωταγωνιστής ή ο αυτόπτης μάρτυρας, ο οποίος συμμετέχει ενεργά στα γεγονότα και αφηγείται σε α΄ ρηματικό πρόσωπο (π.χ. αυτοβιογραφία, ημερολόγιο, απομνημονεύματα, κατάθεση μάρτυρα).
β) ο αμέτοχος παρατηρητής των γεγονότων, ο οποίος αφηγείται σε γ΄ ρηματικό πρόσωπο (π.χ. ιστοριογραφία, ρεπορτάζ, ιστορικό μυθιστόρημα).
Οπτική Γωνία Αφηγητή
Ανάλογα με την οπτική γωνία του αφηγητή, δηλαδή
- την άμεση ή έμμεση γνώση του για τα γεγονότα
- τη συναισθηματική του φόρτιση
- τον τρόπο σκέψης του
- το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα
επιλέγονται τα γεγονότα που θα συμπεριληφθούν στην αφήγηση (αφηγηματικό υλικό).
Η οπτική γωνία στη λογοτεχνική αφήγηση
Ο αφηγητής εστιάζει στα δρώμενα από μια ορισμένη σκοπιά / θέση. Η θέση αυτή, όπως και ο ίδιος ο αφηγητής, ορίζεται από τον συγγραφέα. Επομένως, η οπτική γωνία στη λογοτεχνία αποτελεί μια αφηγηματική τεχνική. Η αφήγηση μπορεί να γίνει από τις εξής σκοπιές:
- αφήγηση με μηδενική εστίαση: ο αφηγητής δεν έχει κάποια συγκεκριμένη οπτική γωνία (εστίαση μηδέν), αλλά βλέπει τα δρώμενα καθολικά, από όλες τις θέσεις (αφηγητής – Θεός). Επιπλέον, γνωρίζει τα πάντα για τα πρόσωπα της ιστορίας, ακόμη και τις πιο ενδόμυχες σκέψεις τους. Η απόλυτη αυτή γνώση τον καθιστά έναν παντογνώστη αφηγητή.
- αφήγηση με εσωτερική εστίαση: ο αφηγητής είναι πρόσωπο της ιστορίας (εστίαση εκ των έσω) και, ως εκ τούτου, έχει περιορισμένη γνώση των πραγμάτων (αφηγητής – άνθρωπος). Συγκεκριμένα, γνωρίζει όσα ακριβώς ξέρουν και τα υπόλοιπα πρόσωπα της ιστορίας.
- [αφήγηση με εξωτερική εστίαση: ο αφηγητής, είτε είναι πρόσωπο της ιστορίας είτε όχι, έχει μηδαμινή γνώση των πραγμάτων. Στην πραγματικότητα, γνωρίζει λιγότερα από όσα ξέρουν τα υπόλοιπα πρόσωπα της ιστορίας.]
Σε ένα αφηγηματικό κείμενο, η εστίαση και ο αφηγητής ενδέχεται να μεταβάλλονται ανάλογα με τις επιδιώξεις του συγγραφέα. Ο θεωρητικός της λογοτεχνίας Genette ονομάζει το φαινόμενο αυτό «εναλλαγές στην εστίαση».
Αφηγηματικοί Τρόποι
Το αφηγηματικό υλικό μπορεί να παρουσιαστεί με δύο τρόπους, την αφήγηση και το διάλογο.
- Αφήγηση: ο συγγραφέας θέτει έναν αφηγητή, ο οποίος διηγείται τα γεγονότα και μεταδίδει σε πλάγιο λόγο τα λόγια των ηρώων.
- Διάλογος: ο συγγραφέας «δίνει το λόγο» στα πρόσωπα της ιστορίας. Στην πραγματικότητα, μιμείται τα λόγια τους και τα αποδίδει σε ευθύ λόγο. Με αυτό τον τρόπο, ενισχύονται η αληθοφάνεια και η ζωντάνια του έργου και τα γεγονότα λαμβάνουν άμεσα χώρα.
Σαφέστατα, δεν αποκλείεται η εναλλαγή των δύο παραπάνω τρόπων στο ίδιο λογοτεχνικό έργο, οπότε γίνεται λόγος για τον μεικτό τρόπο.
Αφηγηματικός Χρόνος
Η έννοια του χρόνου αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της αφήγησης και απαντά πολύπλευρα σε όλες τις πτυχές της. Κατ’ αρχήν, εντοπίζονται δύο βασικά χρονικά επίπεδα: ο εξωκειμενικός / εξωτερικός χρόνος και ο εσωκειμενικός / εσωτερικός χρόνος.
Ως επικοινωνιακή πράξη, η αφήγηση (μήνυμα) μεταδίδεται από τον αφηγητή (πομπό) και προσλαμβάνεται από κάποιον ακροατή ή αναγνώστη (δέκτη) σε χρόνο που δε σχετίζεται με αυτό καθ’ εαυτό το αφηγηματικό κείμενο (εξωκειμενικός χρόνος). Καθένας από τους τρεις αυτούς παράγοντες της αφηγηματικής επικοινωνίας τοποθετείται σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Έτσι, ο εξωκειμενικός χρόνος της αφήγησης διακρίνεται σε τρία μέρη:
- στο χρόνο των γεγονότων: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης.
- στο χρόνο του πομπού: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία ο αφηγητής αφηγείται τα γεγονότα. [ΠΡΟΣΟΧΗ!!! Δεν πρέπει να συγχέεται ο χρόνος του αφηγητή με τον χρόνο του συγγραφέα, καθώς οι δυο τους ενδέχεται να ζουν σε διαφορετικές εποχές. Για παράδειγμα, ένας σύγχρονος συγγραφέας μπορεί να τοποθετεί τον αφηγητή του έργου του στην προ Χριστού εποχή. Συνεπώς, ορθότερο είναι να κάνουμε λόγο για πομπό-αφηγητή και πομπό-συγγραφέα.]
- στο χρόνο του δέκτη: η εποχή / η χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής / αναγνώστης) ακούει ή διαβάζει την αφήγηση.
Παραδείγματος χάρη, τα ομηρικά έπη γράφτηκαν τον 8ο-7ο αι. π.Χ. (χρόνος του πομπού-συγγραφέα), αναφέρονται στην εποχή του 12ου αι. π.Χ. (χρόνος των γεγονότων) και οι ραψωδίες τους ακούγονται ή διαβάζονται από την εποχή που γράφτηκαν μέχρι σήμερα (χρόνος του δέκτη).
Προφανώς, στην άμεση προφορική αφήγηση ο χρόνος του πομπού-αφηγητή ταυτίζεται με το χρόνο του δέκτη. Από την άλλη πλευρά, στη γραπτή αφήγηση ο χρόνος του δέκτη είναι πάντοτε μεταγενέστερος από αυτόν του πομπού.
Επιπρόσθετα, σε μια αφήγηση πραγματικών γεγονότων (π.χ. ιστορική αφήγηση) ο χρόνος του πομπού καθίσταται πάντα μεταγενέστερος από το χρόνο των γεγονότων. Αντίθετα, σε μια αφήγηση φανταστικών γεγονότων ο χρόνος του πομπού μπορεί να είναι μεταγενέστερος, σύγχρονος ή προγενέστερος του χρόνου των γεγονότων [προγενέστερος στην περίπτωση που τα γεγονότα τίθενται στο μέλλον (π.χ. σε περιπέτεια επιστημονικής φαντασίας)].
Παράλληλα, η έννοια του χρόνου εντοπίζεται μέσα στο κείμενο της αφήγησης. Ο εσωκειμενικός / εσωτερικός χρόνος διαιρείται σε:
- χρόνο της ιστορίας: η χρονική σειρά, η διάρκεια και η συχνότητα των γεγονότων που συνιστούν την ιστορία μιας αφήγησης.
- χρόνο της αφήγησης: η χρονική σειρά, η διάρκεια και η συχνότητα, κατά τις οποίες ο αφηγητής διηγείται τα γεγονότα μιας αφήγησης.
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη χρονική σειρά.
Παρ’ όλο που τα γεγονότα εκτυλίσσονται με μια ορισμένη χρονική σειρά / τάξη, ο αφηγητής παραβιάζει συχνά τη χρονική ακολουθία και εξιστορεί τα γεγονότα με αναχρονίες:
- αναδρομική αφήγηση (ανάληψη): η ανάκληση ενός γεγονότος προγενέστερου χρονικά από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρισκόμαστε σε μια συγκεκριμένη στιγμή.
- πρόδρομη αφήγηση (πρόληψη): η πρόωρη αφήγηση ενός μελλοντικού γεγονότος.
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη διάρκεια.
Αναπόφευκτα, η διάρκεια των γεγονότων σε πραγματικό χρόνο δε συμπίπτει απόλυτα με την έκταση της αφήγησης. Άλλοτε τα γεγονότα παρουσιάζονται συνοπτικά και άλλοτε με εξαντλητικές λεπτομέρειες. Συνεπώς, η αφήγηση εξελίσσεται είτε πιο γρήγορα από την ιστορία (επιτάχυνση) είτε πιο αργά (επιβράδυνση) ή με τον ίδιο ακριβώς ρυθμό.
- Επιτάχυνση: ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο και παρουσιάζει συνοπτικά (με λίγα λόγια / σε λίγες αράδες) γεγονότα που εκτυλίσσονται σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι ο χρόνος της αφήγησης έχει μικρότερη διάρκεια από το χρόνο της ιστορίας. Η μέγιστη επιτάχυνση απαντά στην έλλειψη, όπου αποσιωπάται εντελώς ένα τμήμα της ιστορίας. Σαφώς, η περιληπτική και σύντομη αφήγηση χρησιμοποιείται για την εξιστόρηση ήσσονος σημασίας γεγονότων.
- Επιβράδυνση: ο αφηγητής παρουσιάζει αναλυτικά (με εξαντλητικές λεπτομέρειες) γεγονότα που εκτυλίσσονται σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Έτσι, ο χρόνος της αφήγησης καταλαμβάνει μεγαλύτερη χρονικά έκταση από το χρόνο της ιστορίας. Η μέγιστη επιβράδυνση συναντάται στην παύση, όπου ο χρόνος της ιστορίας «παγώνει» και ο αφηγητής καταφεύγει σε σχόλια, σκέψεις, περιγραφές και κάθε άλλου είδους παρεκβάσεις. Προφανώς, ο αφηγητής εμμένει στις λεπτομέρειες και παρουσιάζει εκτενέστερα τα στοιχεία εκείνα που θεωρεί σημαντικότερα.
- Ισοχρονία: ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα σε χρονική διάρκεια ίση με τον πραγματικό χρόνο της ιστορίας. Συνεπώς, ο χρόνος της αφήγησης και ο χρόνος της ιστορίας συμπίπτουν. Ισοχρονία εντοπίζεται κυρίως στους διαλόγους και στους εσωτερικούς μονολόγους (σκηνή).
