ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ
1. Τι είναι λόγος
Λόγος ή ομιλία λέγεται η έκφραση των νοημάτων, το οργανωμένο σύνολο από λέξεις με το οποίο ο ομιλητής εκφράζει εκείνο που σκέφτεται, αισθάνεται, βλέπει, ακούει, επιθυμεί, κρίνει κ.τ.λ. Το μέσο ή εργαλείο με το οποίο γίνεται η ανθρώπινη συνεννόηση, καθώς και η εξωτερίκευση των ανθρώπινων αισθημάτων και σκέψεων.
2. Τα είδη του λόγου
Ο λόγος διακρίνεται σε πάρα πολλά είδη, τα οποία είναι ανάλογα με τη σκοπιά που εξετάζεται, όπως π.χ.: προφορικό και γραπτό, πεζό και έμμετρο, μονόλογο και διάλογο κ.α.
Προφορικός λόγος λέγεται ο ζωντανός, αυτός που τον ακούμε κατευθείαν από το στόμα του ομιλητή και γραπτός αυτός που δεν το ακούμε κατευθείαν από το στόμα του ομιλητή, αλλά τον διαβάζουμε – εκείνος που έχει καταγραφεί πάνω σε κάποια γραφική ύλη (βιβλίο, χαρτί,..) και με κάποιο σύστημα γραφής.
Μονόλογο έχουμε, όταν ένα και το αυτό πρόσωπο μιλά είτε στον εαυτό του είτε σε άλλον (εσωτερικό μονόλογο έχουμε όταν κάποιος μιλά στον αυτόν του) και διάλογο όταν εναλλάσσονται οι ομιλητές, π.χ.:
_Γιάννης: Πού θα πας σήμερα Γιώργο;
_Γιώργος: Σήμερα θα πάω σχολείο.
_Κώστας: Αύριο πού θα πάς Γιώργο; ….
Σημειώνεται επίσης ότι «ευθύς λόγος» λέγονται τα λόγια που λέει ο ομιλητής και «πλάγιος λόγος» τα λόγια που είπε κάποιος και τα επαναλαμβάνει ο ομιλητής με κάποιο ρήμα λεκτικό, π.χ.:
_Γιώργος: Ο Γιάννης είναι καλός μαθητής; = ευθύς λόγος
_Χάρης (επαναλαμβάνοντας) προς το Γιάννη:
Γιάννη, (ο Γιώργος) είπε «Ο Γιάννης είναι καλός μαθητής = πλάγιος λόγος
Στη γραφή του πλάγιου λόγου:
Α) Μπαίνουν εισαγωγικά, όταν έχουμε επακριβή μεταφορά του λόγου, π.χ.:
_Ο Γιώργος είπε: «Ο Γιάννης είναι καλός μαθητής;». = πλάγιος αυτούσιος λόγος
Β) Δεν μπαίνουν εισαγωγικά, όταν δεν έχουμε επακριβή μεταφορά του λόγου ( (τότε έχουμε το «ότι = πως» ή το «αν, αν έχουμε ερώτηση), π.χ.:
_(Γιάννη,) Ο Γιώργος ρώτησε αν ο Γιάννης είναι καλός μαθητής. = πλάγιος μη αυτούσιος λόγος. Ομοίως:
_Στη διήγηση ειπώθηκε το εξής: «Ο Γιάννης είναι καλός μαθητής.»
_Στη διήγηση ειπώθηκε ότι ο Γιάννης είναι καλός μαθητής.
_Ειπώθηκε ότι δε διοριζόμαστε.
3. Οι τέχνες και η λογοτεχνία
Έντεχνος λόγος λέγεται αυτός που έχει φτιαχτεί με τέχνη. Ο λόγος, έμμετρος ή πεζός, που έχει φτιαχτεί με προσεγμένη σύνταξη, λεξιλόγιο κ.τ.λ. και ως εξ αυτού να παρέχει σωστή νόηση, καθώς και καλαισθησία.
Λογοτέχνης λέγεται ο τεχνίτης του λόγου. Αυτός που χειρίζεται τέλεια τη γλώσσα, έμμετρα ή πεζά, άρα αυτός που προκαλεί καλαισθησία και συνάμα διαφωτίζει άνετα, πλήρως και σωστά., ο ποιητής, ο πεζογράφος, ο διηγηματογράφος…
Λογοτεχνία λέγονται τα έργα λόγου, έμμετρα ή πεζά, αρχαία ή νέα, που έχουν φτιαχτεί με τέχνη και ως απ’ αυτό παρέχουν αισθητική απόλαυση ή αισθησιασμό, άρα τα διακεκριμένα.
Η εθνική λογοτεχνία περιλαμβάνει το σύνολο των λογοτεχνικών έργων ενός έθνους ή λαού και αποτελεί το μέτρο της πνευματικότητάς του και χαρακτηρίζει την ακμή ή την παρακμή του.
Η ελληνική λογοτεχνία περιλαμβάνει όλα τα λογοτεχνικά έργα που έχουν γραφεί στην ελληνική γλώσσα.
Οι τέχνες διακρίνονται σε πάρα πολλά είδη, ανάλογα με την σκοπιά που εξετάζονται, κυριότερα των οποίων είναι οι ωφέλιμες τέχνες: η μεταλλουργία, η υφαντική, η επιπλοποιία κ.τ.λ., και οι καλές τέχνες, οι οποίες είναι: α) η λογοτεχνία πεζή:μύθος, μυθιστόρημα, παραμύθι, διήγημα κ.τ.λ. β) η λογοτεχνία έμμετρη: έπος, μέλος, δράμα κ.τ.λ. και γ) οι επτά (7) εικαστικές τέχνες: γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μουσική, χορός, ηθοποιία και κινηματογραφία.
