ΑΡΧΑΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ (βιβλιου)

ΠΗΓΗ http://ebooks.edu.gr/new/ebooks.php?course=DSGL-B121

Δ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ - Κ. ΝΑΣΤΟΥΛΗΣ - Χ. Γ. ΡΩΜΑΣ

ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το εικονογραφικό υλικό του βιβλίου προέρχεται από αρχεία και εκδόσεις  Μουσείων, Εκδοτικών οίκων, επιστημόνων και συλλεκτών. Το Παιδαγωγικό  Ινστιτούτο ευχαριστεί όλους θερμά. Ιδιαιτέρως ευχαριστεί την Εθνική Πινακοθήκη, το Εθνικό Θέατρο, την  Δ.Ε.Π.Α.Σ.Δ.Α. την Εκδοτική Αθηνών, τον Εκδοτικό Οίκο Ολκός, το Θέατρο  Τέχνης, τον αρχαιολόγο - ιστορικό της Τέχνης René Percheron, τον Νικόλαο  Αστεριάδη, τους ζωγράφους Σαράντη Καραβούζη και Χρίστο Γαρουφαλή  και τους γλύπτες Μιχάλη Κευγά και Διονύση Γερολυμάτο για  τη διάθεση φωτογραφικού υλικού και εγχρώμων διαφανειών.

Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο

2. Ανδριάντας του Σοφοκλέους. Μάρμαρο. Ρωμαϊκό αντίγραφο 

του 4ου αιώνα π.Χ. 

Μουσείο Βατικανού.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

I. Το δράμα

Προέλευση

	αν τους γάμους του Δία και της Ήρας, στην Κρήτη τη γέννηση του Δία, στους Δελφούς έφηβοι  παρίσταναν τον αγώνα του Απόλλωνα με τον δράκοντα· ακόμα και στα Ελευσίνια μυστήρια ονόμα ζαν τις μυστικές ιεροτελεστίες δρώμενα. Στις τελετές όμως του Διονύσου τα δρώμενα ήταν λαμπρό τερα  και πιο επίσημα. Ο Διόνυσος, ως θεός του αμπελιού και του κρασιού, προσωποποιούσε τον κύκλο των εποχών του έτους,  τη διαδικασία της σποράς και της βλάστησης, τη γονιμοποίηση των καρπών και γενικά όλες τις μυ στηριώδεις παραγωγικές δυνάμεις της φύσης. Αυτόν τον αδιάκοπα επαναλαμβανόμενο κύκλο της ζω ής και του θανάτου οι λατρευτές του Διονύσου τον είχαν συνδέσει με τη γέννηση του θεού, τη δράση  του, τον θάνατο και την επαναφορά του στη ζωή. Φαντάζονταν ακόμα τον θεό να κυκλοφορεί  ανάμεσα στους ανθρώπους, μαζί και με τους τραγόποδες ακολούθους του, τους Σατύρους, και να  παρακινεί όλους να ξεχάσουν τις έγνοιες της ζωής και να παραδοθούν στο γλεντοκόπι και στη χαρά. Κατά τις τελετές του Διονύσου οι οπαδοί του λάτρευαν τον θεό σε κατάσταση ιερής μανίας, άφθο νης οινοποσίας, πολλών αστεϊσμών και έξαλλου ενθουσιασμού. Ουσιώδες γνώρισμα των λα τρευτικών τους εκδηλώσεων ήταν η έκσταση, η συναισθηματική μέθη, που τους ταύτιζε με άλλα πρό σωπα, τους Σατύρους, και τους μετέθετε σε μια κατάσταση θεϊκή. Για την επιτυχία της έκστασης οι  πιστοί μεταμφιέζονταν. Τυλίγονταν με δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με το κατακάθι  του κρασιού (τρυγία) ή το σκέπαζαν με φύλλα δέντρων, φορούσαν στεφάνια από κισσό, πρόσθεταν  ουρές, γένια ή κέρατα, όπως και οι ακόλουθοι του θεού. Σ' αυτές τις μεταμφιέσεις των εορταστών του Διονύσου έχει την αφετηρία του το δράμα, γιατί και τα  πρόσωπα του δράματος μεταμφιέζονταν, για να υποδυθούν τους ήρωες του έργου. Τα στάδια, βέβαια,  της μετάβασης από τις θρησκευτικές τελετές στο δράμα δεν είναι γνωστά· ο Αριστοτέλης όμως  μας πληροφορεί πως οι πρωτοτραγουδιστές των χορικών ασμάτων προς τιμή του Διονύσου έδιναν  αφορμές για δραματικές παραστάσεις (Ποιητική, 1449 a14) Όταν ο Πεισίστρατος ίδρυσε ιερό προς τιμή του Διονύσου στα ΝΑ της Ακρόπολης (όπου σήμερα τα  ερείπια του διονυσιακού θεάτρου), μετέφερε σ' αυτό από τις Ελευθερές της Βοιωτίας το ξύλινο άγαλ μα του Διονύσου του Ελευθερέως και οργάνωσε λαμπρές εορτές. Σ' αυτό τον χώρο ο Θέσπης, από την  Ικαρία της Αττικής (σημερινό Διόνυσο), δίδαξε για πρώτη φορά δράμα, στα μέσα της 61ης Ολυμπιά δας, δηλ. το 534 π.Χ. Έκτοτε το δράμα σταδιακά τελειοποιήθηκε, γιατί η εξέλιξή του συνέπεσε με τον  πλούτο και το μεγαλείο της Αθήνας.