- Σύγκριση του χρόνου της ιστορίας με το χρόνο της αφήγησης ως προς τη συχνότητα.
Η συχνότητα στην αφηγηματική οργάνωση σχετίζεται με την επανάληψη ενός γεγονότος μέσα στην ιστορία και μέσα στην αφήγηση. Διακρίνονται τέσσερεις βασικές περιπτώσεις:
- Ο αφηγητής διηγείται μια φορά αυτό που στην ιστορία συνέβη μια φορά (μοναδική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται x φορές αυτό που στην ιστορία συνέβη x φορές (πολυμοναδική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται περισσότερες φορές αυτό που στην ιστορία συνέβη μια φορά (επαναληπτική αφήγηση).
- Ο αφηγητής διηγείται μια φορά αυτό που στην ιστορία συνέβη περισσότερες φορές (θαμιστική αφήγηση).
Στην επαναληπτική αφήγηση, το ίδιο γεγονός δεν παρουσιάζεται κάθε φορά πανομοιότυπα. Η εκάστοτε επανάληψη γίνεται με διαφορετικό τρόπο, ύφος και προοπτική, εξυπηρετώντας ανάλογα τις επιδιώξεις του αφηγητή.
http://2stav-glossa.blogspot.com/2016/11/blog-post_77.html
https://prezi.com/gwzznzkmces7/presentation/
http://prezi.com/gwzznzkmces7/?utm_campaign=share&utm_medium=copy&rc=ex0share
http://2stav-glossa.blogspot.com/2016/11/blog-post_77.html
https://prezi.com/gwzznzkmces7/presentation/
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ ΑΦΗΓΗΤΗ
Ένας καθοριστικός παράγοντας που καθορίζει πολλαπλά την αφήγηση είναι το είδος και η οπτική γωνία του αφηγητή.
Στην αντίστοιχη θεωρία για τον Αφηγηματικό λόγο είδαμε διαφορετικά είδη αφηγητή, οπτικής γωνίας και εστίασης. Η οπτική γωνία μας βοηθά να καταλάβουμε ποιος αφηγείται την ιστορία, αλλά όχι μόνον.
Πρέπει λοιπόν κάθε φορά που μελετάμε ένα λογοτεχνικό κείμενο να ρωτάμε:
➤Σε ποιο πρόσωπο γίνεται η αφήγηση;
➤Τι σχέση έχει με τα γεγονότα ο αφηγητής;
➤Τι μπορεί με βάση τη σχέση του με την ιστορία να γνωρίζει για τα πρόσωπα της ιστορίας και τα γεγονότα;
➤ Μπορεί να είναι αντικειμενικός παρατηρητής ή είναι προκατειλημμένος στο βαθμό που σχετίζεται με πρόσωπα και πράγματα;
➤Εάν εμπλέκεται προσωπικά, πόσο αξιόπιστη είναι η αφήγησή του και πώς πρέπει να σταθούμε εμείς, ως αναγνώστες, απέναντι σε αυτά που μας αφηγείται;
Ανάλογα με την απάντηση που θα δώσουμε στις παρακάτω ερωτήσεις μπορούμε να προσεγγίσουμε σε μεγαλύτερο βάθος τόσο την τεχνική του συγγραφέα όσο και το περιεχόμενο της ιστορίας
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ: είναι η σειρά με την οποία επιλέγει ο αφηγητής να διηγηθεί, εξιστορήσει τα γεγονότα.
Ο φυσικός χρόνος (παρελθόν-παρόν-μέλλον) δεν ακολουθείται πάντοτε από τον αφηγητή. Έτσι η αφήγηση μπορεί να είναι:
1. Χρονολογική ή ευθύγραμμη: παρουσίαση των γεγονότων με τη χρονολογική τους σειρά.
2. Αναδρομική (in media res, εγκιβωτισμός): όταν η εξιστόρηση αρχίζει από κάποιο σημείο και κατόπιν ανατρέχει στο παρελθόν.
3. Προβολική ή προληπτική: όταν ο αφηγητής εκθέτει πράγματα που πιστεύει ή γνωρίζει ότι θα συμβούν μελλοντικά.
4. Παράλληλη: παρουσιάζεται η εξέλιξη δύο ιστοριών παράλληλα.
5. Διακεκομμένη: όταν η ροή των γεγονότων διακόπτεται από την παράθεση μιας άλλης ιστορίας.
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ Ή ΤΡΟΠΟΙ: είναι οι πεζογραφικές τεχνικές με τις οποίες παίρνει μορφή η αφήγηση.
1. Αφήγηση ή διήγηση ή εξιστόρηση: η ίδια η ιστορία, η διαδοχή των γεγονότων (πραγματικών ή μυθοπλαστικών).
2. Περιγραφή: η αναπαράσταση ή απεικόνιση με γλωσσικά μέσα χώρων, αντικειμένων, προσώπων, φαινομένων, συναισθημάτων κλπ.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: στη λογοτεχνία αμιγώς περιγραφικά ή αμιγώς αφηγηματικά κείμενα δεν υπάρχουν. Αφήγηση και περιγραφή συμπλέκονται.
3. Διάλογος ή μονόλογος, ελλείψει συνομιλητών: Αποκαλύπτουν τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, τις σκέψεις, τις ιδέες, τα κίνητρα των πράξεων τους, τα συναισθήματα τους, τις επιθυμίες τους. Έτσι το κείμενο αποκτά ζωντάνια, εναλλαγή εκφραστικών τρόπων κλπ
4. Σχόλιο: Η προσωπική άποψη του αφηγητή.
ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ : ονομάζουμε τη σχέση του με τα γεγονότα, δηλ. τη θέση που έχει ο ίδιος μ' αυτά και τη στάση του απέναντι σ' αυτά.
ΕΙΔΗ ΑΦΗΓΗΤΗ:
1. Ομοδιηγητικός αφηγητής: Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Ο αφηγητής συμμετέχει στην ιστορία ως βασικό ή δευτερεύον πρόσωπο. Σ' αυτή την περίπτωση η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη.
2. Ετεροδιηγητικός: Ο αφηγητής δε συμμετέχει στα γεγονότα, τα βλέπει από ένα εξωτερικό σημείο. Χρησιμοποιεί τριτοπρόσωπη (ή συγγραφική) αφήγηση. Σ' αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι:
(α) παντογνώστης, να βλέπει δηλ. μέσα από όλα τα πρόσωπα του κειμένου. Σ' αυτή την περίπτωση έχουμε αφήγηση χωρίς εστίαση ή με μηδενική εστίαση, καθώς δεν υπάρχουν εμπόδια στην πληροφόρηση του αναγνώστη σχετικά με τα πρόσωπα και τα γεγονότα. Ο αφηγητής γνωρίζει ή μάλλον λέει περισσότερα από όσα ξέρει οποιοσδήποτε από τους ήρωες. (αφηγητής > πρόσωπα) Παντογνώστης αφηγητής, «πανταχού παρών και πουθενά ορατός», σύμφωνα με τον Φλωμπέρ (1852).
(β) ο αφηγητής να βλέπει μέσα από το βασικό πρόσωπο ή μέσα από ένα δευτερεύον πρόσωπο. Σ' αυτή την περίπτωση έχουμε αφήγηση με εσωτερική εστίαση. Η πληροφόρηση είναι περιορισμένη και συνήθως ανήκει σε έναν από τους χαρακτήρες του έργου. (αφηγητής = πρόσωπα)
(γ) ο αφηγητής να είναι αντικειμενικός παρατηρητής, δηλ. να μη βλέπει μέσα από κανένα πρόσωπο. Σ' αυτή την περίπτωση έχουμε αφήγηση με εξωτερική εστίαση. Ο ήρωας δρα μπροστά στα μάτια του αναγνώστη, χωρίς ο τελευταίος να έχει πρόσβαση στις σκέψεις ή τα συναισθήματα του ήρωα. Ο αφηγητής λέει πολύ λιγότερα απ' όσα γνωρίζουν τα πρόσωπα. (αφηγητής < πρόσωπα)
Περιγραφή και Αφήγηση
Διάκριση της περιγραφής από την αφήγηση
Συχνά, τα όρια μεταξύ περιγραφής και αφήγησης συγχέονται. Για παράδειγμα, όταν παρουσιάζουμε μια διαδικασία (π.χ. τη συναρμολόγηση ενός γραφείου) ή μια λειτουργία (π.χ. τη λειτουργία της μηχανής του αυτοκινήτου), αναφερόμαστε δυναμικά στην εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο. Στο πρώτο παράδειγμα, στην παρουσίαση της διαδικασίας συναρμολόγησης ενός γραφείου, φανερώνεται το πώς πρέπει να ενεργήσουμε, προκειμένου να ενώσουμε μεταξύ τους τα διάφορα κομμάτια και να φτιάξουμε το γραφείο. Στην άλλη περίπτωση, όπου αναλύεται η λειτουργία της μηχανής του αυτοκινήτου, γίνεται αναφορά στο πώς ενεργούν τα διάφορα μέρη της μηχανής με αποτέλεσμα την κίνηση του οχήματος. Τα στοιχεία δείχνουν ότι και οι δύο περιπτώσεις συνιστούν αφήγηση. Παρ’ όλα αυτά, όταν οι ενέργειες που παρουσιάζονται είναι τυποποιημένες και επαναλαμβανόμενες, και συνεπώς αποτελούν βασικά γνωρίσματα του «αντικειμένου» (: της διαδικασίας ή της λειτουργίας), εντάσσονται στο είδος της περιγραφής.
Η περιγραφή μέσα στην αφήγηση
Μερικές φορές, η περιγραφή και η αφήγηση συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο κείμενο. Μάλιστα, αυτό μπορεί να παρατηρηθεί ακόμη και σε μία μόνο περίοδο. Παραδείγματος χάρη, «Ο Νίκος, αφού επισκέφτηκε τους γονείς του, έφυγε βιαστικά με το καινούργιο του αυτοκίνητο (αφήγηση), ένα κόκκινο VW με γυαλιστερή επιφάνεια, μεγάλες ζάντες και σκούρα τζάμια» (περιγραφή).
Με την παρεμβολή μιας περιγραφής σε ένα αφηγηματικό κείμενο, ο συγγραφέας επιδιώκει τους εξής στόχους:
- Σκιαγράφηση των προσώπων της αφήγησης.
- Στήσιμο του σκηνικού μέσα στο οποίο δρουν τα πρόσωπα.
- Διευκρίνιση σημείων της αφήγησης με άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες.
- Μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο.
- Επιβράδυνση της αφηγηματικής πλοκής —αφού με την περιγραφή «παγώνει» ο αφηγηματικός χρόνος— και επομένως, πρόκληση αγωνίας στον αναγνώστη / ακροατή.
- Προσφορά αισθητικής απόλαυσης.