H τέχνη προϋποθέτει τεχνικά και υλικά μέσα, επιδεξιότητα (κάτι που απορρέει από την πείρα), φαντασία και έμπνευση (κάτι που απορρέει από την πείρα και τη γνώση), σαφείς μεθόδους εργασίας.
Σημειώνεται ότι:
1) O λόγος και η γραφή είναι και τέχνες και επιστήμες. Είναι επιστήμες, γιατί αποτελούν σύστημα γνώσεων. Είναι τέχνες, γιατί αποτελούν συλλογή μεθόδων τρόπων και κανόνων, δηλαδή χρησιμοποιούν μέσα ικανά, για να μας διδάσκουν να ομιλούμε και να γράφουμε με ομορφιά και χάρη.
2) Η ιατρική, η οικονομία και λοιπές επιστήμες είναι και αυτές παράλληλα και τέχνες, όμως δε θεωρούνται καλές τέχνες είτε γιατί ο κύριος σκοπός τους είναι η παροχή γνώσης και όχι αισθησιασμού είτε γιατί η λογική τους δεν είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους.
4. Το ύφος
α. Τι είναι ύφος
Ύφος λέγεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο ο ομιλητής ή ο συγγραφέας επινοεί και εκφράζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του στο έργο του. Το πως παρουσιάζει το γεγονός από άποψη αισθητική, αλλά και από άποψη γλωσσική (σε λέξεις, σύνταξη, διάταξη γεγονότων..., ώστε να παρουσιάσει το πρόσωπο ή το γεγονός που αναφέρει στο συμπαθέστερο ή στο καλύτερο ή στο χειρότερο, στο εντονότερο ή στο υποτονικότερο κ.τ.λ.
Το ύφος («Ύφος» = η υφή του λόγου) εκδηλώνεται - δημιουργείται με τα ανάλογα σχήματα λόγου και τις ανάλογες λέξεις που χρησιμοποιεί ο ομιλητής ή ο συγγραφέας, καθώς και με το χρώμα και την ισχύ της φωνής στον ωδικό και προφορικό λόγο. Δηλ. με τη χρησιμοποίηση λέξεων, σχημάτων λόγου κ.τ.λ. τέτοιων που να προβάλουν ή να υποτονουν το γεγονός ή που να δίνουν ακριβή περιγραφή των γεγονότων και συνάμα να εντυπωσιάζουν, ανάλογα με το τι συμφέρει ή απαιτείται, κ.τ.λ., π.χ.: αδέξιος, αδιάβαστος .... αντί: χαζός, βλάκας, ηλίθιος, ...... ιώβειος υπομονή, αντί: με υπομονή, όχι καλός, ανάγωγος,... γουρούνι..
β. Τα είδη του ύφους
1) Το γλαφυρό ύφος. Γλαφυρό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας περιγράφει με πολλά διακοσμητικά λεκτικά στοιχεία, όμως με διατήρηση της σαφήνειας και της καλαισθησίας. Είναι πολύ παραστατικό, διεγείρει και συγκρατεί το ενδιαφέρον, δίνει χρώμα και ομορφιά στα πράγματα. Χρησιμοποιεί λέξεις και φράσεις πλήρεις εικόνων: Ισοκράτης, Καρκαβίτσας, αρχαίοι λυρικοί.....
2) Το ξηρό, ισχνό, άκοσμο ύφος. Το ύφος αυτό είναι το αντίθετο του γλαφυρού.
3) Το πυκνό ύφος. Πυκνό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας περιγράφει ή εκφράζει μόνο τα πιο ουσιώδη χαρακτηριστικά, αποφεύγει τις πολυλογίες και τις περιφράσεις και προτιμά τις συντομογραφίες και βραχυλογίες.. Όταν με λίγες λέξεις ή σχήματα λόγου, εκφράζονται πολλά και σπουδαία: Θουκυδίδης, Ηράκλειτος, Αριστοτέλης....
4) Το χαλαρό ή ανειμένο ύφος. Το ύφος αυτό είναι το αντίθετο του πυκνού.
5) Το σκοτεινό ύφος. Σκοτεινό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας περιγράφει με τέτοιο λεκτικό τρόπο τα γεγονότα που δύσκολα βγάζουμε νόημα. Η υπερβολή του χαλαρού..
6) Το λεπτό ύφος. Λεπτό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας αναπτύσσει το θέμα με αισθησιακές και ψυχολογικές κριτικές και χειρισμούς. Όταν ο συγγραφέας ή ο ομιλητής επιδιώκει ν’ αναλύσει λεπτές ψυχικές καταστάσεις και συγκινήσεις ή ν’ αποδώσει δυσκολοδιάκριτες διαφορές και για το σκοπό αυτό χρησιμοποιεί λεξιλόγιο, φράσεις και σχήματα που δείχνουν μεγάλη καλλιέργεια και δεξιοτεχνία: Σαπφώ, Κρυστάλλης, Παπαντωνίου......
6) Το υψηλό ή διανθισμένο ύφος. Υψηλό ή διανθισμένο ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφές κάνει έξαρση και υπογράμμιση των γεγονότων της αρετής των ανθρώπων πολύ πιο ψηλά από το συνηθισμένο επίπεδο των γεγονότων και των ανθρώπων. Το ύφος αυτό διαθέτει ευρύτητα λόγου και το κείμενό είναι πλούσιο σε εικόνες: Όμηρος, Αισχύλος, Πίνδαρος, Σολωμός, Κάλβος, Παλαμάς......