Χρόνος των παραστάσεων	Οι δραματικές παραστάσεις επικράτησε να γίνονται κατά τις εορτές του Διονύσου, ώστε να συνδέοντα ι με τη θρησκευτική τους προέλευση. Οι εορτές αυτές στην Αττική ήταν τέσσερις: •     Τα Μεγάλα ή ἐν ἄστει Διονύσια·τελούνταν τον αττικό μήνα Ελαφηβολιώνα (μέσα Μαρτίου-Απρι λίου). Ήταν η λαμπρότερη εορτή του Διονύσου· η διάρκειά τους ήταν έξι μέρες και παρουσιάζονταν σ' αυτή  νέα δράματα. •     Τα Μικρά ή κατ' ἀγρούς Διονύσια· εορτάζονταν τον μήνα Ποσειδεώνα (μέσα Δεκεμβρίου-Ιανουαρίου)  και παρουσιάζονταν σ' αυτά επαναλήψεις των επιτυχημένων δραμάτων. Ονομαστά ήταν τα κατ' αγρούς Διονύσια, που εορτάζονταν στο περίφημο ΔΤο δράμα είναι μια σύνθετη ποιητική δημιουργία που  αποτέλεσε την ύψιστη πνευματική έκφραση των κλασικών χρόνων. Στο ποιητικό αυτό είδος χρησιμοποιή θηκαν στοιχεία από το Έπος και τη Λυρική ποίηση, ενώ κατά την παρουσίασή του ενώπιον του κοινού συνό δευαν τον λόγο η μουσική και η όρχηση· γιατί το δράμα δεν προοριζόταν για μια απλή απαγγελία αλλά  για παράσταση ενός συγκλονιστικού γεγονότος, που εξελισσόταν σαν ζωντανή πραγματικότητα μπροστά  στους θεατές. Το δράμα προήλθε από τα θρησκευτικά δρώμενα και συνδέθηκε εξαρχής με τη λαμπρότερη εορτή του Διονύ σου, τα Μεγάλα Διονύσια, που είχαν κυρίαρχη θέση στο αθηναϊκό εορτολόγιο. Οι πρόγονοί μας από πολύ  παλιά είχαν δώσει στις θρησκευτικές εκδηλώσεις τους δραματικό χαρακτήρα (δηλ. μορφή παράστασης) :  στο Άργος και στη Σάμο αναπαριστούσιονυσιακό θέατρο του Πειραιά. •      Τα Λήναια, που εορτάζονταν τον μήνα Γαμηλιώνα (μέσα Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου)· στη διάρκεια  της εορτής παριστάνονταν νέες τραγωδίες και κωμωδίες. •     Τα Ἀνθεστήρια, που εορτάζονταν τον μήνα Ανθεστηριώνα (μέσα Φεβρουαρίου-Μαρτίου). Ήταν  εορτή της ανθοφορίας στην αρχή της Άνοιξης. Παλαιότερα δε γίνονταν δραματικοί αγώνες· πολύ αργότερα  προστέθηκαν και αυτοί ως μέρος της εορτής Απ' όλες τις εορτές του Διονύσου η πιο επίσημη ήταν τα Μεγάλα Διονύσια. Την εποπτεία τόσο της  εορτής όσο και των δραματικών αγώνων είχε τότε ο Επώνυμος Άρχων.
Είδη του δράματος	Τρία είναι τα είδη του δράματος : η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα. •     Το σατυρικό δράμα. Χαρακτηρίστηκε ως παίζουσα τραγωδία· ήταν δηλαδή ένα ευχάριστο λαϊκό θέαμα  που διατηρούσε τα εξωτερικά γνωρίσματα της τραγωδίας, αλλά σκοπό είχε μόνο να προκαλέσει το  γέλιο και όχι να διδάξει, όπως η τραγωδία και η κωμωδία. Στο σατυρικό δράμα οι θεατές ξανάβρισκαν τους  Σατύρους (από αυτούς και η ονομασία) και τον γέροντα Σειληνό, που αποτελούσαν τον χορό, κι έτσι  ικανοποιούσαν την ευλάβειά τους προς τις θρησκευτικές παραδόσεις. Οι ποιητές που συμμετείχαν στους δραματικούς αγώνες έπρεπε να παρουσιάσουν, μαζί με τις τρεις  τραγωδίες, και ένα σατυρικό δράμα, ώστε να τελειώνουν οι παραστάσεις με ένα θέαμα εύθυμο και ανα κουφιστικό. •     Η κωμωδία. Και η κωμωδία, όπως και τα άλλα δύο είδη του δράματος, προήλθε από τις Διονυσια κές εορτές. Οι κωμικοί ποιητές επιδίωκαν να γελοιοποιούν πρόσωπα και καταστάσεις, ώστε μέσα από τη  φάρσα, το γέλιο και την ευθυμία να ασκούν την κριτική τους. Τα πρόσωπα των κωμωδιών ήταν σύγχρονα  και αντιπροσώπευαν καταστάσεις —πολιτικές, κοινωνικές, ηθικές— που έβλαπταν ή ήταν επικίνδυνες για  την πόλη. Έτσι η κωμωδία αντλούσε τα θέματα από την καθημερινή ζωή, αλλά συχνά τα «έντυνε» με μύθους  ή κατασκεύαζε πλαστές εικόνες, που, με το υπερβολικό και το γελοίο, είχαν σκοπό να τέρψουν αλλά και να  διορθώσουν τα «κακώς κείμενα». http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B121/627/4042,18187/extras/images/link_ext.png