- Το είδος του αφηγητή σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η σημαντικότερη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για την επιλογή του λογοτέχνη που καθορίζει την εστίαση, τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η αφήγηση. Με τη συνεξέταση Έκθεσης και Λογοτεχνίας οι μαθητές καλούνται να αναγνωρίσουν το είδος του αφηγητή.Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι ακόμα και όταν η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη και μας δίνεται η εντύπωση ότι έχουμε να κάνουμε με μια εξομολόγηση του συγγραφέα ο αφηγητής είναι πάντα ένα δημιούργημα του.
Η οπτική γωνία καθορίζει το είδος του αφηγητή
Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο – ποίημα ή ακόμα περισσότερο πεζό – παρακολουθούμε και συμμετέχουμε στη ροή μέσα από τη σκοπιά, τη ματιά κάποιου συγκεκριμένου προσώπου. Με βάση αυτή την αρχή μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις:- Παντογνώστης αφηγητής: Ο αφηγητής δεν είναι πρόσωπο της ιστορίας. Γνωρίζει τα πάντα, έχει εποπτεία και δεν εστιάζει σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο καθώς έχει μπροστά του πάντα τη συνολική εικόνα την οποία και μας παρουσιάζει. Αυτός είναι και ο λόγος που σε αυτού του είδους την αφήγηση χαρακτηρίζουμε την εστίαση ως μηδενική.
- Αφηγητής – πρόσωπο: Σε αυτή την περίπτωση ο αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Γνωρίζει μόνο όσα μπορεί να αντιληφθεί από τη δική του οπτική γωνία. Η εστίαση χαρακτηρίζεται ως εσωτερική καθώς αυτό που μας παραθέτει είναι τα δικά του συναισθήματα, όπως αυτά διαμορφώνονται στη ροή της ιστορίας.
Ο τρόπος με τον οποίο συμμετέχει στα δρώμενα
Ανάλογα με τον τρόπο που συμμετέχει στην εξέλιξη της ιστορίας ο αφηγητής μπορεί να χαρακτηριστεί ως:- Ετεροδιηγητικός: Συνήθως είναι ο παντογνώστης αφηγητής. Δεν συμμετέχει στην ιστορία. Γνωρίζει όλη την εξέλιξη και μας αφηγείται τα δρώμενα στο γ’ πρόσωπο.
- Ομοδιηγητικός: Ο αφηγητής συμμετέχει στην ιστορία – το συνηθέστερο ως ένας από τους πρωταγωνιστές ή πιο σπάνια ως παρατηρητής – και αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο. Κάποιες φορές δεν αποκλείεται να συναντήσουμε και το γ’ πρόσωπο. Γενικά, αυτή η τεχνική δίνει ένα μεγάλο εύρος στις επιλογές του συγγραφέα.
Η εστίαση στο λογοτεχνικό κείμενο
Συνολικά μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιπτώσεις όσον αφορά την οπτική γωνία του αφηγητή: - Μηδενική εστίαση: Είναι η περίπτωση που ο αφηγητής είναι παντογνώστης. Ως εικόνα μπορούμε να τον φανταστούμε να παρακολουθεί από ένα ψηλό σημείο, κάτι που του δίνει τη δυνατότητα να έχει μπροστά του όλη τη ροή. Κατά συνέπεια, δεν εστιάζει σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο.
- Εσωτερική εστίαση: Είναι η οπτική που έχει ένα από τα πρόσωπα που λαμβάνει μέρος στη ιστορία. Μπορεί να γνωρίζει μόνο τα όσα συμβαίνουν στον ίδιο. Επομένως εστιάζει εσωτερικά, στις δικές του ιδέες και συναισθήματα. Ο συγγραφέας έχει την επιλογή να μας δίνει τα δρώμενα μέσα από τη ματιά ενός μόνο προσώπου ή να προτιμήσει την εναλλαγή διαφόρων προσώπων στο ρόλο του αφηγητή. Τέλος, μπορεί να μας δώσει το ίδιο γεγονός μέσα από το βίωμα διαφορετικών προσώπων. χαρακτηριστικά αναφέρουμε για την τρίτη περίπτωση το αριστούργημα της Virginia Woolf (The waves).
- Εξωτερική εστίαση: Τη συναντάμε συνήθως στα αστυνομικά μυθιστορήματα και γενικά σε έργα που είναι σημαντικό να κρατήσουμε τον αναγνώστη σε αγωνία μέχρι το τέλος. Σε αυτή την περίπτωση ο αφηγητής γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Έτσι, και εμείς ως αναγνώστες δεν έχουμε πρόσβαση σε σημαντικές λεπτομέρειες παρά μόνο στο τέλος του κειμένου.
Αφηγηματικές τεχνικές - Αφηγηματικοί τρόποι
Αφηγηματικές τεχνικές είναι οι ακόλουθες
Α) Το είδος της αφήγησης (δηλαδή, οι αφηγηματικοί τρόποι)Β) Ο αφηγητήςΓ) Η οπτική γωνίαΔ) Η εστίασηΕ) Ο χρόνος της αφήγησηςΣΤ) Ο ρυθμός της αφήγησης
Α) Αφηγηματικοί τρόποι είναι οι ακόλουθοι:1) Αφήγηση2) Διάλογος3) Περιγραφή4) Σχόλια5) Ελεύθερος πλάγιος λόγος6) Εσωτερικός μονόλογος1) Αφήγηση: η έκθεση των γεγονότων
-διήγηση: τριτοπρόσωπη αφήγηση, παντογνώστης αφηγητής)
-μίμηση: τριτοπρόσωπη ή πρωτοπρόσωπη αφήγηση με αφηγητή που συμμετέχει στην αφήγηση)
-μεικτή: συνδυασμός διήγησης – μίμησης2) Διάλογος: συνομιλία σε ευθύ λόγο, α’ πρόσωπο. Προσδίδει ζωντάνια και εκφραστική δύναμη.3) Περιγραφή: αναπαράσταση προσώπων, τόπων, πραγμάτων, φαινομένων. Στόχος: η αισθητική αναπαράσταση του χώρου ή προβολή στοιχείων που αιτιολογούν τη δράση των προσώπων.4) Σχόλια: σκέψεις, απόψεις του αφηγητή.5) Ελεύθερος πλάγιος λόγος: ο αφηγητής αποδίδει σε γ’ πρόσωπο και σε ιστορικό χρόνο ενδόμυχες σκέψεις και εσωτερικά συναισθήματα ενός προσώπου της ιστορίας.6) Εσωτερικός μονόλογος: απόδοση σκέψεων, συναισθημάτων, αναμνήσεων, συνειρμών του
ήρωα (α’ πρόσωπο, ενεστώτας) χωρίς παρέμβαση του αφηγητή.Β) Ο αφηγητής:Με βάση τη συμμετοχή του είναι:-Ομοδιηγητικός: Συμμετέχει στην ιστορία την οποία αφηγείται είτε ως πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός αφηγητής) είτε ως παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας.- Ετεροδιηγητικός: Δεν έχει καμιά συμμετοχή στην ιστορία που αφηγείται.Με βάση το αφηγηματικό επίπεδο είναι:- Ενδοδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα που ανήκουν στην κύρια αφήγηση.- Εξωδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα και πράξεις ξένα προς το κύριο κείμενο της αφήγησης (εισαγωγές , πρόλογοι…)- Μεταδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα που συνιστούν δευτερεύουσα αφήγηση (που ενσωματώνεται στην κύρια αφήγηση, είναι αφήγηση μέσα στην αφήγηση), εγκιβωτισμένη αφήγηση.Ο αφηγητής δεν ταυτίζεται με το συγγραφέα. Σε όσες περιπτώσεις ταυτίζονται τα δύο πρόσωπα μιλάμε για αυτοβιογραφία (αυτοδιηγητική αφήγηση).
Τύποι αφηγητών:
- Παντογνώστης: γνωρίζει τα πάντα, ακόμη και τις σκέψεις των προσώπων, βρίσκεται παντού και πάντα (γ’ ρηματικό πρόσωπο).
- Παρατηρητής: θεατής, πρόσωπο της ιστορίας (αυτόπτης μάρτυρας, θεατής) που συμμετέχει στη δράση (α’ ρηματικό πρόσωπο).
- Πρωταγωνιστής: διηγείται τη δική του ιστορία (α’ ρηματικό πρόσωπο.)
ή
- Δραματοποιημένος: βασικό ή δευτερεύον πρόσωπο της ιστορίας. Εσωτερική οπτική γωνία, πρωτοπρόσωπη αφήγηση, προσωπική περιορισμένη εμπειρία.
-Αμέτοχος: έξω από την υπόθεση, είναι παντού, περιγράφει ή σχολιάζει τα πάντα (παντογνώστης, εξωτερική οπτική γωνία, τρίτο πρόσωπο).
Γ) Η οπτική γωνίαΑναφέρεται στην προοπτική του αφηγητή απέναντι στην ιστορία, τη σχέση του με την υπόθεση.- Εσωτερική οπτική γωνία: Την ιστορία αφηγείται ο βασικός ήρωας ή ένα δευτερεύον πρόσωπο (αφηγείται μόνο όσα υποπίπτουν στην αντίληψη του).- Εξωτερική οπτική γωνία: Ο αφηγητής βρίσκεται έξω από την υπόθεση, αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο.
Δ) Η εστίασηΑναφέρεται στη σχέση του αφηγητή με τα υπόλοιπα πρόσωπα της ιστορίας, τη γνώση τους για την υπόθεση.
• Μηδενική: Ο αφηγητής ξέρει περισσότερα από ό,τι τα πρόσωπα, είναι έξω από τη δράση (παντογνώστης).
Αφηγητής > Πρόσωπα
• Εσωτερική: Ο αφηγητής ξέρει όσα και τα πρόσωπα.
Αφηγητής = Πρόσωπα
• Εξωτερική: Ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα.
Αφηγητής < Πρόσωπα
Ε) Ο χρόνος της αφήγησης
1. Εξωκειμενικός χρόνος
α) χρόνος του πομπού: εποχή που ζει ο συγγραφέας
β) χρόνος του αφηγητή: χρόνος των γεγονότων της αφήγησης
γ) χρόνος του δέκτη: η εποχή που ζει ο αναγνώστης
2. Εσωκειμενικός χρόνος
α) ιστορικός: Δηλώνει το πόνε χρονολογικά συνέβησαν τα γεγονότα που παρουσιάζονται (το πότε).
β)πραγματικός/αφηγημένος: Δηλώνει το διάστημα που καλύπτουν τα γεγονότα που παρουσιάζει η αφήγηση (το πόσο).
γ) αφηγηματικός: Δηλώνει το πώς αξιοποιείται, πώς παρουσιάζεται ο χρόνος στη διαδικασία της αφήγησης (το πώς).
α) Ως προς τη σειρά παρουσίασης των γεγονότων ο χρόνος της αφήγησης είναι:
– Ευθύγραμμος (όταν ακολουθεί τη φυσική σειρά των γεγονότων).