7) Το απλό. Απλό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας μιλά με απλά λόγια και απλή τεχνική. Το χαρακτηρίζει η φυσικότητα και η αφέλεια, χωρίς περίπλοκα σχήματα και φράσεις, με λιτότητα και χρήση απλών μέσων.
9) Το ευθύ ή ειλικρινές ύφος. Ευθύ ή ειλικρινές ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας παρουσιάζει τον εαυτόν του, τη σκέψη του και τα γεγονότα ως έχουν. Χωρίς προσποίηση.
10) Το προσποιητό ύφος. Προσποιητό ύφος έχουμε, όταν έχουμε το αντίθετο του ευθέως. Όταν ο ομιλητής παρουσιάζεται με άλλο πρόσωπο απ' ό,τι είναι πραγματικά.
11) Το αφελές ύφος. Αφελές ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας μιλά χωρίς καλολογικά στοιχεία, όμως με ειλικρίνεια ιδεών και ακρίβεια των εκφράσεων.
12) Το σοβαρό ή σεμνό ύφος. Σοβαρό ή σεμνό ύφος έχουμε, όταν ο ομιλητής μιλά χωρίς άσεμνες λέξεις και φράσεις. Το σοβαρό ύφος αποφεύγει την αφέλεια, όμως επιζητά την κομψότητα και τη χάρη, χωρίς να φθάνει σε επίδειξη.
13) Το προσβλητικό ή αγενές ύφος. Το αντίθετο του σεμνού ύφους, όταν ο ομιλητής χρησιμοποιεί άσεμνες λέξεις ή φράσεις, χωρίς πληθυντικό ευγένειας...
14) Το επιτηδευμένο ύφος. Το επιτήδειο, το προσεγμένο.
15) Το εξεζητημένο ύφος. Το ύφος αυτό είναι η υπερβολή του επιτηδευμένου. Αυτό με το οποίο προσπαθούμε να δείξουμε τον εαυτόν μας παραπάνω απ' ό,τι είναι, μέγα λογοτέχνη.
16) Το υποβλητικό ύφος. Είναι το ύφος που χρησιμοποιούν οι συμβολιστές και εξπρεσιονιστές στην ποίηση. Το ύφος αυτό επιδιώκει να εκφραστεί μια ρευστή και φευγαλέα συναισθηματική κατάσταση, με τρόπο υπαινικτικό και όχι ακριβή και πλήρη. Στην πεζογραφία χρησιμοποιείται για να εκφραστούν ψυχικές καταστάσεις καταθλιπτικές και παθητικές
17) Α τ ο μ ι κ ό ύφος. Αυτό που δεν εμπίπτει στα καθιερωμένα ή γενικά, το προσωπικό.
Σημειώνεται ότι:
1. Εκτός από τις ως άνω διακρίσεις του ύφους υπάρχουν λεπτότερες και άλλες περισσότερο ακριβείς: υψηλό μεγαλοπρεπές, υψηλό επιβλητικό...., γλαφυρό παραστατικό....
2. Το ύφος είναι ισοδύναμο με τη φυσιογνωμία, την επιστημονική το πνεύμα και το χαρακτήρα του ομιλητή ή του συγγραφέα.
γ. Οι αρετές του ύφους
1) Η σαφήνεια ή διαύγεια, όταν το ύφος αφήνει να βλέπει κανείς καθαρά τις ιδέες που κρύβονται κάτω από τις λέξεις και τις προτάσεις. Αντίθετα από τη σαφήνεια είναι η σκοτεινότητα ή ασάφεια, κάτι που προτιμούν σε ορισμένες περιπτώσεις οι μοντέρνοι ποιητές.
2) Η ορθότητα ή καθαρότητα, δηλ. η μεταχείριση λέξεων, που ταιριάζουν στη γλώσσα και στο πνεύμα της συγγραφής και σύμφωνα με τους κανόνες του Συντακτικού και της Γραμματικής
3) Η κυριολεξία, δηλ. η απόδοση των εννοιών με τη χρήση των πλέον κατάλληλων λέξεων
4) Η ακρίβεια, δηλ. η απόδοση των εννοιών με τη χρήση του λόγου συντόμου και κανονικού χωρίς περιττά στολίδια και παραγεμίσματα. Το αντίθετο οδηγεί στηνπεριττολογία ή βερμπαλισμό
5) Η φυσικότητα, ήτοι η αβίαστη, ειλικρινής και χωρίς προπαρασκευή έκφρασή μας στη διατύπωση των σκέψεων και των ιδεών μας, Το αντίθετο αποτελεί την προσποίηση και την επιτήδευση.
6) Η ευγένεια, ήτοι η αποφυγή εκφράσεων και εικόνων χυδαίων ή ακαλαίσθητων και γελοίων και η χρησιμοποίηση λέξεων και φράσεων λεπτών και ευγενικών. Αντίθετα στην ευγένεια είναι η αγένεια ή χυδαιολογία, όταν χρησιμοποιούμε λέξεις και εκφράσεις χυδαίες, ταπεινές και γελοίες.
7) Η ευπρέπεια, ήτοι ο συνδυασμός του ύφους προς το υποκείμενο που πραγματεύεται, με τις σκέψεις και τις ιδέες που εκφράζει.
8) Η ποικιλία, ήτοι η εναλλαγή των σχημάτων, των εικόνων, των τρόπων, των εκφράσεων σε συνδυασμό με τη χρήση πλούσιου λεξιλογίου. Το αντίθετο οδηγεί στημονοτονία.
9) Η λιτότητα, ήτοι η αποφυγή περίτεχνων και πομπωδών φράσεων, αλλά με ακρίβεια, σαφήνεια και απλότητα.