II. Η τραγωδία Γένεση Ο Αριστοτέλης συνδέει την τραγωδία με τον διθύραμβο, ένα χορικό  άσμα που χαρακτηρίστηκε διονυσιακό. Κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, η τραγωδία προήλθε ἀπὸ τῶν ἐξαρχόντων τόν διθύραμβον, δηλαδή από  τους πρωτοτραγουδιστές των διθυραμβικών χορών. Η λέξη τραγωδία έχει αβέβαιη προέλευση. Οι δύο γνωστές απόψεις, ότι  δηλαδή τραγωδία σημαίνει : I) ᾠδὴ τῶν τράγων = χορικό άσμα των λατρευτῶν του Διονύσου που φορούσαν δέρματα τράγων ή 2) χορικό άσμα σε διαγωνισμό, όπου το βραβείο για τον νικητή ήταν τράγος, θεω ρούνται αυθαίρετες και χωρίς ισχυρή επιστημονική στήριξη. Σταθμό στην εξέλιξη του διθυράμβου σημείωσε ο Αρίων από τη Μή θυμνα της Λέσβου, που είχε εγκατασταθεί στις αρχές του 6ου αι. π.Χ.  στην αυλή του Περιάνδρου, τυράννου της Κορίνθου, πιθανότατα για να ενισχύσει τη διονυσιακή λατρεία. Ο Αρίων διαμόρφωσε καλλιτεχνικά  τον διθύραμβο, συνθέτοντας τους στίχους και τη μουσική. Το περιεχόμενό  του ήταν στην αρχή σχετικό με τους μύθους του Διονύσου, αργότε ρα όμως και με άλλα μυθικά πρόσωπα ή ήρωες. Τους διθυράμβους του  Αρίωνα εκτελούσε χορός 50 ανδρών, τον οποίο ασκούσε ο ίδιος ο ποιητής. Ο χορός αυτός, τραγουδώντας τον διθύραμβο με τη συνοδεία κιθά ρας, ὠρχεῖτο, δηλαδή έκανε χορευτικές κινήσεις γύρω από τον βωμό του Διονύσου. Ο Αρίων θεωρείται και εὑρετὴς τοῦ τραγικοῦ τρόπου, που σή μαινε ένα είδος μουσικής, το οποίο τραγουδούσαν οι χορευτές μεταμ φιεσμένοι σε τράγους, δηλαδή σατύρους. Το μεγάλο βήμα πάντως από τον διθύραμβο στην τραγωδία έγινε στην Αττική. Ο Αρίων είχε παρουσιάσει βέβαια τον εξάρχοντα του διθυράμ βου, αλλά δεν του είχε δώσει ανεξάρτητο ρόλο από τον χορό. Σ' αυτήν την καινοτομία προχώρησε ο Θέσπης στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. Σύμφω να με έμμεσες πληροφορίες (αγγειογραφίες και κάποια μαρτυρία που α ποδίδεται στον Αριστοτέλη), ο Θέσπης ξεχώρισε οριστικά τον εξάρχοντα (πρωτοτραγουδιστή - υποκριτή) από την ομάδα - χορό. Αυτόν τον εξάρ χοντα-υποκριτή τον ταύτισε πλέον με το πρόσωπο που υποδυόταν. Αλ λά και οι λόγοι του υποκριτή, στον διάλογό του με τον χορό, ήταν στίχοι που απαγγέλλονταν και δεν ήταν όμοιοι με εκείνους της μελωδίας του χορού. Οι στίχοι αυτοί αποτέλεσαν τα πρώτα θεατρικά στοιχεία, γιατί με την παρεμβολή τους ανάμεσα στα χορικά κομμάτια διευκόλυ ναν την παρουσίαση του μύθου, μέσα από διάλογο και αφήγηση. Ο ίδιος ποιητής φαίνεται ότι ενθουσίασε με τις καινοτομίες του τον λαό και, παρά τις αντιδράσεις του γέροντα πια Σόλωνα, που θεωρούσε τις παραστάσεις ψευδολογίες, δημιούργησε έναν μικρό θίασο, το γνωστό ἅρμα Θέσπιδος, με τον οποίο περιόδευε στα χωριά της Αττικής και έ παιρνε μέρος στις ανοιξιάτικες Διονυσιακές γιορτές. Όσο τα διαλογικά-θεατρικά στοιχεία, με τον καιρό, έπιαναν μεγαλύτερη έκταση, τόσο περιοριζόταν και ο ρόλος του χορού, μέχρι που κατέληξε να τραγουδάει άσματα άσχετα με τον Διόνυσο. Όταν και οι υποθέσεις των  έργων έπαψαν πια να έχουν άμεση σχέση με τον Διόνυσο (ήταν δηλαδή απροσδιόνυσες), σταμάτησαν και οι άντρες του χορού να μεταμφιέζονται σε σατύρους. Έτσι η τραγωδία έπαιρνε με την πάροδο του χρόνου την ορι στική της μορφή ως θεατρικό είδος. Ορισμός Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (1448b-24 κ.ε) δίνει τον ακόλουθο ορισμό της τραγωδίας : Ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως  σπουδαίας καὶ τελείας,  μέγεθος ἐχούσης,  ἡδυσμένῳ λόγῳ,  χωρὶς ἑκάστῳ  τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις,  δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας,  δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα  τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων  κάθαρσιν. Σύμφωνα με τον ορισμό, η τραγωδία είναι απομίμηση μιας σοβαρής και με αξιόλογο περιεχόμενο πράξης· είναι αναπαράσταση της πραγματικότητας, όχι όμως πιστή και δουλική αλλά ελεύθερη  και δημιουργική, με τάση εξιδανίκευσης. Ο χαρακτηρισμός τελεία δηλώνει πως η υπόθεση της τραγωδίας  έχει αρχή, μέση και τέλος, ενώ το μέγεθός της έχει τέτοια έκταση,  ώστε  ναμπορεί ο θεατής να έχει πλήρη εποπτεία,  σαφή αντίληψη και του συνόλου του έργου και των επιμέρους. Εξάλλου η μίμηση γίνεται με λόγο ἡδυσμένο, που έχει δηλαδή  ρυθμό, αρμονία και μελωδία· όμως αυτά τα στοιχεία δε  διασκορπίζονται με τον ίδιο τρόπο σε όλο το έργο, αλλά όπου  ταιριάζει το καθένα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της τραγωδίας είναι η δράση.  Οι υποκριτές δεν απαγγέλλουν απλώς, αλλά μιμούνται τους ήρωες του έργου τους οποίους υποδύονται. Όπως ερμηνεύει εύστοχα ο T.S. Eliot, «πίσω από τον τραγικό λόγο βρίσκεται η δραματική ενέργεια, η χροιά της φωνής, το ανασηκωμένο χέρι ή  ο τεντωμένος μυς,και η ιδιαίτερη συγκίνηση». Σκοπός της τραγωδίας είναι να οδηγήσει τον θεατή, μέσα από τον  ἔλεο και τον φόβο,  στην κάθαρση —έναν όρο δύσκολο που έχει απασχολήσει επί αιώνες  τους ερμηνευτές. Κατά τον Αριστοτέλη, ο φόβος και ο έλεος (συμπάθεια),  αποτελούν την οἰκεία, τη χαρακτηριστική  ηδονή, που προκαλεί η τραγωδία.  Οι θεατές συμμετέχουν λογικά και συναισθηματικά στα δρώμενα, γι' αυτό και  συμπάσχουν με τους ήρωες,οι οποίοι συγκρούονται συνήθως  με τη Μοίρα, εξαιτίας κάποιου  λάθους, και συντρίβονται.  