– Με αναχρονίες (όταν γίνονται ανακατατάξεις στη φυσική σειρά των γεγο
νότων):
• αναδρομές ή αναδρομικές αφηγήσεις ή αναλήψεις (επιστροφή στο παρελθόν).
• πρόδρομες αφηγήσεις ή προλήψεις (αναφορές γεγονότων που θα συμβούν αργότερα).
β) Ως προς το σημείο έναρξης της υπόθεσης:
- από την αρχή της ιστορίας
- από τη μέση της υπόθεσης: In medias res
γ) Τεχνικές που παραβιάζουν την ομαλή χρονική σειρά:
- In medias res (στο μέσο των πραγμάτων): το νήμα της ιστορίας δεν ξετυλίγεται από την αρχή αλλά ο αφηγητής μας μεταφέρει στο κρισιμότερο σημείο της πλοκής και έπειτα με αναδρομή στο παρελθόν παρουσιάζονται όσα προηγήθηκαν. Έτσι διεγείρεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη και η αφήγηση δεν κουράζει.
- Εγκιβωτισμός: μέσα στην κύρια αφήγηση υπάρχουν και μικρότερες δευτερεύουσες αφηγήσεις που διακόπτουν την ομαλή ροή του χρόνου. Πρόκειται για μια αφήγηση μέσα στην αφήγηση.
- Παρέκβαση, εμβόλιμη αφήγηση: αναφορά σε άλλο θέμα που δε σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση και την εξέλιξη του έργου και διακόπτει προσωρινά τη φυσική ροή των γεγονότων.
- Προϊδεασμός, προσήμανση: η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη για το τι πρόκειται να ακολουθήσει .
- Προοικονομία: ο τρόπος διευθέτησης των γεγονότων και η δημιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων, ώστε η εξέλιξη της πλοκής να είναι φυσική και λογική για τον αναγνώστη.
Ως προς τη χρονική συχνότητα:
- Χρήση μοτίβων (επαναλαμβανόμενες φράσεις ή βασικά θέματα που επαναλαμβάνονται κατά διαστήματα) που κλιμακώνουν τη δράση ή περιγράφουν μια ψυχική κατάσταση.
ΣΤ) Ρυθμός της αφήγησης
Ως προς το ρυθμό παρουσίασης των γεγονότων έχουμε τις τεχνικές:
- Επιτάχυνση: γεγονότα μεγάλης διάρκειας παρουσιάζονται σύντομα
- Επιβράδυνση: γεγονότα μικρής διάρκειας παρουσιάζονται εκτεταμένα
- Παράλειψη: γεγονότα δεν αναφέρονται γιατί δε σχετίζονται με την ιστορία
- Περίληψη: συνοπτική παρουσίαση ενδιάμεσων γεγονότων
- Αφηγηματικό κενό: παραλείπεται ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.
Αφηγηματικές τεχνικές
- Ο τύπος του αφηγητή: Ομοδιηγητικός - Ετεροδιηγητικός
- Η οπτική γωνία: Εσωτερική - Εξωτερική
- Η εστίαση: Μηδενική - Εσωτερική - Εξωτερική
- Ο χρόνος της αφήγησης: ευθύγραμμος - αναδρομικός - προλητικός - επιτάχυνση - επιβράδυνση - παράλειψη - in media res
- Οι αφηγηματικοί τρόποι: διήγηση - περιγραφή - διάλογος - σχόλια - πλάγιος λόγος - μονόλογος - εγκιβωτισμός
- Τα πρόσωπα της αφήγησης: α' πρόσωπο - β' πρόσωπο - γ' πρόσωπο
- Το ύφος της αφήγησης
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ -ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Συχνά κατά τη μελέτη της λογοτεχνίας μιλάμε για λογοτεχνικές τεχνικές και αφηγηματικούς τρόπους. Πιο κάτω θα προσπαθήσουμε να διασαφηνίσουμε τους δύο όρους και να τους κάνουμε κτήμα των μαθητών και των υποψηφίων καθώς και όσων γοητεύονται από τη μαγεία της λογοτεχνίας.
Αφηγηματικές τεχνικές
Οι λειτουργίες του αφηγητή
0 αφηγητής μπορεί να είναι πρόσωπο της αφήγησης, με πρωταγωνιστικό ή δευτερεύοντα ρόλο, ή μπορεί να είναι αμέτοχος στα γεγονότα. Αν συμμετέχει στην ιστορία (είτε ως βασικός ήρωας είτε ως απλός παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας), τον ονομάζουμε «ομοδιηγητικό αφηγητή». Σ’ αυτή την περίπτωση ο αφηγητής αφηγείται σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).
Διακρίνονται δύο παραλλαγές του ομοδιηγητικού αφηγητή: ο αφηγητής-παρατηρητής/θεατής, δηλαδή ο αφηγητής που είναι παρατηρητής/μάρτυρας των συμβάντων της αφήγησης, και ο αφηγητής-πρωταγωνιστής, δηλαδή ο αφηγητής που συμμετέχει στην αφήγηση ως βασικός ήρωας. Όταν μάλιστα αφηγείται σε πρώτο ρηματικό την προσωπική του ιστορία, ονομάζεται ιδιαίτερα «αυτοδιηγητικός αφηγητής».
Αν ο αφηγητής δεν συμμετέχει καθόλου στην ιστορία που διηγείται ονομάζεται «ετεροδιηγητικός αφηγητής». Στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας αναθέτει την αφήγηση σε πρόσωπο ξένο προς την ιστορία, την οποία παρουσιάζει σε τρίτο πρόσωπο (τριτοπρόσωπη αφήγηση). Ονομάζεται, ιδιαίτερα, «παντογνώστης αφηγητής» (ή «αφηγητής-Θεός») αυτός που βρίσκεται παντού και πάντοτε και γνωρίζει τα πάντα, ακόμα και τις πιο απόκρυφες σκέψεις των προσώπων της αφήγησης.
Η εστίαση
Με τον όρο «εστίαση» αναφερόμαστε στην απόσταση που παίρνει ο αφηγητής από τα πρόσωπα της αφήγησης. Ο Ζενέτ προτείνει τους ακόλουθους τρεις τύπους εστίασης της τριτοπρόσωπης αφήγησης:
• Αφήγηση χωρίς εστίαση (ή μηδενική εστίαση): ο αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα. Αντιστοιχεί στην αφήγηση με παντογνώστη αφηγητή.
• Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: η αφήγηση παρακολουθεί ένα από τα
πρόσωπα ή ο αφηγητής ξέρει τόσα, όσα και το πρόσωπο από τη σκοπιά του οποίου αφηγείται.
πρόσωπα ή ο αφηγητής ξέρει τόσα, όσα και το πρόσωπο από τη σκοπιά του οποίου αφηγείται.
• Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα. Στην περίπτωση αυτή ο ήρωας δρα, χωρίς ο αναγνώστης να μπορεί να μάθει τις σκέψεις του (π.χ. αστυνομικά μυθιστορήματα).
0 χρόνος της αφήγησης
Τρεις χρονικές τοποθετήσεις της αφήγησης χρονικά, σε σχέση με την ιστορία, είναι πιθανές: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Με βάση αυτά τα χρονικά επίπεδα, η αφήγηση μπορεί να είναι τεσσάρων ειδών:
• Η μεταγενέστερη αφήγηση. Είναι η πιο συχνή. Διηγούμαστε την ιστορία αφού έχει εξ ολοκλήρου συντελεστεί.
• Η προγενέστερη αφήγηση, που προηγείται της έναρξης της ιστορίας.
• Η ταυτόχρονη αφήγηση, της οποίας η εκφώνηση είναι σύγχρονη της ιστορίας.
• Η παρέμβλητη αφήγηση, όπου ο αφηγητής διηγείται μαζί με τα γεγονότα που συντελέστηκαν και τις σκέψεις που του έρχονται κατά τη στιγμή της γραφής.
H χρονική σειρά των γεγονότων
Συχνά ο αφηγητής παραβιάζει την ομαλή χρονική πορεία για να γυρίσει προσωρινά στο παρελθόν ή αφηγείται ένα γεγονός που πρόκειται να διαδραματιστεί αργότερα. Τις παραβιάσεις αυτές τις ονομάζουμε αναχρονίες και τις διακρίνουμε σε:
Αναδρομικές αφηγήσεις, αναδρομές ή αναλήψεις και Πρόδρομες αφηγήσεις ή προλήψεις.
Αναδρομή είναι η τεχνική κατά την οποία διακόπτεται η κανονική χρονική σειρά των συμβάντων για να εξιστορηθούν γεγονότα του παρελθόντος, ενώ στην πρόληψη ο αφηγητής κάνει λόγο εκ των προτέρων για γεγονότα που θα γίνουν αργότερα.
Άλλες τεχνικές με τις οποίες παραβιάζεται η ομαλή, φυσική χρονική σειρά:
• In medias res: η λατινική αυτή φράση σημαίνει «στο μέσο των πραγμάτων», δηλαδή στη μέση της υπόθεσης, και αποτελεί μια τεχνική της αφήγησης σύμφωνα με την οποία το νήμα της ιστορίας δεν ξετυλίγεται από την αρχή, αλλά ο αφηγητής αρχίζει την ιστορία από το κρισιμότερο σημείο της πλοκής και έπειτα, με αναδρομή στο παρελθόν, παρουσιάζονται όσα προηγούνται του σημείου αυτού. Με την τεχνική αυτή διεγείρεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη και η αφήγηση δεν γίνεται κουραστική.
• Εγκιβωτισμός: σε κάθε αφηγηματικό κείμενο υπάρχει μια κύρια αφήγηση που αποτελεί την αρχική ιστορία και υπάρχουν και μικρότερες, δευτερεύουσες αφηγήσεις μέσα στην κύρια αφήγηση που διακόπτουν την ομαλή ροή του χρόνου. Αυτή η «αφήγηση μέσα στην αφήγηση»
ονομάζεται εγκιβωτισμένη αφήγηση ή εγκιβωτισμός.
ονομάζεται εγκιβωτισμένη αφήγηση ή εγκιβωτισμός.
• Παρέκβαση/παρέμβλητη (εμβόλιμη) αφήγηση: είναι η προσωρινή διακοπή της φυσικής ροής των γεγονότων και η αναφορά σε άλλο θέμα που δεν σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση του έργου.
• Προϊδεασμός/προσήμανση: είναι η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη από τον αφηγητή για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.
• Προοικονομία: είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας διευθετεί τα γεγονότα και δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε η εξέλιξη της πλοκής να είναι για τον αναγνώστη φυσική και λογική.