10) Η αρμονία, ήτοι η εκλογή κατάλληλων λέξεων και φράσεων που δημιουργεί ευάρεστο ακουστικό αίσθημα.
δ. Τα σφάλματα του ύφους
Ο βαρβαρισμός, ήτοι όταν κάνουμε παραβίαση των γραμματικών, συντακτικών κ.τ.λ. κανόνων. Ο νεολογισμός, ήτοι όταν μεταχειριζόμαστε νέες ή ξένες ή ανύπαρκτες και άχρηστες λέξεις. Ο αρχαϊσμός ή ιδιωματισμός, όταν χρησιμοποιούμε αρχαίες ή τοπικές λέξεις στις εκφράσεις μας. Ο αναχρονισμός, όταν αποδίδομε συνήθειες και ιδέες σε ανθρώπους εποχής, κατά την οποία οι συνήθειες και οι ιδέες αυτές είναι άγνωστες, π.χ. « η χριστιανική ψυχή του Ομήρου», «ο ιπποτισμός των αρχαίων Ελλήνων». Η διγλωσσία ή σύγχυση γλωσσών, ήτοι όταν κάνουμε ανάμιξη π.χ. δημοτικής και καθαρεύουσας ή τοπικής και κοινής ή λατινικής και ελληνικής κ.α. Ο Σολοικισμός, όταν παραβιάζουμε τους συντακτικούς κανόνες.
5. Οι τεχνοτροπίες ( Τα λογοτεχνικά ρεύματα & κινήματα)
Λογοτεχνικό κίνημα λέγεται μια ομάδα επαναστατημένων λογοτεχνών με ορισμένο πρόγραμμα που αγωνίζονται να το επιβάλλουν, όπως π.χ. οι ντανταϊστές, οι φουτουριστές κ.α. Λογοτεχνικά ρεύματα λέγονται οι τεχνοτροπίες, οι αισθητικές παρουσιάσεις των έργων της λογοτεχνίας. Οι επιστημονικές, οι φιλοσοφικές και οι κοινωνικοοικονομικές αντιλήψεις των λογοτεχνικών συγγραφέων ή οι διαμορφωτικοί παράγοντες που επηρεάζουν το συγγραφέα ή τον κάθε δημιουργό στην αισθησιακή παρουσίαση του έργου του.
Σπάνια ένα σπουδαίο έργο ανήκει αποκλειστικά σε μια μόνο σχολή ή τεχνοτροπία. Τη λογοτεχνία σήμερα επηρεάζουν τα εξής ρεύματα, τα οποία άρχισαν να διαμορφώνονται από τον 18ο - 19ο αι. μ.Χ. στο εξωτερικό:
1) Ο κλασικισμός. Είναι η μορφή της λογοτεχνίας, που θεωρεί ως ιδανικό την ελληνική ρωμαϊκή αρχαιότητα. Θέλει να ξαναγυρίσουμε στα αρχαία πρότυπα και ιδανικά, την τελειότητα. Στον κλασικισμό η λογική κυριαρχεί πάνω στο συναίσθημα και τη φαντασία. Η έκφραση έχει πάντα την πληρότητα την αρτιότητα, την κυριολεξία, το φυσικό και το απέριττο. Επιδιώκεται το τέλειο, το αρμονικό, το πλαστικό και η ισορροπία. Ο όρος «κλασικισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη classicus που σημαίνει αυτός που κατατάσσεται σε μια εξέχουσα τάξη (class), ο πλούσιος ρωμαίος, όταν κατέχει πάνω από 120 000 ασσάρια.
Κλασικό ονομάζουμε ένα εξέχον έργο, κάθε τι που διαθέτει ανεξάντλητη δύναμη αντίστασης στην πάροδο και την καταλυτική επίδραση του χρόνου, που αντέχει στην κριτική όλων των ανθρώπων και αναγνωρίζεται ως τέλειο, έξοχο και πρότυπο, άξιο μεγάλης προσοχής και βαθύτατου σεβασμού, όπως π.χ. ο Παρθενώνας, τα αγάλματα του Φειδία, του Πραξιτέλη κ.α., αλλά και η μουσική του Μπετόβεν, τα έργα του Σαίξπηρ κ.α.
Κλασσικοί Γάλλοι συγγραφείς: Ρονσάρ, Λαφονταίν, Μολιέρος, Ρακίνας κ.α., Γερμανοί: Γκαίτε, Σίλλερ, Λέσιγκ κ.α. Ελλάδα: Α. Κάλβος
2) Ο ρομαντισμός. Ρομαντισμός λέγεται η λογοτεχνική πνευματική κίνηση που δημιουργήθηκε αρχές 19ου αι. σ’ αντίθεση του διαφωτισμού και του κλασικισμού και εκφράζει τη ρομαντική διάθεση. Είναι η λογοτεχνική εκείνη τεχνοτροπία και γενικότερα η ιδιαίτερη εκείνη μορφή της ζωής, κατά την οποίαν κυριαρχούν το συναίσθημα, η φαντασία, η εξιδανίκευση των πραγμάτων, η άρνηση της πραγματικότητας και η ατονία της λογικής.
Ο όρος ρομαντισμός προέρχεται από τη λέξη roman των ρωμανικών γλωσσών (Γαλλικής Ισπανικής, Ιταλικής κ.α.) που σημαίνει επική ή ερωτική ποίηση, όμως η λέξηroman είναι παράγωγη από την ελληνική λέξη "έρως" > ιταλικά romanzo = διήγημα, εποποιία, μυθιστόρημα... με ερωτική ιστορία, το ειδύλλιο).