Κατά την επικρατέστερη ερμηνεία, με την κάθαρση,  την οποίαπροκαλεί η τραγωδία ως έργο τέχνης, οι θεατές  ανακουφίζονταικαι ηρεμούν ψυχικά, γιατί διαπιστώνουν  είτε την ηθική νίκη του τραγικού ήρωα ή την αποκατάσταση  της ηθικής τάξης.  Γενικότερα οι θεατές, καθώς ζουν έντονα τον ανθρώπινο μύθο  μέσα  στο τραγικό μεγαλείοτου έργου, λυτρώνονται, με τη μαγεία της  τέχνης,  και γίνονται ελεύθεροι και ανώτεροι άνθρωποι. Κατά ποσόν μέρη Ο Αριστοτέλης περιγράφει και την τυπική διάρθρωση μιας τραγω δίας.  Τα μέρη, στα οποία χωρίζεται, τα ονομάζει κατά ποσόν, για  να τα ξεχωρίσει από τα κατά ποιόν, τα οποία είναι  αποτέλεσμα αναλύσεως του έργου. Η τραγωδία είναι σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείων τα οποί α είναι ευδιάκριτα. Το επικόστοιχείο (διάλογοι-αφήγηση) αποτελούν ο πρόλο γος, τα ἐπεισόδια και η ἔξοδος,  ενώ το λυρικό(χορός) η πάροδος και τα στάσιμα. Ο πρόλογος έχει τη μορφή μονολόγου ή διαλόγου, ενώ στα παλαι ότεραέργα, ιδίως του Αισχύλου, δεν υπάρχει πρόλογος, αλλά η τρα γωδία αρχίζει από την πάροδο.  Με τον πρόλογο, που σημαίνει τον πρώτο λόγο του  ηθοποιού, οι θεατές εισάγονται στην υπόθεση  της τραγωδίας. Τα επεισόδια είναι αντίστοιχα με τις σημερινές πράξεις και παρεμ βάλλονται μεταξύ των χορικών.  Ο ρόλος των επεισοδίων είναι πολύ σημαντικός, γιατί αυτά ανα πτύσσουν  και προωθούν τη σκηνική δράση μέσα από τις συγκρού σεις των προσώπων. Η έξοδος είναι το τελευταίο μέρος της τραγωδίας· αρχίζει ύστερα  από το τελευταίο στάσιμο και κλείνει με το εξόδιο άσμα  του χορού. Στο επικό μέρος της τραγωδίας οι υποκριτές διαλέγονται είτε με  συνεχείς λόγους είτε με στιχομυθίες, δηλαδή στίχο με στίχο. Και όταν η ένταση του διαλόγου κορυφωθεί, τότε και ο στίχος  κόβεται σε δύο ή σε τρία μέρη,τις αντιλαβές. Μάλιστα στον διάλογο συμμετέχει πολλές φορές και οκορυφαίος  του χορού.  Εξάλλου στο μέρος αυτό της τραγω  δίας το συνηθέστερο μέτρο είναι το ιαμβικό τρίμετρο1  ή σπανιότερα το τροχαϊκό τετράμετρο και γλώσσα του  η παλαιότερη μορφή της αττικής διαλέκτου, με  στοιχεία από την ιωνική και τη γλώσσα του έπους. Από το λυρικό μέρος η πάροδος είναι το άσμα που τραγουδούσε  ο χορός,καθώς έμπαινε στην ορχήστρα με  ρυθμικό βηματισμό, ενώ τα στάσιμα τα τραγουδούσε ο χορός, όταν πια είχε λάβει τη θέση του (στάσιν) στην ορχήστρα, και τα συνόδευε με χορευτικές κινήσεις. Εκτός όμως από την πάροδο και τα στάσιμα υπάρχουν και άλλα λυρικά στοιχεία στην τρα γωδία, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα διαλογικά μέρη. Από αυτά άλλα  έχουν θρηνητικό χαρακτήρα και τα τραγουδούσε ο χορός με ένα ή δύο ηθοποιούς (κομμοί)  και άλλα τα τραγουδούσε μόνο ένας (μονωδίες)  ή δύο (διωδίες) ηθοποιοί. Επειδή τα χορικά άσματα αποτελούν επιβιώσεις της αρχαιότερης χορικής  ποίησης, που καλλιέργησαν κυρίως οι Δωριείς, διατηρούν τόσο τη δωρι κή γλώσσα όσο και τα ποικίλα μέτρα του αρχαιοελληνικού λυρισμού. Κατά ποιόν μέρη Τα κατά ποιόν μέρη είναι κυρίως τα εσωτερικά και ουσιαστικότερα στοι χεία της τραγωδίας τα οποία, κατά τον Αριστοτέλη, βρίσκονται  σε όλασχεδόν τα τμήματά της και προκύπτουν  από την ανάλυση. Τα δομικά αυτά μέρη είναι τα εξής: ο μύθος, το ήθος, η λέξη,  η διάνοια, το μέλος και η όψη. Ο μύθος, ως μίμηση πράξεως, αποτελεί την ψυχή της τραγωδίας  και σημαίνει την υπόθεση του έργου, το σενάριο. Τα θέματα των τραγικών μύθων τα αντλούσαν οι ποιητές κυρίως  από τη μυθολογία αλλά και από την ιστορία.  Οι τρεις μεγάλοι μυθικοί κύκλοι -Θηβαϊκός, Αργοναυτικός και Τρωικός- έδιναν θέματα, για να σχεδιάζουν οι ποιητές την τραγική δράση. Το ήθος δηλώνει τον χαρακτήρα του τραγικού ήρωα, τον ψυχικό του κόσμο, τις σκέψεις και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά  σε κάθε περίπτωση. Η λέξη είναι τα εκφραστικά μέσα, η ποικιλία των εκφραστικών τρόπων,ό,τι σήμερα καλούμε ύφος.  Με ξεχωριστό γλωσσικό πλούτο και σχήματα κάθε τραγικός ποιητής ντύνει τις ποιητικές του ιδέες. Τη διάνοια αποτελούν οι ιδέες που διατυπώνουν τα πρόσωπα της τραγωδί ας για τον κόσμο και τη ζωή, καθώς και τα επιχειρήματα με τα οποία τις υ ποστηρίζουν. Το μέλος και η όψη αφορούν την παράσταση της τραγωδίας. Για το μέλος, δηλαδή τα μουσικά στοιχεία της αρχαίας τραγωδίας, οι γνώσεις μας είναι ελλιπείς, ενώ η όψη  περιλαμβάνει τον σκηνικό κόσμο στο σύνολό του, δηλαδή ό,τι σήμερα ονομά ζουμεσκηνογραφία και ενδυματολογία.  Αυτός ο σκηνικός διάκοσμος ήταν πολύ απλός  και είχε σκοπό να αποτελέσει το κατάλληλο  πλαίσιο γιατην παράσταση. Η έννοια του τραγικού στην τραγωδία Τους ήρωες των τραγωδιών χαρακτηρίζει η τραγικότητα, μια κατά στασηπου υποδηλώνει τη σύγκρουσή τους με υπέρτερες δυνάμεις.  Και, όντως, οτραγικός ήρωας συγκρούεται, κυρίως, με τη Μοίρα  και τη θεία δίκη, αλλά και με τους ανθρώπους, ακόμη και  με τον εαυτό του.  Σ' αυτή τη σύγκρουση εκδηλώνεται όλο το ηθικό του μεγαλείο,  γιατί δεν αγωνίζεται γιατο υλικό συμφέρον, αλλά για ηθικές  αξίες. Η έννοια της τραγικότητας  συμπεριλαμβάνει και τη μετάβαση από την άγνοια στη γνώση,  μέσααπό την περιπλοκή του ήρωα σε αντιφατικές καταστάσεις,  τρομερά διλήμματα και αδιέξοδα μαζί και με τις συνέπειες αυτών  των καταστάσεων(ενοχή, ψυχική οδύνη,μοναξιά, συντριβή ή  λύτρωση).  Το αποτέλεσμα πάντως  της τραγικής σύγκρουσης είναιη ηθική ελευθερία  που καταξιώνει την προσωπικότητα  του τραγικού ανθρώπου.