Η χρονική διάρκεια
0 χρόνος της αφήγησης έχει τις ακόλουθες σχέσεις με τον χρόνο της ιστορίας, με κριτήριο τη διάρκεια των γεγονότων:
O χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μικρότερος από τον χρόνο της ιστορίας, όταν ο αφηγητής συμπυκνώνει τον χρόνο (συστολή του χρόνου) και παρουσιάζει συνοπτικά (σε μερικές σειρές) γεγονότα που
έχουν μεγάλη διάρκεια. Με τον τρόπο αυτό, ο ρυθμός της αφήγησης επιταχύνεται.
έχουν μεγάλη διάρκεια. Με τον τρόπο αυτό, ο ρυθμός της αφήγησης επιταχύνεται.
• Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας, όταν ο αφηγητής επιμηκύνει τον χρόνο (διαστολή του χρόνου) και παρουσιάζει αναλυτικά γεγονότα που διαρκούν ελάχιστα.
Με τον τρόπο αυτό επιβραδύνεται ο ρυθμός της αφήγησης.
Με τον τρόπο αυτό επιβραδύνεται ο ρυθμός της αφήγησης.
• Ο χρόνος της αφήγησης είναι ίσος με τον χρόνο της ιστορίας, συνήθως σε διαλογικές σκηνές.
Για να συντομεύσει τον χρόνο της αφήγησης, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τις ακόλουθες τεχνικές:
• Επιτάχυνση: παρουσιάζει σύντομα γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια.
• Παράλειψη: κάποια γεγονότα δεν τα αναφέρει καθόλου, επειδή δεν σχετίζονται με την ιστορία.
• Περίληψη: παρουσιάζει συνοπτικά τα ενδιάμεσα γεγονότα.
•Έλλειψη ή αφηγηματικό κενό: ο αφηγητής παραλείπει ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δεν συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.
•Έλλειψη ή αφηγηματικό κενό: ο αφηγητής παραλείπει ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δεν συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.
Η τεχνική με την οποία ο συγγραφέας διευρύνει τον χρόνο της αφήγησης είναι:
•Η επιβράδυνση: γεγονότα που έχουν μικρή διάρκεια στην πραγματικότητα παρουσιάζονται εκτεταμένα στην αφήγηση.
Η χρονική συχνότητα
Η αφηγηματική συχνότητα καθορίζεται από τη σχέση της εμφάνισης ενός γεγονότος στην ιστορία και της έκθεσής του μέσα στην αφήγηση. Έτσι,μοναδική αφήγηση είναι η αφήγηση αυτού που έγινε μία φορά,επαναληπτική είναι η επανάληψη X φορές αυτού που έγινε μια φορά,θαμιστική είναι αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε X φορές και πολυμοναδική είναι η αφήγηση X φορές αυτού που έγινε X φορές.
Στοιχεία πλοκής –Δραματικά απρόοπτα
Κάποιο γεγονότα συμβαίνουν ξαφνικά, χωρίς να το περιμένει ο θεατής και αλλάζουν την πορεία του μύθου.
Αφηγηματικοί τρόποι
Μέρος των αφηγηματικών τεχνικών ενός κειμένου είναι και οι αφηγηματικοί τρόποι που απαντούν στο ερώτημα «πώς αφηγείται» κάποιος. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο όρος αφηγηματικές τεχνικές είναι ευρύτερος και σ’ αυτόν υπάγονται και οι τρόποι με τους οποίους αφηγείται κάποιος και οι οποίοι είναι οι εξής:
•Έκθεση ή αφήγηση: είναι η παρουσίαση γεγονότων και πράξεων, την οποία ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης διέκριναν σε «διήγηση» και «μίμηση». Στη διήγηση ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία με τη δική του φωνή, ενώ στη μίμηση δανείζεται τη φωνή άλλων προσώπων.
• Διάλογος: είναι τα διαλογικά μέρη σε ευθύ λόγο και σε πρώτο πρόσωπο.
• Περιγραφή: η αναπαράσταση προσώπων, τόπων, αντικειμένων, η αφήγηση καταστάσεων.
• Σχόλιο: η παρεμβολή σχολίων, σκέψεων, γνωμών από τον αφηγητή, έξω από τη ροή της αφήγησης, που στοιχειοθετεί, όπως και η περιγραφή, μια επιβράδυνσή της.
• Ελεύθερος πλάγιος λόγος: η πιστή απόδοση σκέψεων, διαθέσεων ή συναισθημάτων σε γ’ πρόσωπο και σε παρωχημένο χρόνο. To τμήμα αυτό φαίνεται να ανήκει στην καθαρή αφήγηση, στην ουσία όμως εύκολα μετατρέπεται σε ευθύ λόγο.
• Εσωτερικός μονόλογος: η απόδοση των σκέψεων ή συναισθημάτων σε α’ πρόσωπο και σε χρόνο ενεστώτα.
Τόσο στο ποιητικό, όσο και στο πεζό κείμενο ο λογοτέχνης έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους. Οι αφηγηματικοί τρόποι εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των αφηγηματικών τεχνικών. Οι βασικότεροι αφηγηματικοί τρόποι είναι:
- Η διήγηση
- Η περιγραφή
- Ο διάλογος
- Η αφήγηση
- Ο εσωτερικός μονόλογος
- Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος
- Η μίμηση
- Η εγκιβωτισμένη αφήγηση
- Τα σχόλια
Η διήγηση ως αφηγηματικός τρόπος
Όταν ο ποιητής ή ο πεζογράφος επιλέξει να χρησιμοποιήσει τη διήγηση, αποκλείει την αυτοτελή αναφορά στο λόγο των άλλων προσώπων. Τα γεγονότα εξιστορούνται σε τρίτο πρόσωπο και η εστίαση είναι αυτή ενός «παντογνώστη παρατηρητή», ο οποίος φαίνεται να γνωρίζει τα πάντα για την ιστορία και τα πρόσωπα που συμμετέχουν. Ακόμα και οι πιο βαθιές σκέψεις των ηρώων είναι γνώριμες σε αυτόν. Κατανοούμε ότι η παρουσίαση μιας ιστορίας με αυτόν τον τρόπο είναι απόλυτα υποκειμενική.
Τα λόγια των ηρώων, τα κίνητρά τους και οι επιθυμίες τους δίνονται σε πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά δεν ακούμε ποτέ τη δική τους φωνή. Έχει διατυπωθεί η εύλογη απορία κατά πόσον ο αφηγητής είναι σε θέση να γνωρίζει τόσο καλά το βάθος της ψυχής των ηρώων. Είναι ξεκάθαρο ότι κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι κατέχει μια τέτοιου είδους γνώση. Ο αναγνώστης του λογοτεχνικού κειμένου γνωρίζει και ο ίδιος ότι αυτή η παντοδυναμία του αφηγητή είναι μια λογοτεχνική σύμβαση, την οποία ακολουθεί, καθώς συντείνει στη απόλαυση του κειμένου.
Η περιγραφή
Όταν παρουσιάζουμε τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου ή μιας τοποθεσίας κάνουμε περιγραφή. Η περιγραφή ως αφηγηματικός τρόπος χρησιμοποιείται έντονα από τις απαρχές της καταγεγραμμένης λογοτεχνικής παραγωγής, από το έπος. Ας θυμηθούμε την περιγραφή του Ομήρου στη ραψωδία Σ’ της Ιλιάδας. Με κάθε λεπτομέρεια φέρνει μπροστά στα μάτια μας την ασπίδα του Αχιλλέα. Η περιγραφή χρησιμοποιήθηκε και στο κλασικό μυθιστόρημα του 18ου και 19ου αιώνα ως μια τεχνική επιβράδυνσης και κορύφωσης της αγωνίας.
Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε και σε μια ακόμα κατηγοριοποίηση αναφέροντας ότι η περιγραφή διακρίνεται:
- Σε ρεαλιστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφεται ένα πραγματικό πρόσωπο, τοπίο ή πράγμα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή του Ολύμπου.
- Σε φανταστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφονται πλάσματα και οντότητες που υπάρχουν στη φαντασία του συγγραφέα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή ενός εξωγήινου όντος.
- Σε μεικτή περιγραφή, κατά την οποία ξεκινώντας από την περιγραφή ενός υπαρκτού προσώπου ή πράγματος προσθέτουμε και άλλα στοιχεία που αποτελούν προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα.
Ο διάλογος
Ο διάλογος είναι ο βασικός τρόπος των θεατρικών έργων. Αυτήν ακριβώς τη λειτουργία επιτελεί και όταν χρησιμοποιείται στο πεζό ή ποιητικό κείμενο. Προσφέρει θεατρικότητα και ζωντάνια, δίνει τη δυνατότητα να σκιαγραφηθεί η προσωπικότητα και η ψυχοσύνθεση των ηρώων μέσα από τα λεγόμενα τους, το πως επικοινωνούν ή αντιπαρατίθενται. Τα έργα του Πλάτωνα είναι γραμμένα σε διαλογική μορφή, κάτι που τα συγκαταλέγει και στα λογοτεχνικά αριστουργήματα.
Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη και τον Βιζυηνό. Η χρήση του διαλόγου, που συνήθως γίνεται και στην ιδιωματική διάλεκτο των πρωταγωνιστών βοηθά ιδιαίτερα να σκιαγραφηθούν οι προσωπικότητές τους. Η αντίθεση ανάμεσα στην καθαρεύουσα της αφήγησης και το ιδίωμα του διαλόγου δημιουργεί μια αντίστιξη και εντείνει την απόλαυση του κειμένου.
Η αφήγηση
Για να έχουμε αφήγηση πρέπει να υπάρχουν τρία στοιχεία: Ο πομπός, ο οποίος αφηγείται, ο δέκτης που λαμβάνει το μήνυμα και φυσικά το περιεχόμενο της αφήγησης. Βασικό σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι σε μια αφήγηση δεν είναι δυνατόν να συμπεριλάβουμε όλα τα γεγονότα. Αυτό καθιστά την επιλογή και το ταλέντο του λογοτέχνη ως το πρωταρχικό στοιχείο που θα καθορίσει και την ποιότητα των γραφομένων. Στη σύγχρονη λογοτεχνία είναι σύνηθες το φαινόμενο του πειραματισμού στον τρόπο με τον οποίο ξεδιπλώνεται η αφήγηση. Πολλές φορές καλούμε τον αναγνώστη να «συμπληρώσει» τα κενά. Με αυτόν τον τρόπο ο κάθε αναγνώστης γίνεται και συνδημιουργός.
Ο εσωτερικός μονόλογος
Ο εσωτερικός μονόλογος εστιάζει στη ροή των σκέψεων ενός πρωταγωνιστή. Ο τρόπος που μιλάμε στον εαυτό μας είναι συνειρμικός. Συναισθήματα, σκέψεις, αναμνήσεις, μελλοντικές προβολές περνούν από μπροστά μας, όπως οι εικόνες μιας ταινίας. Η αλληλουχία είναι εσωτερική, δεν εντοπίζεται παρά μόνο μέσα στην ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και ιστορία του υποκειμένου.
Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος
Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος χαρακτηρίζεται ως η ενδιάμεση μορφή ανάμεσα στον ευθύ και τον πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά πρόκειται για τον συνδυασμό δύο φωνών: του αφηγητή και του χαρακτήρα του οποίου τα λόγια μεταφέρει ο αφηγητής. Στον ελεύθερο πλάγιο λόγο δεν έχουμε ρήμα εξάρτησης, άρα τα λόγια των προσώπων μεταφέρονται με μεγαλύτερη πειστικότητα. Η αδυναμία του ελεύθερου πλάγιου λόγου είναι πως δεν είναι πάντοτε σαφές το αν πρόκειται για τα λόγια ενός προσώπου ή για την ερμηνεία του ίδιου του αφηγητή.
Ας παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να αποσαφηνίσουμε το σημείο:
Ευθύς λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε λάμποντας: «Χαίρομαι που σε βλέπω.»
Πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε ότι ένοιωσε χαρά που τον είδε.
Ελεύθερος πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε έλαμψε. Χαίρονταν πολύ που τον είδε.
Η μίμηση
Με τον συγκεκριμένο τρόπο ο λογοτέχνης έχει την επιλογή να παρουσιάσει την ιστορία μέσω ενός άλλου προσώπου, συνήθως πλαστού (φανταστικού) σε πρώτο – κατά κανόνα – πρόσωπο. Δεν αποκλείεται η αφήγηση να πραγματοποιείται και στο τρίτο πρόσωπο και τα συμβάντα να αποδίδονται από την οπτική γωνίια ενός χαρακτήρα. Τις περισσότερες φορές η επιλογή είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση καθώς με αυτόν τον τρόπο ο λόγος αποκτά σφριγηλότητα και ζωντάνια και δίνει την αίσθηση της αυθεντικότητας.
Αρκετές φορές παρατηρούμε ότι μπορεί να έχουμε μια καθαρά διαλογική αφήγηση. Είναι μια τεχνική που προέρχεται από το θέατρο. Ο αφηγητής απουσιάζει και η εξέλιξη της υπόθεσης παρουσιάζεται μέσα από τον διάλογο.
Τέλος, ο πιο συχνός τρόπος είναι αυτός της μικτής αφήγησης μέσα στον εκφραστικό τρόπο της μίμησης. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει αφηγητής. Η αφήγησή του, ωστόσο, διακόπτεται από διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα της ιστορίας. Αυτόν τον αφηγηματικό τρόπο θα τον συναντήσουμε στα περισσότερα διηγήματα και μυθιστορήματα.
Η εγκιβωτισμένη αφήγηση
Στην εγκιβωτισμένη αφήγηση μια αφήγηση τοποθετείται στο εσωτερικό μιας άλλης. Έξοχα παραδείγματα εγκιβωτισμού έχουμε στον Όμηρο αλλά και στις Χίλιες και μια νύχτες. Την τεχνική της εγκιβωτισμένης αφήγησης χρησιμοποιεί και η Karen Blixen στο αριστούργημά της 7 Gothic Tales (Επτά Γοτθικές ιστορίες).
Τα σχόλια
Σε κάποιες περιπτώσεις ο αφηγητής προσθέτει κάποια σχόλια που αφορούν τα πρόσωπα της ιστορίας ή τα δρώμενα. Με αυτόν τον τρόπο δίνει την εντύπωση ότι κάνει έναν διάλογο με τον αναγνώστη, ότι του ζητά να εστιάσει σε κάποια συγκεκριμένη πτυχή της ιστορίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα σχόλια που παραθέτει ο Γιώργος Ιωάννου στο έργο του «Μες τους προσφυγικούς συνοικισμούς.»
https://www.slideshare.net/kotsiele/ss-39255452
https://www.slideshare.net/akis71/ss-34175045
http://ebooks.edu.gr/courses/DSGL-C132/document/4e5c93237eke/4e5c932a860n/4e5c94239a0l.pdf
http://efanis.pbworks.com/f/%CE%A3%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1+%CE%91%CF%86%CE%B7%CE%B3%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82+%CE%A3%CE%A5%CE%9D%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%9A%CE%91.pdf
http://archeia.moec.gov.cy/sm/300/proairetiko_mp4.pdf
2. Η οπτική γωνία στην
αφήγηση και η εστίαση
α. ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ
ΑΦΗΓΗΤΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ
Β. Οι τυποι της
αφηγησησ αναλογα με την εστιαση
3. Αφηγηματικοσ χρονοσ
Όταν ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο της
αφήγησης και παρουσιάζει γοργά, συνοπτικά τα γεγονότα, περνώντας γρήγορα από το ένα στο άλλο, πιο
γρήγορα από τον κανονικό χρόνο της ιστορίας, έχουμε επιτάχυνση του
ρυθμού της αφήγησης.
http://moonlightaless.blogspot.com/2016/02/12.html
https://www.slideshare.net/akis71/ss-34175045
http://ebooks.edu.gr/courses/DSGL-C132/document/4e5c93237eke/4e5c932a860n/4e5c94239a0l.pdf
http://efanis.pbworks.com/f/%CE%A3%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1+%CE%91%CF%86%CE%B7%CE%B3%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82+%CE%A3%CE%A5%CE%9D%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%9A%CE%91.pdf
http://archeia.moec.gov.cy/sm/300/proairetiko_mp4.pdf
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
Οι αφηγηματικές τεχνικές έχουν σχέση με το ποιος
αφηγείται (αφηγητής), από ποια οπτική γωνία «βλέπει» τα γεγονότα, ποια
είναι η εστίασή του στα γεγονότα, τι
αφηγείται και πώς αφηγείται, δηλ. ποιους αφηγηματικούς τρόπους
χρησιμοποιεί, και ποιο είναι το ύφος
του κειμένου (σχολιασμός γλώσσας και εκφραστικών μέσων), ο χρόνος και ο ρυθμός της αφήγησης.
1. παραγοντεσ που
λειτουργουν σε μια αναγνωση
Σε κάθε ανάγνωση λειτουργούν τρεις συντελεστές:
1. Ο συγγραφέας (λειτουργεί ως κινητήρια δύναμη,
το χέρι που γράφει).
2. Ο αφηγητής (λειτουργεί ως πομπός, το
στόμα που αφηγείται).
3. Ο αναγνώστης (είναι ο αποδέκτης της
αφήγησης, το πρόσωπο που ακούει – διαβάζει την ιστορία).
Τύποι αφηγητή:
Με κριτήριο τη συμμετοχή του αφηγητή στην ιστορία,
διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι αφηγητή:
Ομοδιηγητικός αφηγητής: είναι ένα από τα πρόσωπα
της διήγησης και συμμετέχει στην ιστορία είτε ως βασικός ήρωας είτε ως απλός
παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας, π.χ. αυτοβιογράφος, απομνημονευματογράφος...
Το πρόσωπο της αφήγησης είναι το πρώτο ρηματικό πρόσωπο.
Ετεροδιηγητικός αφηγητής: δε συμμετέχει καθόλου στην ιστορία που αφηγείται (τριτοπρόσωπη
αφήγηση), π.χ. ιστορικός, δημοσιογράφος... Το πρόσωπο της αφήγησης είναι το
τρίτο ρηματικό πρόσωπο.
2. Η οπτική γωνία στην
αφήγηση και η εστίαση
οπτικη γωνια
Η σκοπιά μέσα από την οποία αντιλαμβάνεται τα
δρώμενα ο αφηγητής και η απόσταση που παίρνει από τα πρόσωπα και τα πράγματα
ονομάζεται οπτική γωνία της αφήγησης. Η οπτική γωνία στη
λογοτεχνία αποτελεί μια αφηγηματική τεχνική και την καθορίζει ο συγγραφέας. Η
οπτική γωνία μπορεί να είναι εσωτερική ή εξωτερική ανάλογα με το
αν ο αφηγητής ανήκει ή όχι στα πρόσωπα της ιστορίας.
α. ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ
ΑΦΗΓΗΤΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ
Αφηγητής παντογνώστης: Βρίσκεται παντού και
πάντοτε και γνωρίζει τα πάντα για τα πρόσωπα της αφήγησης, τις πράξεις και τις
πιο απόκρυφες σκέψεις τους. Πρόκειται για τον εξωτερικό παντογνώστη αφηγητή. Η αφήγηση σε αυτήν την περίπτωση
γίνεται σε γ΄ ρηματικό πρόσωπο. Θυμίζει τον αφηγητή του ρεαλιστικού
μυθιστορήματος του 19ου αι.
Αφηγητής πρωταγωνιστής: Διηγείται τη δική του
ιστορία σε α΄ ρηματικό πρόσωπο, από την προσωπική του σκοπιά.
Αφηγητής παρατηρητής: Βλέπει τους ήρωες να
ενεργούν χωρίς να έχει πρόσβαση στις σκέψεις τους ή στα συναισθήματά τους.
Αφηγείται σε γ΄ ρηματικό πρόσωπο. Θυμίζει τον αφηγητή του αστυνομικού
μυθιστορήματος.
Β. Οι τυποι της
αφηγησησ αναλογα με την εστιαση
Ανάλογα με την εστίαση ή την αφηγηματική σκοπιά
διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι αφήγησης:
Αφήγηση χωρίς εστίαση ή με μηδενική εστίαση: Ο αφηγητής δεν εστιάζει σε
συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά βλέπει μέσα από όλα τα πρόσωπα του έργου του. Γνωρίζει
τη δράση και τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του, τις σκέψεις τους, τα σχέδιά
τους. Είναι η αφήγηση του εξωτερικού παντογνώστη αφηγητή και γίνεται σε γ΄
ρηματικό πρόσωπο.
Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: Έρχεται μέσα από έναν ήρωα του έργου. Έτσι, ο
αναγνώστης δε μαθαίνει όλα τα γεγονότα, αλλά μόνο όσα «πέφτουν» στην αντίληψη
αυτού του ήρωα. Επιπλέον ο αναγνώστης γνωρίζει τη συμπεριφορά τα αισθήματα και
τις σκέψεις ενός μόνο ήρωα, του ήρωα – αφηγητή απέναντι στις καταστάσεις που
αντιμετωπίζει. Σ’ αυτή την περίπτωση η
αφήγηση μπορεί να γίνει σε α΄ ή γ΄
πρόσωπο ενικού αριθμού.
Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: Ο αφηγητής εστιάζει έξω από
κάθε πρόσωπο του έργου και γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα. Βλέπει τους ήρωες
να ενεργούν χωρίς να έχει πρόσβαση στις σκέψεις ή στα συναισθήματά τους. Στην
περίπτωση αυτή βλέπουμε τη δράση του ήρωα, αλλά δεν μπορούμε να μάθουμε τις
σκέψεις του.
3. Αφηγηματικοσ χρονοσ
1.