Ρομαντικό λέγεται ένα έργο, όταν περιγράφει πρόσωπα, τοπία... με ονειρώδη, ειδυλλιακή αίσθηση και διάθεση, όταν τα βλέπει όμορφα και ωραία και γενικά όπως ο ερωτευμένος. Ο ρομαντικός συγγραφέας διαλέγει τα τοπία των πράξεων του έργου να είναι πάρα πολύ γραφικά, ωραία, όμορφα, ήρεμα... ως αυτά που διαλέγουν οι ερωτευμένοι (π.χ. ωραίες κοιλάδες, αρχαιολογικοί χώροι, αξιοθέατα, γραφικές ταβέρνες, απόμερα και ήσυχα μέρη...). Ομοίως χρησιμοποιεί λόγια (γλώσσα) τρυφερά, γλυκά, αγνά, όπως αυτά που λένε οι πολύ ερωτευμένοι. Ομοίως ως πρόσωπα του έργου (βασικοί ήρωες) φέρει άτομα ωραία, λεπτά, τρυφερά, αγνά... στην εμφάνιση και χαρακτήρα. Στο ρομαντισμό είναι έντονα η αίσθηση της εθνικής ζωής και το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα. Τα θέματα που απασχολούν τους ρομαντικούς ποιητές είναι αυτά που τονίζουν τα εθνικά στοιχεία και την εθνική ζωή, τα θρησκευτικά, τα πατριωτικά, τα ιπποτικά, τα ερωτικά κ.τ.λ. γεγονότα.
Γάλλοι ρομαντικοί: Σατωβριάνδος, Ουγκώ, Λαμαρτίνος, Μυσέ, Δουμάς κ.α.
Άγγλοι ρομαντικοί: Γ. Σκώτ, Σέλλεϋ, Μπάιρον, Κόλλεριτζ κ.α.
Έλληνες: A. Βαλαωρίτης
3) Ο ρεαλισμός. Ρεαλισμός λέγεται η λογοτεχνική πνευματική κίνηση που γεννήθηκε μέσα 19ου αι. και εκφράζει την πραγματικότητα, την αντιρομαντική και αντιιδεαλιστική διάθεση. Ο όρος «ρεαλισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη res που σημαίνει το πράγμα, το αντικείμενο, realismus = η πραγματικότητα, ο αντικειμενισμός, η αλήθεια, o πραγματισμός, η πραγματοκρατία. Ρεαλιστικό λέγεται ένα έργο, όταν παρουσιάζει, περιγράφει, απεικονίζει κ.τ.λ. τα πρόσωπα του έργου, τις πράξεις τους κ.τ.λ. ως έχουν πραγματικά και όχι με ωραιοποιήσεις, εξογκώσεις και εξιδανικεύσεις ως επιβάλλει η αισθητική του ρομαντισμού ή με κακοποιήσεις, αδιαφορία και δυσφορία, όπως επιβάλλει ο ιδεαλισμός. Όταν ο συγγραφέας απεικονίζει την πραγματικότητα ή όταν περιγράφει και τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο των προσώπων του έργου, καλό ή κακό, με κριτική αισθησιακή.
Τα βασικά χαρακτηριστικά του ρεαλισμού είναι:
α) ο ρεαλισμός δείχνει μια τάση για αντικειμενικότητα,
β) αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους,
γ) επιλέγει θέματα κοινά, από την καθημερινή ζωή και πραγματικότητα,
δ) παρουσιάζει κοινές εμπειρίες.
Ρεαλιστικά στοιχεία συναντάμε σε μεγάλους συγγραφείς όλων των εποχών, όμως η ουσιαστική διαμόρφωση της τεχνοκρατίας αυτής συμπίπτει με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, της θετικής φιλοσοφίας και της λατρείας της επιστήμης, που αρχίζουν να κυριαρχούν από τα μέσα του ιθ’ αιώνα. Τότε ο ρεαλισμός παρουσιάζεται σαν οργανωμένη θεωρία και σχολή.
Ο ρεαλισμός διαφέρει ριζικά τόσο από τον κλασικισμό, όσο και από το ρομαντισμό. Με τον πρώτο έχουν βέβαια σαν κοινό στοιχείο την αντικειμενική αναπαράσταση προσώπων, πραγμάτων και καταστάσεων, χωρίς την προσωπική επέμβαση του συγγραφέα, αλλά διαφέρουν βασικά στο σκοπό, τα μέσα και την τεχνική. Οι ρεαλιστές μυθιστοριογράφοι δεν προβάλουν ηρωικά κατορθώματα και περιπέτειες, αλλά συνηθισμένες πράξεις και καθημερινά θύματα της κοινωνίας. Ο ρεαλιστής συγγραφέας διαλέγει τα θέματα του να είναι από τη σύγχρονη, καθημερινή ζωή. Οι ήρωες δεν τον απασχολούν, πρωταγωνιστές είναι οι κοινοί άνθρωποι και ο κοινωνικός περίγυρος. Δεν επιδιώκει την εξιδανίκευση, αλλά την πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας, γι’ αυτό η μορφή του είναι περιγραφική και λεπτομερειακή, χωρίς λυρικές εξάρσεις και εξωραϊσμούς. Έτσι το ύφος του είναι απλό και ξερό, δεν επιθυμεί να γοητεύσει, αλλά να πείσει.