1Τα μέτρα της αρχαίας ελληνικής ποίησης στηρίζονται στην εναλλαγή της μακρόχρονης και βρα χύχρονης συλλαβής και είναι ποικίλα. Δύο απ' αυτά είναι το ιαμβικό (υ-) τρίμετρο και το τροχαϊκό (-υ) τετράμετρο, που έχουν την εξής μορφή: 1.  Ιαμβικό τρίμετρο : υ-,υ- / υ-, υ- / υ-, υ- (συνήθως ισχύει στη μορφή: χ-υ- / χ-υ- / χ-υ-) π.χ. Ὃς οὐδεπώ / ποτ' εἶπεν ἄνθ/ρακας πρίω 2. Τροχαϊκό τετράμετρο: -υ,-υ / -υ,-υ / -υ,-υ / -υ - π.χ. Θυμέ, θυμ' ἀ/μηχάνοισι/ κήδεσιν κυ/κώμενε

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B121/627/4042,18188/extras/images/wikipedia.png

III. Το αρχαίο θέατρο

	Τα πρώτα ελληνικά θέατρα, όπως άλλωστε και το ίδιο το δράμα, συνδέονται  με τη λατρεία του Διονύσου.  Ο ανοιχτός κυκλικός χώρος, που λατρευόταν  ο θεός, με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη του διθυράμβου σε  δράμα,μετασχηματίστηκε βαθμιαία στη συγκεκριμένη αρχιτεκτονική  μορφή του αρχαίου θεάτρου. Τρία ήταν τα βασικά μέρη του αρχαίου θεάτρου: α) Το κυρίως θέατρον ή κοίλον, το μέρος που προοριζόταν για τους θεατές. β) Η ορχήστρα, ο κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος, όπου ὠρχεῖτο, ο χορός. γ) Η σκηνή, ο χώρος των υποκριτών.
Το κοίλον	Το κυρίως θέατρο περιλαμβάνει τα εδώλια (καθίσματα) των θεατών τα οποί α περιβάλλουν ημικυκλικά την ορχήστρα.  Είναι κτισμένα αμφιθεατρικά καιακολουθούν την πλαγιά του λόφου,  στον οποίο συνήθως κατασκευαζόταντο θέατρο.  Ένα ή δύο διαζώματα (πλατείς οριζόντιοι διάδρομοι) χώριζαν το κοίλον σε δύο ή τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών.  Τις σειρές των εδωλίων διέκοπταν κάθετα προς την ορχήστρα, κλίμακες από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις ψηλότερες θέσεις.  Τα τμήματα των εδωλίων ανάμεσα στις κλίμακες  ονομάζονταν κερκίδες. Η χωρητικότητα των αρχαίων θεάτρων ήταν πολύ μεγάλη. Το θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα χωρούσε 17.000 θεατές,της Εφέσου 16.000,  της Επιδαύρου14.000.
Η ορχήστρα	Ο κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος ανάμεσα στο κοίλο και τη σκηνή αποτελού σε την ορχήστρα.  Όπως φαίνεται από τα θέατρα που έχουν διασωθεί, η ορχήστρα  βρισκόταν λίγο χαμηλότερα από τη σκηνή. Σε ορισμένα θεατρικάέργα  φαίνεται ότι ο χορός αναμειγνυόταν με τους υποκριτές, ιδιαίτερα  στις κωμωδίες και το πιθανότερο είναι ότι υποκριτές και χορευτές  αρχικά κινούντανστο ίδιο επίπεδο.  Αργότερα οι υποκριτές χωρίστηκαν από τον χορό και έπαι ζαν σε υπερυψωμένο δάπεδο. Η είσοδος του χορού στην ορχήστρα γινόταν από δύο πλευρικές διόδους, τις παρόδους. Στο κέντρο της ορχήστρας βρισκό ταν ο βωμός του Διονύσου, η θυμέλη.  Πίσω από τη θυμέλη έπαιρναν θέση ο αυλητής και ο υποβολέας.
Η σκηνή	Η σκηνή, το τρίτο αρχιτεκτονικό μέλος του θεάτρου, εκτεινόταν πίσω από την ορχήστρα.  Ήταν η σκηνή ένα απλό επίμηκες οικοδόμημα, που παρέμεινε  ξύλινο μέχρι τα τέλη του 4ου π.Χ. αι.  Προοριζόταν, στην αρχή τουλάχιστον, για να φυλάγουν οι υποκριτές  τα σκεύη και τα υλικά τους.  Κατά μήκοςτου τοίχου της σκηνής,  προς το μέρος των θεατών, κατασκευάστηκε ένα ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο υπερυψωμένο δάπεδο, πάνω στο οποίο έπαιζαν οι ηθοποιοί.  Ο χώρος αυτός ονομάστηκε λογεῖο και δενυπήρχε κατά τους  κλασικούς χρόνους. Ο τοίχος της σκηνής πίσω από το λογείο παρίστανε ό,τι απαιτούσε το διδα σκόμενο έργο.  Συνήθως απεικόνιζε πρόσοψη ναού ή ανακτόρου με δύο ορό φους. Είχε μία ή τρεις θύρες, από τις οποίες έβγαιναν στην ορχήστρα τα πρό σωπα του δράματος που βρίσκονταν στα ανάκτορα. Τα πρόσωπα που έρχονταν απέξω και όχι από τα ανάκτορα,  έμπαιναν από τις δύο παρόδους. Στην Αθήνα και στο θέατρο του Διονύσου επικράτησε η εξής συνήθεια:  οι ερχόμενοι από την πόλη ή το λιμάνι έμπαιναν στη σκηνή  από τη δεξιά, σε σχέση με τον θεατή, πάροδο,  ενώ όσοι έφταναν από τους αγρούς από την αριστερή.  