εξωκειμενικος
χρονοσ (χρόνος
εξωτερικός σε σχέση με την αφήγηση)
α. Ο χρόνος
της συγγραφής, δηλ. του πομπού: η εποχή κατά την οποία ζει ο πομπός (=συγγραφέας)
και ειδικότερα η χρονική στιγμή κατά την οποία στέλνει το μήνυμα (= αφήγημα).
β. Ο χρόνος του αναγνώστη, δηλ. του δέκτη: η εποχή κατά την οποία ζει
ο δέκτης (= αναγνώστης) και ειδικότερα η χρονική στιγμή κατά την οποία δέχεται
το μήνυμα (= αφήγημα) .
γ. Ο χρόνος της αφήγησης, δηλ. των γεγονότων: η χρονική στιγμή κατά την
οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης.
2.
εσωκειμενικός
χρόνος (ο
χρόνος του αφηγήματος)
α. Ο χρόνος της ιστορίας είναι ο χρόνος μέσα στον
οποίο εκτυλίσσονται τα γεγονότα που συνιστούν την ιστορία της αφήγησης. Με το
χρόνο αυτό εννοούμε τη φυσική ροή των γεγονότων. Είναι ο ευθύγραμμος, ημερολογιακός
χρόνος της ιστορίας τον οποίο ακολουθούν τα συμβάντα της ιστορίας μας
χωρίς διαταραχές, στην κανονική τους σειρά. Οι συγγραφείς
συχνά παραβιάζουν τον ευθύγραμμο αυτό χρόνο στην αφήγησή τους.
β. Ο χρόνος της αφήγησης. Αυτός γενικά δεν
συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας. Είναι ο χρόνος που επιλέγει ο αφηγητής για
να αφηγηθεί τα συμβάντα της ιστορίας του. Είναι ο χρόνος των αναχρονισμών,
που θρυμματίζει
την κανονική σειρά των γεγονότων και τα παρουσιάζει με τη σειρά, τη
διάρκεια και τη συχνότητα που θέλει ο αφηγητής,
Έτσι, ενώ τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο, ο αφηγητής παραβιάζει
τη χρονική σειρά τους συχνά, δημιουργώντας τις λεγόμενες αναχρονίες,
δηλ. αναδρομικές αφηγήσεις, επιστροφή στο παρελθόν για να μας ενημερώσει
για κάτι που δεν ξέρουμε ή πρόδρομες αφηγήσεις, που αφηγούνται εκ των
προτέρων γεγονότα που θα διαδραματιστούν αργότερα.
-
Η διάρκεια του χρόνου της αφήγησης:
Όταν ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο της
αφήγησης και παρουσιάζει γοργά, συνοπτικά τα γεγονότα, περνώντας γρήγορα από το ένα στο άλλο, πιο
γρήγορα από τον κανονικό χρόνο της ιστορίας, έχουμε επιτάχυνση του
ρυθμού της αφήγησης.
Όταν ο αφηγητής απλώνει το χρόνο της αφήγησης
και παρουσιάζει αναλυτικά, με λεπτομέρειες γεγονός που διαρκεί ελάχιστες
στιγμές, έχουμε επιβράδυνση του ρυθμού της αφήγησης.
Όταν ο χρόνος της αφήγησης έχει την ίδια
διάρκεια με το χρόνο της ιστορίας, τότε έχουμε τη λεγόμενη «σκηνή», που
συχνά είναι διαλογική. Δηλ. ο χρόνος της αφήγησης ακολουθεί τη ροή του χρόνου
της ιστορίας.
4. Αφηγηματικοί
τρόποι (το ειδοσ τησ αφηγησησ):
Οι αφηγηματικοί τρόποι είναι τα στοιχεία που
συνθέτουν την αφήγηση και οι τεχνικές με τις οποίες ο αφηγητής – συγγραφέας
εκθέτει την ιστορία του.
Οι κυριότεροι αφηγηματικοί τρόποι είναι:
Η αφήγηση: Είναι η παρουσίαση των
γεγονότων, η οποία διακρίνεται σε διήγηση (τριτοπρόσωπη αφήγηση με παντογνώστη
αφηγητή), σε μίμηση (πρωτοπρόσωπη ή και τριτοπρόσωπη αφήγηση με αφηγητή που
συμμετέχει στην αφήγηση) και σε μεικτό τρόπο (συνδυασμός διήγησης και μίμησης).
Ο διάλογος: Είναι το μέρος της αφήγησης
στο οποίο τα πρόσωπα συνομιλούν σε ευθύ λόγο και σε α΄ πρόσωπο. Στόχος του
είναι η αναπαράσταση των γεγονότων (δραματικότητα), ώστε να αποκτήσει ζωντάνια
στην αφήγηση.
Ο εσωτερικός μονόλογος: Είναι η απόδοση των σκέψεων, των συναισθημάτων, των
αναμνήσεων του ήρωα, συνήθως σε α΄ πρόσωπο και
σε χρόνο ενεστώτα, χωρίς την παρέμβαση του αφηγητή. Ο μονόλογος μοιάζεις
με τον ευθύ λόγο, απουσιάζουν όμως τα εισαγωγικά, οι παύλες και τα λεκτικά
ρήματα.
Η περιγραφή: Είναι η αναπαράσταση
(προφορική ή γραπτή) προσώπων, τόπων, αντικειμένων, γεγονότων, φαινομένων... Η
περιγραφή συνήθως παρεμβάλλεται μέσα στην αφήγηση με στόχο την αναπαράσταση /
«φωτογράφηση» του χώρου ή την προβολή των στοιχείων εκείνων που αιτιολογούν τη
δράση των προσώπων. Η περιγραφή δεν μεταβάλλεται ούτε εξελίσσεται, αλλά
παραμένει στατική, σε αντίθεση με την αφήγηση που εξελίσσεται με άξονα το
χρόνο.
Το σχόλιο: Είναι η παρεμβολή της
γνώμης, των σκέψεων, των χαρακτηρισμών του αφηγητή, έξω από την ροή της καθαρής αφήγησης των γεγονότων, η
υποκειμενική του εικόνα για τα πράγματα. Το σχόλιο εξυπηρετεί το σκοπό του
αφηγητή και δεν είναι πάντα εμφανές στον αναγνώστη.
| ΘΕΩΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ: ΤΥΠΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗ ΚΑΙ ΕΙΔΟΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ |  |  |  |
| |||||||||||||||
Στοιχεία αφηγηματολογίας
Σε κάθε λογοτεχνικό έργο η αφηγηματολογία προσπαθεί να
απαντήσει σε τρεις ερωτήσεις: ποιος αφηγείται, τι αφηγείται και πώς.
Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα οδηγούν στην ανεύρεση
των αφηγηματικών τεχνικών του κειμένου.
Α. Ποιος αφηγείται
Κάθε κείμενο το έχει γράψει κάποιος συγγραφέας. Στο κείμενο
κάποιος αφηγείται, εκθέτει μια υπόθεση, δηλαδή ο αφηγητής.
Στη σύγχρονη
αφηγηματολογία έχει γίνει σαφές ότι συγγραφέας και αφηγητής είναι διαφορετικό
πρόσωπο (με εξαίρεση την αυτοβιογραφία και τα απομνημονεύματα).
Ο συγγραφέας συνήθως
στις λογοτεχνικές αφηγήσεις αποστασιοποιείται από την ιστορία που γράφει και
αναθέτει σε κάποιον άλλο την αφήγηση, δηλαδή τον αφηγητή που δεν ανήκει στην
πραγματική ζωή αλλά αποτελεί μέρος του πλασματικού, φανταστικού κόσμου που
δημιουργεί ο συγγραφέας.
Τύποι αφηγητή με κριτήριο τη συμμετοχή του
αφηγητή στην ιστορία
I.
ομοδιηγητικός:
ο
αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα της αφήγησης, συμμετέχει στην ιστορία ως
βασικός ήρωας ή ως πρωταγωνιστής ή ως παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας.
Αν
πρόκειται για ήρωα του δικού του αφηγήματος ονομάζεται αυτοδιηγητικός.
II.
ετεροδιηγητικός:
ο αφηγητής δε συμμετέχει
καθόλου στην ιστορία που αφηγείται (τριτοπρόσωπη αφήγηση).
Αντίστοιχα η αφήγηση
ονομάζεται ομοδιηγητική, αυτοδιηγητική και ετεροδιηγητική.
Τύποι αφηγητή με κριτήριο τα
αφηγηματικά επίπεδα (κατά τον Grenette )
Αφηγηματικά επίπεδα:
I.
εξωδιηγητικό:
συγκροτείται από την αφήγηση γεγονότων που είναι εξωτερικά σε σχέση με το
κείμενο, πρόλογοι, εισαγωγές.
II.
διηγητικό
η ενδοδιηγητικό: γεγονότα της κύριας αφήγησης,
π.χ.
Ο
Οδυσσέας στο νησί της Καλυψώς μέχρι την άφιξη στην Ιθάκη.
III.
μεταδιηγητικό ή υποδιηγητικό: η
δευτερεύουσα αφήγηση που εγκιβωτίζεται στην κύρια αφήγηση, π.χ. τα γεγονότα που
διηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες.
Άρα αντίστοιχα οι αφηγητές είναι τριών ειδών:
I.
εξωδιηγητικός:
αφηγείται τα γεγονότα που συνιστούν το κείμενο και ονομάζεται έτσι γιατί
«βγαίνει» από την ιστορία για να τη διηγηθεί, αφού πια αυτή έχει συντελεστεί
(αφηγητής α’ βαθμού)
II.
ενδοδιηγητικός:
βρίσκεται μέσα στην ιστορία και διηγείται τα γεγονότα που συνιστούν κύρια
αφήγηση και ονομάζεται έτσι γιατί είναι πάντα ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας
(αφηγητής β’ βαθμού).
III.
. μεταδιηγητικός:
βρίσκεται μέσα στη δευτερεύουσα ιστορία, αφηγείται μια άλλη ιστορία.
Τύποι
αφηγητή με κριτήριο το αφηγηματικό επίπεδο και τη συμμετοχή στην ιστορία
I.
εξωδιηγητικός –
ετεροδιηγητικός:
ο
αφηγητής α΄βαθμού που αφηγείται σε γ΄πρόσωπο μια ιστορία στην οποία δε
συμμετέχει, π.χ. ο αφηγητής της Οδύσσειας (Όμηρος).
II.
εξωδιηγητικός – ομοδιηγητικός :
ο αφηγητής α’ βαθμού που αφηγείται την κύρια
ιστορία που αποτελεί και την προσωπική του ιστορία,
π.χ.
ο αφηγητής στο Αμάρτημα της μητρός μου (ο Γιωργής) και ο αφηγητής στην Ιστορία
ενός αιχμαλώτου (Κοζάκογλου).