Ο ρεαλισμός αντιτίθεται στην υπερβολή της φαντασίας, του συναισθήματος και της ονειροπόλησης και δε χρησιμοποιεί τον πλούσιο και, πολλές φορές, υπερφορτωμένο λόγο του ρομαντισμού. Κάποτε οι λογοτέχνες, για να αποδώσουν ρεαλιστικά ορισμένες καταστάσεις ζωής και συμπεριφοράς, δε διστάζουν να απεικονίσουν εξονυχιστικές λεπτομέρειες σχετικές με ερωτικές σχέσεις, τη βία και τις σεξουαλικές διαστροφές (Λαίδη Τσάτερλι του Λόρενς, Λολίτα του Ναμπόκοφ κ.α.), κάτι που δεν κάνει ο ρομαντισμός.
4) Ο νατουραλισμός. Ο θεμελιωτής του νατουραλισμού είναι ο Εμίλ Ζολά ανάμεσα στα χρόνια 1860 - 1880. Ο όρος «νατουραλισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη naturaπου σημαίνει η φύση, naturalismus = η φυσιοκρατία, η φυσικότητα. Ο νατουραλισμός είναι κάτι πιο πάνω από το ρεαλισμό. Οι νατουραλιστές παρατηρούν και περιγράφουν ανθρώπους ψυχρά, αμέτοχα, όπως ένα αντικείμενο, ένα ζώο ή μια μηχανή. Επηρεασμένοι από τη δαρβινική θεωρεία υποβιβάζουν τον άνθρωπο στην κατάσταση του ζώου. (Βλέπε το «Ανθρώπινο κτήνος», του Ζολά). Η τεχνοκρατία αυτή επιδιώκει την άμεση και πιστή εφαρμογή της φύσεως και της πραγματικότητας, άσχετα αν τα πράγματα έχουν ατέλειες και ασχήμιες. Έχει περιγραφικό χαρακτήρα, δηλ. παρατηρεί και καταγράφει τα πράγματα όπως ακριβώς είναι και όπως βρίσκονται. Απεικονίζει φωτογραφικά τα γεγονότα, επιπόλαια και με ρηχότητα. Μελετά την ανθρώπινη ψυχή και βρίσκει τα κίνητρα και τους κόσμους της. Προσέχει κυρίως τις κακές και παθολογικές στιγμές της ζωής τις οποίες παρακολουθεί και καταγράφει. Ο νατουραλισμός έχει όλα τα στοιχεία του ρεαλισμού, υπερτονισμένα, όμως σε σημεία υπερβολής. Η όψη του κόσμου που παρουσιάζει είναι ζοφερή κι η εικόνα του ανθρώπου θλιβερή κι απογοητευτική, καθώς αυτός περιγράφεται σωματικά και ψυχικά ατελής και αδύναμος, δημιούργημα της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος
5) Ο παρνασσισμός. O Παρνασσισμός είναι μια τεχνοτροπία, που πρωτογεννήθηκε στη Γαλλία και σήμερα είναι σε παρακμή. Παρνασσιακοί ονομάστηκαν οι νέοι ποιητές που ποιήματά τους δημοσιεύθηκαν σε μια κοινή συλλογή το 1886 στο Παρίσι με τον τίτλο «Σύγχρονος Παρνασσός». Η τεχνοτροπία αυτή επανέφερε στην τέχνη την κλασσική ισορροπία, τη συμπύκνωση των νοημάτων, τη γαλήνη και την ακρίβεια, όπως ο κλασικισμός. Θέλει την αυστηρή τήρηση των στιχουργικών κανόνων και αποδίδει μεγάλη σημασία στην εξωτερική μόρφωση της ποίησης.
Κυριότεροι αντιπρόσωποι της τεχνοτροπίας αυτής υπήρξαν οι: Λεκόντ Ντελίλ, Θεόφιλος Γκωτιέ.
6) Ο συμβολισμός. Η τεχνοκρατία αυτή παρουσιάστηκε στο τέλος του ΙΘ αιώνα στη Γαλλία σαν αντίδραση στο ρομαντισμό, στο νατουραλισμό και στον παρνασσισμό. Η ονομασία αυτή δόθηκε γιατί στη νέα τούτη τεχνοτροπία ο καλλιτέχνης προσπαθεί να εκφράσει τα πιο βαθιά συναισθήματα, ακόμη και τις πιο λεπτές τους αποχρώσεις, με τη βοήθεια συμβόλων παρμένων από τον υλικό και τον πνευματικό κόσμο. Οι συμβολιστές είναι κυρίως ποιητές που επιζητούν να δημιουργήσουν μια ποίηση, στην οποία οι λέξεις θα έχουν μια υποβλητική μουσικότητα. Οι συμβολιστές ποιητές γέννησαν τον ελεύθερο στίχο.
Ο συμβολισμός πίσω από κάθε φυσικό αντικείμενο, καλλιτέχνημα ή φαινόμενο, βλέπει μια ιδέα, μια ψυχική και πνευματική ζωή. Ο υλικός κόσμος για το συμβολιστή είναι σύμβολο, εικόνα, ή μορφοποίηση του νοητού κόσμου των ιδεών. Κύρια χαρακτηριστικά του συμβολισμού είναι: o ρεμβασμός, η μουσικότητα, η φευγαλέα εντύπωση και η υπερβολή. Για να το επιτύχει αυτό, χρησιμοποιεί τη γλωσσική ελευθερία και τη νοηματική ασάφεια. Κύριος θεμελιωτής του συμβολισμού είναι ο Γάλλος Βερλαίν και ο πρόδρομός του Μπωντλαίρ. Εκπρόσωπος του συμβολισμού στην Ελλάδα είναι ο Κ. Χατζόπουλος.