Η σύμβαση αυτή ίσως συνδέεται με τα τοπογραφικά δεδομένα της Αθή νας. Γενικά ο χώρος του αρχαίου θεάτρου συνδέεται άμεσα με τη θεατρική πρά ξη,πράγμα που σημαίνει ότι το δράμα μόνο στον συγκεκριμένο  αρχιτεκτονικό χώρο μπορούσε να λειτουργήσει θεατρικά. Είναι γνωστό ότι με τον θεατρικό χώρο συνδέεται και η σκηνογραφία, όπως και η χρησιμοποίηση μέσων και μεθόδων που εξασφαλίζουν την επιτυχία  της θεατρικής σύμβασης. Τα βασικότερα τεχνικά και μηχανικά μέσα του αρχαίου θεάτρου ήταν οι  περίακτοι, το εκκύκλημα, το θεολογείο, η μηχανή ή αιώρημα,  οι χαρώνειες κλίμακες, το βροντείο  (βλ. λεξικό βασικών θεατρικών όρων). IV. Οι δραματικοί αγώνες Οι δραματικοί αγώνες συνδέονται με την αρχαία Αθή να και ιδιαίτερα με το θέατρο του Διονύσου. Η διεξαγωγή των αγώνων αυτών στον ιερό χώρο του  Διονύσου άρχισε να γίνεται μετά την οικοδόμηση  του ναού προς τιμή του θεού.  Διαμορφώθηκε, λοιπόν,  η νότια πλευρά τηςΑκρόπολης,  έτσι ώστε να συμπεριλάβει τον χώρο για τον κυκλικό λατρευτικό χορό, από τον οποίο προήλθε η ορχήστρα του θεάτρου, και τα εδώλια των θεατών.  Μετά τα Μηδικά κατασκευάστηκαν στον  ίδιο χώροτα ξύλινα καθίσματα (ἰκρία) που χρησιμοποι ούνταν ακόμη και κατά την περίοδο των τριών τραγικών  καθώς και του Αριστοφάνη.  Με τον καιρό άρχισε η αντι κατάσταση των ξύλινων εδωλίων με λίθινα, η οποία ολοκληρώθηκε επί άρχοντος Λυκούργου,  γύρω στα 330 π.Χ. Στο θέατρο του Διονύσου οι Αθηναίοι ποιητές παρουσί αζαν κάθε χρόνο τα νέα τους έργα. Έπαιρνε μάλιστα η παράσταση αυτή αγωνιστικό χαρα κτήρα,γιατί κατά τη διαδικασία αυτή αναδεικνύονταν  και βραβεύονταν τα καλύτερα έργα. Ο χρόνος της διεξαγωγής των αγώνων δεν ήταν τυχαίος.  Συνδεόταν με την άνοιξη και συνεπώς με τον οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας του Διονύσου.  Παράλληλα λειτουργούσαν και άλλοι πρακτικοί λόγοι για την επιλογή του χρόνου· την περίοδο εκείνη . Οι γεωργικές εργασίες ήταν περιορισμένες και ο αγροτικός πληθυσμός περισσότερο ελεύθερος. Άλλωστε η πολυπληθής παρουσία στην Αθήνα ξένων  και συμμάχων, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, οι  οποίοι έρχονταν, για να εκπληρώσουν τις οικονομικές  τους υποχρεώσεις, έδινε στην πόλη την ευκαιρία να  προβάλει μέσα από τους δραματικούς αγώνες τη δόξα και το μεγαλείο. Η επιμέλεια και η οργάνωση των Ληναίων ανήκε στη δικαιοδοσία του ἄρχοντος-βασιλέως.  Στα Μεγάλα Διονύσια όμως το έργο αυτό είχε ανατε θεί από την Αθηναϊκή Δημοκρατία στον επώνυμο  άρχοντα. Αυτός διάλεγε τα έργα των ποιητών που θα ἐδιδάσκο ντο, τους ηθοποιούς που θα ερμήνευαν τους θεατρικούς  ρόλους και αναζητούσε τους εύπορους πολίτες που θα επωμίζονταν τα έξοδα της χορηγίας, όπως λεγόταν η τιμητική αυτή λειτουργία. Έργο του χορηγού ήταν η χρηματοδότηση της  προετοιμασίας του χορού. Οι κριτές των έργων ήταν δέκα·  εκλέγονταν με κλήρο μέσα στο θέατρο, από ένα μακρότατο κατάλογο Αθηναίων πολιτών, ο οποίος  είχε συνταχθεί λίγες ημέρες πριν από τον δραματικό αγώνα. Μετά το τέλος των παραστάσεων, ο καθένας έγραφε σε πινακίδα την κρίση του. Οι πινακίδες ρίχνονταν σε κάλπη από την οποία  ανασύρονταν πέντε. Απ' αυτές προέκυπτε, ανάλογα με τις ψήφους  που έπαιρνε κάθε έργο, το τελικό αποτέλεσμα. Ο νικητής ποιητής αλλά και ο χορηγός στεφανώνονταν  με κισσό, το ιερό φυτό του Διονύσου. Είχαν το δικαίωμα να οικοδομήσουν χορηγικό μνημείο στην περίφημη οδό Τριπόδων, στον οποίο τρίποδα αναγράφονταν οι συντελεστές της  παράστασης. Διασώθηκε, μάλιστα, ένα τέτοιο μνημείο στην Αθήνα, το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη  (φανάρι του Διογένη). Παράλληλα τα ονόματα των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών χαράζονταν σε πλάκες που τις κατέθεταν στο δημόσιο αρχείο· οι πλάκες αυτές  ονομάζονταν διδασκαλίες. V. Οι συντελεστές  της παράστασης Ο ποιητής Ο βασικός συντελεστής της αρχαίας παράστασης ασφα λώς ήταν ο ποιητής. Συγκέντρωνε πολλαπλούς ρόλους που έπρεπε να εκπλη ρώνει στο ακέραιο, για να επιτύχει η παράσταση. Ο ποιη τής ήταν ο συγγραφέας, ο σκηνοθέτης, ο μουσικοσυνθέ της, ο χορογράφος, ο σκηνογράφος και τουλάχιστον στα  πρώτα δράματα και ο ερμηνευτής. Οι ηθοποιοί Κατά βάση η ερμηνεία των ρόλων ανήκε σε επαγ γελματίες ηθοποιούς· πολλών μάλιστα γνωρίζουμε και τα ονόματα, όπως του Θεοδώρου, πρωταγωνιστή της Αντιγόνης, ή του γνωστού ρήτορα Αισχίνη. Κατά την παράσταση η εμφάνιση των ηθοποιών ήταν μεγαλοπρεπής. Ο τελετουργικός χαρακτήρας του αρχαίου θεάτρου αλλά και η ίδια η φύση των ρόλων (ήρωες, θεοί, ημίθεοι, βασιλιάδες) επέβαλαν και την ανάλογη σκευή (ενδυμασία). Έτσι