III. ενδοδιηγητικόε – ετεροδιηγητικός:
ο
αφηγητής β΄βαθμού που ανήκει στην κύρια ιστορία και αφηγείται μια δευτερεύουσα
ιστορία στην οποία δε συμμετέχει, π.χ. η Σεχραζάτ στις Χίλιες και μία νύχτες.
III.
ενδοδιηγητικός – ομοδιηγητικός:
ο
αφηγητής β’ βαθμού που ανήκει στην κύρια ιστορία και αφηγείται την προσωπική
του ιστορία,
π.χ.
η μητέρα του Γιώργη στο Αμάρτημα της μητρός μου που αφηγείται το αμάρτημά της.
Τύποι
αφηγητή με κριτήριο την οπτική γωνία
Οπτική
γωνία:
η σκοπιά μέσα από την οποία βλέπει,
αντιλαμβάνεται τα δρώμενα ο αφηγητής και η απόσταση που παίρνει από τα πρόσωπα
ή πράγματα (ανάλογα με τον χαρακτήρα του, τον τρόπο σκέψης του κτλ)
Ø
Εσωτερική:
αφηγείται
ο βασικός ήρωας ή ένα δευτερεύον πρόσωπο όσα υποπίπτουν στην αντίληψή του.
Ø
Εξωτερική:
ο αφηγητής βρίσκεται έξω από την υπόθεση
(γ΄πρόσωπο)
Τύποι
αφηγητών:
I.
Παντογνώστης:
γνωρίζει τα πάντα, ακόμη και τις σκέψεις των προσώπων, βρίσκεται παντού και
πάντα (γ’ ρηματικό πρόσωπο)
II.
. Παρατηρητής: θεατής, πρόσωπο της
ιστορίας (αυτόπτης μάρτυρας, θεατής) που συμμετέχει στη δράση (α’ ρηματικό
πρόσωπο)
III.
Πρωταγωνιστής: διηγείται τη δική του
ιστορία (α’ ρηματικό πρόσωπο) ή
IV.
Δραματοποιημένος:
βασικό ή δευτερεύον πρόσωπο της ιστορίας.
Εσωτερική οπτική γωνία,
πρωτοπρόσωπη αφήγηση, προσωπική περιορισμένη εμπειρία.
. Αμέτοχος:
έξω από την υπόθεση, είναι παντού, περιγράφει ή σχολιάζει
τα πάντα (παντογνώστης, εξωτερική οπτική γωνία, τρίτο πρόσωπο)
Τύποι αφήγησης με κριτήριο την εστίαση:
Ένας αφηγητής μπορεί
να διηγείται την ιστορία σύμφωνα με τη δική του προοπτική (πώς βλέπει ο ίδιος
τα πράγματα) ή σύμφωνα με την προοπτική ενός προσώπου της αφήγησης.
Γι’ αυτό ο όρος οπτική γωνία θεωρήθηκε προβληματικός και ο
Γάλλος αφηγηματολόγος Genette πρότεινε τον όρο εστίαση (ποιος εστιάζει και σε
τι). Ανάλογα με την εστίαση υπάρχουν οι ακόλουθοι τύποι αφήγησης:
α) Αφήγηση με
μηδενική εστίαση: ο αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας
(παντογνώστης). Αυτή η απόλυτη γνώση των γεγονότων δείχνει ότι ο αφηγητής δε
βλέπει τα πράγματα από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, άρα δεν εστιάζει σε κάτι
συγκεκριμένο. Τριτοπρόσωπη αφήγηση.
β) Αφήγηση με
εσωτερική εστίαση: ο αφηγητής γνωρίζει όσα και τα πρόσωπα της ιστορία,
ταυτίζεται με ένα πρόσωπο του έργου, ξέρει όσα του επιτρέπει η ανθρώπινη φύση
του. Ο αναγνώστης δε μαθαίνει όλα τα γεγονότα, αλλά μόνο όσα υποπίπτουν στην
αντίληψη του αφηγητή και μάλιστα υποκειμενικά. Η αφήγηση μπορεί να είναι
πρωτοπρόσωπη ήτριτοπρόσωπη.
γ) Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: ο αφηγητής γνωρίζει
λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Βλέπουμε τη δράση του ήρωα, όχι, όμως,
τις σκέψεις του, όπως μια κάμερα καταγράφει τις κινήσεις ή την εξωτερική εικόνα
των προσώπων. Η αφήγηση αυτή χρησιμοποιείται κυρίως σε αστυνομικά
μυθιστορήματα.
Β. Τι αφηγείται ο αφηγητής Σε κάθε αφήγηση υπάρχουν τα
γεγονότα που συμβαίνουν και κάποιες πράξεις που τα προκαλούν (αφηγηματικό περιεχόμενο).
Ο αφηγητής αφηγείται ένα μύθο (υπόθεση), του δίνει μορφή (κατασκευαστικά
«υλικά» του έργου: γλώσσα, εκφραστικοί τρόποι, μέσα), δομή (εξωτερικό «χτίσιμο»
του κειμένου) και πλοκή (εξέλιξη της δράσης: περιπέτειες, κλιμάκωση, κορύφωση
και λύση του έργου). Η παρουσίαση των χαρακτήρων μπορεί να είναι άμεση όταν ο
συγγραφέας περιγράφει ο ίδιος τους χαρακτήρες ή έμμεση, όταν η ηθογράφηση
γίνεται μέσα από τους μηχανισμούς της πλοκής, ανάλογα με τη συμπεριφορά των
προσώπων.
Γ. Πώς αφηγείται Αφηγηματικοί τρόποι: τα στοιχεία που
συνθέτουν την αφήγηση και οι τεχνικές με τις οποίες ο συγγραφέας εκθέτει την
ιστορία του:
α)Αφήγηση: η έκθεση
των γεγονότων àδιήγηση:
γ’ πρόσωπη αφήγηση, παντογνώστης αφηγητής) àμίμηση: γ’ πρόσωπη ή α’πρόσωπη
αφήγηση με αφηγητή που συμμετέχει στην αφήγηση) àμεικτή: συνδυασμός διήγησης –
μίμησης
β)Διάλογος:
συνομιλία σε ευθύ λόγο, α’ πρόσωπο. Προσδίδει ζωντάνια και εκφραστική δύναμη.
γ) Περιγραφή: αναπαράσταση προσώπων, τόπων, πραγμάτων,
φαινομένων. Στόχος: η αισθητική αναπαράσταση του χώρου ή προβολή στοιχείων που
αιτιολογούν τη δράση των προσώπων.
δ) Σχόλιο: σκέψεις, απόψεις του αφηγητή.
ε) Ελεύθερος πλάγιος λόγος – ύφος: ο αφηγητής αποδίδει σε
γ’ πρόσωπο και σε ιστορικό χρόνο ενδόμυχες σκέψεις και εσωτερικά συναισθήματα
ενός προσώπου της ιστορίας.
στ) Εσωτερικός μονόλογος: απόδοση σκέψεων, συναισθημάτων,
αναμνήσεων, συνειρμών του ήρωα (α’ πρόσωπο, ενεστώτας) χωρίς παρέμβαση του
αφηγητή. Αφηγηματικός χρόνος
1. Εξωκειμενικός χρόνος
α) χρόνος του πομπού: εποχή που ζει ο συγγραφέας
β) χρόνος του
αφηγητή: χρόνος των γεγονότων της αφήγησης
γ) χρόνος του δέκτη:
η εποχή που ζει ο αναγνώστης
2. Εσωκειμενικός χρόνος
α) χρόνος της
ιστορίας: ο φυσικός χρόνος στον οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία, η φυσική σειρά
των γεγονότων.
β) χρόνος της αφήγησης: αφηγημένος χρόνος. Οριοθετείται από
την αρχή μέχρι το τέλος της αφήγησης και δε συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας
γιατί τα γεγονότα δεν ακολουθούν πάντοτε φυσική χρονική σειρά.
Ο αφηγητής συχνά παραβιάζει την ομαλή πορεία πηγαίνοντας
στο παρελθόν ή στο μέλλον.
Έτσι προκύπτουν
παραβιάσεις στη φυσική σειρά των γεγονότων που λέγονται αναχρονίες και
διακρίνονται σε:
Ø αναδρομές ή αναλήψεις:
γεγονότα του παρελθόντος που διακόπτουν την κανονική χρονική σειρά των
συμβάντων.
Ø
πρόδρομες αφηγήσεις
– προλήψεις: εκ των
προτέρων αναφορά σε γεγονότα που θα γίνουν αργότερα.
3. Τεχνικές που
παραβιάζουν την ομαλή χρονική σειρά
Ø In medias res (στο
μέσο των πραγμάτων): το νήμα της ιστορίας δεν ξετυλίγεται από την αρχή αλλά ο
αφηγητής μας μεταφέρει στο κρισιμότερο σημείο της πλοκής και έπειτα με αναδρομή
στο παρελθόν παρουσιάζονται όσα προηγήθηκαν.
Έτσι διεγείρεται το
ενδιαφέρον του αναγνώστη και η αφήγηση δεν κουράζει.
Ø εγκιβωτισμός: μέσα
στην κύρια αφήγηση υπάρχουν και μικρότερες δευτερεύουσες αφηγήσεις που
διακόπτουν την ομαλή ροή του χρόνου. Πρόκειται για μια αφήγηση μέσα στην
αφήγηση.
Ø παρέκβαση, εμβόλιμη
αφήγηση: αναφορά σε άλλο θέμα που δε σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση και την
εξέλιξη του έργου και διακόπτει προσωρινά τη φυσική ροή των γεγονότων.
Ø
προϊδεασμός, προσήμανση: η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη για το τι
πρόκειται να ακολουθήσει
Ø
προοικονομία: ο τρόπος διευθέτησης των γεγονότων και η δημιουργία κατάλληλων
προϋποθέσεων, ώστε η εξέλιξη της πλοκής να είναι φυσική και λογική για τον
αναγνώστη.
4. Χρονική διάρκεια
Τεχνικές με τις οποίες ο συγγραφέας συντομεύει
το χρόνο της αφήγησης:
Ø
επιτάχυνση: γεγονότα μεγάλης διάρκειας παρουσιάζονται σύντομα
Ø επιβράδυνση: γεγονότα
μικρής διάρκειας παρουσιάζονται εκτεταμένα
Ø παράλειψη: γεγονότα
δεν αναφέρονται γιατί δε σχετίζονται με την ιστορία
Ø περίληψη: συνοπτική
παρουσίαση ενδιάμεσων γεγονότων
Ø
αφηγηματικό κενό: παραλείπεται ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που
εννοούνται εύκολα ή δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.
5.
Χρονική συχνότητα:
χρήση μοτίβων
(επαναλαμβανόμενες φράσεις ή βασικά θέματα που επαναλαμβάνονται κατά
διαστήματα) που κλιμακώνουν τη δράση ή περιγράφουν μια ψυχική κατάσταση.
http://blogs.sch.gr/lazmoisiades/files/2009/09/afigimatologia.pdf