7) Ο σ(ο)υρεαλισμός ή υπερρεαλισμός. Η τεχνοκρατία αυτή αποβλέπει στην υπέρβαση του πραγματικού και αισθητού κόσμου, ζητώντας την παράσταση και εξωτερίκευση των υποσυνειδήτων ενεργειών της ψυχής και των ονειρικών εντυπώσεων. Δεν τηρεί τάξη, ακρίβεια, ενότητα, συμφωνία και συμμετρία. Παρουσιάζει τα πράγματα και τις ιδέες πολύ τολμηρά, πιο πέρα απ’ όσο βρίσκονται στην πραγματικότητα. Κυριότεροι εκπρόσωποι του σουρεαλισμού στη Γαλλία υπήρξαν: ο Μπρετόν, ο Ελυάρ, ο Αραγκόν. Στην Ελλάδα ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος.
8) Ο ιδεαλισμός. Είναι η τεχνοτροπία εκείνη κατά την οποία ο λογοτέχνης επιδιώκει την εξιδανίκευση της πραγματικότητας με την αναπαράσταση του ιδεώδους κάλλους.
6. Οι ελληνικές λογοτεχνικές σχολές και γενιές
Λογοτεχνική γενιά λέγεται η ομάδα λογοτεχνών μιας συγκεκριμένης εποχής ή περιόδου. Σε μια λογοτεχνική γενιά εντάσσονται λογοτέχνες που έχουν περίπου την ίδια ηλικία, άρα και κοινές ιστορικές και πολιτιστικές εμπειρίες και συναίσθηση ότι διαφέρουν από προηγούμενη γενιά ως προς την έκφραση νέων μορφών. Λογοτέχνες που ανήκουν στην ίδια γενιά συμβαίνει πολλές φορές να ακολουθούν διαφορετικές σχολές.
Λογοτεχνική σχολή λέγεται μια ομάδα λογοτεχνών με ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα μορφής και περιεχομένου, με κοινές αισθητικές αντιλήψεις που εισάγει νέες μορφές. Η διαφορά της από τη γενιά έγκειται στο γεγονός ότι επικεφαλής της Σχολής υπάρχει μια εξέχουσα καλλιτεχνική προσωπικότητα που της αναγνωρίζεται ο ρόλος του δασκάλου. Παράδειγμα ο Σολωμός επικεφαλής της Επτανησιακής Σχολής.
Κυριότερες Σχολές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας είναι οι εξής:
1) Κρητική Σχολή. Οι Κρητικοί έχουν να επιδείξουν αξιόλογα λογοτεχνικά έργα από πολύ παλιά, αλλά τα πιο σημαντικά γράφτηκαν επί εποχής Βενετών (1211 - 1669) και γι’ αυτό όταν λέμε «Κρητική σχολή» εννοούμε την ως άνω περίοδο (περίοδος ακμής 1610 - 1669). Οι Κρητικοί, την εποχή που η ηπειρωτική Ελλάδα στέναζε κάτω από τον τούρκικο ζυγό (1610 - 1669), ζώντας κάτω από την κυριαρχία των Ενετών, που τους είχαν επιτρέψει να διατηρήσουν τη γλώσσα τους, γνώρισαν σχετικά κάποια ελευθερία. Έτσι στην Κρήτη τα χρόνια αυτά αναπτύχθηκε αξιόλογη λογοτεχνία. Έργα της εποχής αυτής είναι « Ο Ερωτόκριτος» του Β. Κορνάρου, «Η Θυσία του Αβραάμ» Β. Κορνάρου, «Η Ερωφίλη», «Η βοσκοπούλα» «Ο Γύπαρης»του Χορτάτζη κ.α.
2) Η Σχολή των Ιωαννίνων. Η σχολή αυτή πήρε την ονομασία της από τα Ιωάννινα, τα οποία επί εποχής Αλί Πασά ανάπτυξαν αξιόλογη πνευματική κίνηση με επικεφαλής τον Α. Ψαλίδα. Στη σχολή αυτή ανήκουν: A. Χριστόπουλος, Ι. Βηλαράς, Ρ. Φεραίος κ.α.
Κύριο χαρακτηριστικό τους η χρήση της δημοτικής.
3) Η Επτανησιακή Σχολή. Στα Επτάνησα, εξαιτίας του ότι δεν υποτάχθηκαν στους Τούρκους, αλλά έμειναν κάτω από την κυριαρχία των Ενετών, αναπτύχθηκε εκεί μεγάλη πνευματική κίνηση και δημιουργήθηκε το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο της Ελλάδας. Κυριότερος εκπρόσωπος της σχολής αυτής είναι ο Διονύσιος Σολωμός. Στη σχολή αυτή ανήκουν επίσης οι: I. Τυπάλδος, Γ. Τερτσέτης, Λ. Μαβίλης, Ι. Πολυλάς, Α. Κάλβος, Α. Βαλαωρίτης κ.α.
4) Η παλιά Αθηναϊκή Σχολή ή Ρομαντική. Η Σχολή αυτή αναπτύχθηκε στην Αθήνα κατά τον 19ο αι., όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού Κράτους, από τους Φαναριώτες λόγιους που συγκεντρώθηκαν εκεί και οι οποίοι συνέχισαν τη λόγια παράδοση σ’ όλους τους τομείς της πνευματικής κίνησης. Κυριότεροι εκπρόσωποί της είναι: Α. Ραγκαβής, Π. Σούτσος, Δ. Παπαρηγόπουλος, Γ. & Α. Παράσχος κ.α. Είναι επηρεασμένοι από το γαλλικό ρομαντισμό και γράφουν συνήθως στην καθαρεύουσα. Γ. Βιζυηνός, Α. Προβελέγγιος, Γ. Ζαλοκώστας και Δ. Βικέλας ανήκουν στη μεταβατική εποχή της Παλαιάς και της Νέας Αθηναϊκής Σχολής.