οι βασιλιάδες  και οι βασίλισσες φορούσαν χιτώνες ποδήρεις στολι σμένους με ζωηρά χρώματα, όταν ήταν ευτυχισμένοι,  και φαιά, όταν έπεφταν σε δυστυχία. Οι θεοί διακρί νονταν από τα σύμβολά τους και οι μάντεις, όπως ο Τειρεσίας, έφεραν μάλλινο ένδυμα (ἀγρηνόν) πάνω από τον χιτώνα. Φορούσαν ακόμη οι ηθοποιοί υψηλά υποδήματα που αργότερα ονομάστηκαν κόθορνοι, ενώ διάφορα παραγε μίσματα, κάτω από τα ενδύματα, τους έκαναν μεγαλό σωμους. Το πρόσωπο των ηθοποιών κάλυπτε προσωπί δα, η παρουσία της οποίας συνέχιζε τη διονυσιακή παράδοση, αλλά και παράλληλα διαμόρφωνε τον κατάλληλο για το έργο ανθρώπινο τύπο. Η χρήση ιδιαίτερα της προσωπίδας οδηγεί τους θεατές  πρώτα στην εξιδανίκευση των ηρώων έπειτα ο θεατής,  χάρη στο προσωπείο, απομακρύνεται από την καθημερι νότητα και μεταφέρεται σ' έναν άλλο κόσμο, όπου οι ήρωες δρουν και υποφέρουν. Έτσι καθορίζεται και ο τρόπος της υποκριτικής του ηθοποιού. Ο ηθοποιός πρέ πει να χρησιμοποιήσει τη μεγαλόπρεπη χειρονομία, τη  μεγαλόπρεπη στάση. Καθώς μάλιστα το προσωπείο δεν  επέτρεπε μορφασμούς, η υποκριτική των ηθοποιών στηριζόταν σε κινησιακά και φωνητικά μέσα. Στην  αρχαιότητα γυναίκες ηθοποιοί δεν υπήρχαν. Τους γυναι κείους ρόλους υποδύονταν άνδρες. Οι ηθοποιοί απάγ γελλαν τα επικά μέρη του δράματος, με τη συνοδεία ή χωρίς τη συνοδεία αυλού, ανάλογα με το μέτρο του ποιητικού κειμένου. Πεζά δράματα δεν υπήρχαν στην αρχαιότητα. Τα λυρικά μέρη του δράματος τα τρα γουδούσε ο χορός. VI. Οι πρόδρομοι των μεγάλων  τραγικών Θέσπης Πριν από τους τρεις μεγάλους υπήρξαν αξιόλο γοι τραγικοί ποιητές, για τους οποίους πολύ λίγα  είναι γνωστά. Πρώτος αναφέρεται ο Θέσπης, ο οποίος εισήγαγε τον πρώτο υποκριτή και χρησιμοποίησε ως μέσα μεταμφίεσης των ηθο ποιών, εκτός από το κατακάθι του κρασιού (τρυ γία), το ψιμύθιο (λευκή βαριά σκόνη, πού δρα από ανθρακικό μόλυβδο). Αργότερα αντικα τέστησε τα παλιότερα από φύλλα ή φλοιό προ σωπεία (μάσκες) με άλλα από λινό ύφασμα, επι χρισμένο με γύψο. Επίσης αντικατέστησε το τρο χαϊκό τετράμετρο των διαλογικών μερών με το ιαμβικό τρίμετρο. Χοιρίλος Πρατίνας Μετά από αυτόν, ο μαθητής του Χοιρίλος ο Αθηναίος εισήγαγε τη λαμπρή αμφίεση των υπο κριτών και τελειοποίησε τα προσωπεία, ενώ ο Πρατίνας ο Φλειούσιος υπήρξε ο ευρετής του σα τυρικού δράματος. Φρύνιχος Σημαντική υπήρξε η προσφορά του Φρύνιχου του Αθηναίου, μαθητή του Θέσπη. Εκτός από τα  γυναικεία πρόσωπα που εισήγαγε, συνέθεσε  τραγωδίες με υποθέσεις εμπνευσμένες από σύγ χρονα ιστορικά γεγονότα και όχι από μύθους. Τουλάχιστον δύο τραγωδίες του έχουν υπόθε ση από τα Μηδικά. Η πρώτη, Μιλήτου ἅλωσις,  έχει ως θέμα την καταστροφή της Μιλήτου το  494 π.Χ. από τους Πέρσες. Κατά τον Ηρόδοτο, οι Αθηναίοι επέβαλαν πρόστιμο χιλίων δραχ μών στον ποιητή, γιατί τους θύμισε οικεία κα κά και απαγόρευσαν την επανάληψη του έρ γου. Με τις Φοίνισσες το 476 π.Χ. κέρδισε την πρώτη νίκη. Το θέμα της ήταν ο αντίκτυ πος στην Περσία της νίκης των Ελλήνων στη  Σαλαμίνα. Όλα τα έργα των ποιητών αυτών έχουν χαθεί, εκτός από λίγα αποσπάσματα.
	VII. Οι τρεις μεγάλοι τραγικοί Αισχύλος Ο Αισχύλος ήταν γιος του Ευφορίωνα· γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.Χ. και πέθανε το 456 π.Χ. στη Γέλα της Σικελίας, την οποία είχε επισκεφθεί για τρίτη φορά.  Πολέμησε γενναία στον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα.  Από τις 90 τραγωδίες του ακέραιες σώζονται μόνον ε πτά. Κέρδισε 13 νίκες, από τις οποίες την πρώτη  το 486 π.Χ. Οι Πέρσαι, που έχουν το ίδιο θέμα με τις Φοίνισσες του Φρύνιχου, θεωρούνται η πρώτη από τις σωζόμενες τραγωδίες του. Οι υπόλοιπες είναι οι Ἱκέ τιδες, οι Ἑπτὰ ἐπί Θήβας, ο Προμηθεὺς Δεσμώτης, ο Ἀγαμέ μνων, οι Χοηφόροι και οι Εὐμενίδες. Οι τρεις τελευταίες αποτελούν μία τριλογία, την Ὀρέστεια, με ενιαία υπόθε ση, εμπνευσμένη από τον μύθο των Ατρειδών. Η ποίηση του Αισχύλου χαρακτηρίζεται από τη βαθιά θρησκευτικότητα, τη φιλοσοφική σκέψη και τη φιλο πατρία. Οι θεοί και η θεία δίκη είναι παντού στον Αι σχύλο. Η τραγική μοίρα του ανθρώπου αποκαλύπτε ται μέσα από τη σύγκρουση με το θείο. Πίσω από τους ανθρώπους υπάρχουν οι θεοί, οι οποίοι είναι δυνάμεις σκληρές αλλά δίκαιες, που φυλάσσουν τις μεγάλες  αξίες της