5) Η Νέα Αθηναϊκή (ή Παλαμική) Σχολή. Δημιουργός της Σχολής αυτής είναι: ο Κ. Παλαμάς με τους Ν. Καμπά και Γ. Δροσίνη. Η Σχολή αυτή κηρύσσει την επιστροφή στη γνήσια λαϊκή παράδοση, στη δημοτική γλώσσα και σε όλα εκείνα τα στοιχεία που είχε περιφρονήσει η Ρομαντική Σχολή. Η τεχνοτροπία της είναι κυρίως νατουραλιστική. Κυριότεροι άλλοι εκπρόσωποί της είναι:
α) Η πρώτη Παλαμική γενιά: Ι. Πολέμης, Α. Μαβίλης, Α. Μαλακάσης, Κ. Κρυστάλλης κ.α.
β) Η δεύτερη Παλαμική γενιά: Α. Σικελιανός, Ν. Καζαντζάκης, Α. Παπαδιαμάντης, Α. Καρκαβίτσας, Ι. Κονδυλάκης, Γ. Ψυχάρης, Γ. Ξενόπουλος κ.α.
Τη Νέα Αθηναϊκή Σχολή συμπληρώνουν:
Η Σχολή της τέχνης (1895 - 1912) που στην αρχή ακολουθεί την Παρνασσιακή και ύστερα τη συμβολιστική τεχνοκρατία: Ι. Γρυπάρης, Κ. Χατζόπουλος, Μ. Μαλακάσης, Λ. Πορφύρας, Ζ. Παπαντωνίου, Π. Νιρβάνας κ.α.
Η Σχολή του Νουμά, που καλλιεργεί με φανατισμό το δημοτικισμό: Ρ. Γκόλφης, Κ. Καρθαίος, Π. Βλαστός κ.α.
Οι οπαδοί του συρρεαλισμού, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Ο. Ελύτη
Η Μοντέρνα Σχολή, με κυριότερο εκπρόσωπο το Γ. Σεφέρη
Λογοτεχνικές σχολές απόδημου Ελληνισμού
Η Αλεξανδρινή Σχολή, με κέντρο την Αλεξάνδρεια: K. Καβάφη, Π. Γνευτό κ.α.
Η Κυπριακή Σχολή: B. Μιχαηλίδη, Θ. Λυπέρτη, Λ. Παυλίδη, Τεύκρο Ανθία, Π. Κριναίο κ.α.
Η Αγγλική Σχολή: A. Eφταλιώτη, Α. Πάλλη, Π. Βλαστός κ.α.
7. Οι ελληνικοί λογοτεχνικοί περίοδοι
Λογοτεχνική περίοδος ονομάζεται ορισμένο χρονικό διάστημα της λογοτεχνίας, στο οποίο επικρατεί κάποιο σύστημα κανόνων. Οι κυριότερες περίοδοι της ελληνικής λογοτεχνίας είναι οι εξής:
1. Η Αρχαία λογοτεχνία: Όμηρος, Ησίοδος, Αισχύλος, Ευριπίδης, Σαπφώ,...
2. Η Νεοελληνική λογοτεχνία (από τον 9ο μ.Χ. αι., όταν το Βυζάντιο είχε ήδη εξελληνιστεί, μέχρι σήμερα)
α) Πρώτη Περίοδος (900 - 1453 = Άλωση Πόλης): Τα Ακριτικά Τραγούδια, το Χρονικό του Μορέως, το Ακριτικό ‘Επος, ο Σκαπανέας κ.α.
β) Δεύτερη Περίοδος (1453 - 1669 = ‘Αλωση Κρήτης): Λ. Δελαπόρτας, Σκλάβος, Μπουνιαλής κ.α. Κρητική Λογοτεχνία: Β. Κορνάρος, Γ. Χορτάτζης κ.α.
γ) Τρίτη Περίοδος ή Προεπαναστατική (1669 - 1821):
Εκκλησιαστικοί ρήτορες: Σκούφος, Μηνιάτης, Θεοτόκης κ.α.
Διαφωτιστές: E. Boύλγαρης, Β. Δαμοδός, Α. Κοραής, Α. Ψαλίδας, ο Ρήγας κ.α.
Τα δημοτικά τραγούδια & οι λαϊκές διδαχές.
δ) Τετάρτη περίοδος (1821 - 1880): Η Επτανησιακή σχολή και η Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή.
ε) Πέμπτη Περίοδος(1880 - 1922): Η Νέα Αθηναϊκή Σχολή, Η Σχολή της Τέχνης, Η Σχολή του Νουμά κ.α.
στ) Έκτη Περίοδος ή Περίοδος του Μεσοπολέμου (1922 - 1940):
Η γενιά του 1920: Σ. Μυριβήλης, Καρυωτάκης κ.α.
Η γενιά του 1930: Η. Βενέζης, Α. Τερζάκης, Θεοτοκάς, Κ. Πολίτης κ.α.
Μοντέρνα ποίηση: Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος, Βάρναλης, Βρεττάκος κ.α.
ζ) Έβδομη Περίοδος ή Μεταπολεμική (1940 - σήμερα):
Η γενιά της αντίστασης: N. Καζαντζάκης, Ρ. Μπούμη-Παπά, Δ. Φωτιάδης, Ε. Αλεξίου, Δ. Χατζής κ.α.
Η γενιά του ’50 (βρίσκεται σε εξέλιξη): E. Bλάμη, Ζ. Σκάρος, Γ. Μαγκλής, Ν. Αθανασιάδης κ.α.
http://www.krassanakis.gr/logotechnia.htm
http://www.krassanakis.gr/logotechnia.htm