ζωής (Ἱκέτιδες). Οι άνθρωποι έχουν πλήρη  ευθύνη των πράξεων τους, ακόμη κι αν αυτές εξελίσ σονται, χωρίς να έχουν επίγνωση οι ίδιοι, και μπο ρεί να τους αφανίσουν. Όσοι έπαθαν, έφτασαν στη σωφροσύνη (πάθος- μάθος). Οι θεοί τιμωρούν την αν θρώπινη αλαζονεία, την ὕβριν, (Πέρσαι, Προμηθεὺς  Δεσμώτης) και προστατεύουν όσους εκτελούν το καθή κον τους (Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας). Πάνω όμως από τους θεούς  υπάρχουν άλλες δυνάμεις, η Ανάγκη και η Μοίρα, στις οποίες υποτάσσονται και οι ίδιοι. Εξάλλου και η  φιλοπατρία του, όπως φαίνεται στους Πέρσες, μέσα  από το εγκώμιο του νικημένου εχθρού, συνδυάζεται με  τον βαθύ σεβασμό του νικητή προς τον ηττημένο. Ο Αισχύλος υπήρξε ανυπέρβλητος στη δημιουργία κατάλληλης ατμόσφαιρας και στην επινόηση επεισο δίων, τα οποία συνδέονται αρμονικά μεταξύ τους. Τη με γαλοπρέπεια του περιεχομένου και του λόγου χαρα κτηρίζει η ευρύτητα των εκφραστικών μέσων, η δύναμη  και οι τολμηρές εικόνες αλλά και το μεγαλείο του στί χου, τον οποίο διακρίνει η αφθονία των νέων λέξεων και  ο λυρικός τόνος όχι μόνο των χορικών αλλά και των δια λογικών μερών. Οι καινοτομίες, τέλος, που αποδίδονται στον Αισχύλο και οι οποίες προώθησαν σημαντικά τη διαμόρφωση  του δράματος, είναι η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή, η ελάττωση της έκτασης των χορικών μερών, η μείωση  των ανδρών του χορού σε 12 από 50, η ενιαία υπόθε ση των τριλογιών και η βελτίωση της χορογραφίας και της σκευής. Ευριπίδης Ο Ευριπίδης ήταν γιος του πλούσιου κτηματία Μνήσαρ χου. Γεννήθηκε στη Σαλαμίνα γύρω στο 485 π.Χ. και πέ θανε στην Πέλλα της Μακεδονίας, στην αυλή του βασι λιά Αρχέλαου, όπου φιλοξενούνταν τα τελευταία χρό νια της ζωής του. Από τα 92 δράματα έχουν διασωθεί  18 τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Πήρε μέρος για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες το 455 π.Χ. Κέρ δισε τέσσερις νίκες, από τις οποίες την πρώτη το 441 π.Χ.,  και μία μετά τον θάνατό του. Από τα σωζόμενα έργα  του πρώτο παραδίδεται η Ἄλκηστις. Ακολουθούν  κατά χρονολογική σειρά : Μήδεια, Ἡρακλεῖδαι, Ἱππό λυτος, Ἀνδρομάχη, Ἑκάβη, Ἱκέτιδες, Ἡρακλῆς, Τρωάδες,  Ἠλέκτρα, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις, Ἑλένη, Ἴων, Φοίνισσαι,  Ὀρέστης, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι, Βάκχαι, Ῥῆσος(αμφισβη τείται αν είναι δικό του) και το σατυρικό δράμα Κύκλωψ. Τα θέματα των έργων του ακολουθούν την παράδοση, αλλά αναφέρονται κυρίως στα πολιτικά και ηθικά προβλήματα του καιρού του. Μέσα από αυτά προβάλ λει τα ανθρώπινα πάθη, τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, τη βία και το δικαίωμα του ανθρώπου να αγω νίζεται εναντίον της αδικίας. Η ποίησή του χαρακτηρίζε ται από νεωτεριστικό πνεύμα. Αναλύει με βαθιά φιλο σοφική διάθεση τα ανθρώπινα πάθη, αντιμετωπίζει τις  παραδόσεις με ορθολογιστικό τρόπο, κρίνει και αμφισβη τεί τους θεσμούς. Επηρεασμένος από τους σοφιστές, αν και κατηγορήθηκε για ασέβεια και αθεΐα, δε στρέ φεται εναντίον της θρησκείας, αλλά επικρίνει και σαρκάζει τις λαϊκές αντιλήψεις των συγχρόνων του για τους θεούς. Θεωρήθηκε ο τραγικότατος των ποιητών και ονομάστηκε από σκηνής φιλόσοφος. Παρουσιάζει τους ήρωές του πιο ανθρώπινους, με τα  πάθη και τις αδυναμίες τους, όπως ακριβώς είναι στην πραγματικότητα, και όχι, όπως οι άλλοι τραγικοί, εξιδανικευμένους ή υπερφυσικούς. Η φιλοσοφία του Ευριπίδη είναι ότι ο άνθρωπος, τελείως μόνος, αποφασί ζει και ευθύνεται ο ίδιος για τις πράξε ις του. Στις καινοτομίες του εντάσσονται οι μακροί πρόλογοι στους οποίους δεν εκτίθεται η αρχή της δράσης αλλά η  προϊστορία της. Εισήγαγε, επίσης, τον από μηχανής θε ό για τη λύση της δραματικής πλοκής, κάνοντας χρήση  μηχανικών μέσων (αἰώρα), περιόρισε την έκταση των χορικών και χαλάρωσε τη σύνδεσή τους με το θέμα των επεισοδίων. Από αυτή την άποψη θεωρήθηκε πρόδρομος των νεότερων ποιητών που εισήγαγαν τα  ιντερμέδια. Τέλος, αύξησε τις μονωδίες, ενώ στο μέ λος και τον ρυθμό επηρεάστηκε από στοιχεία της ανα τολής. Για τις μεταβολές του αυτές κατηγορήθηκε από  τους συγχρόνους του, και κυρίως από τον Αριστοφάνη , που τον διακωμώδησε στη σκηνή και τον ειρωνεύτη κε. Το έργο του όμως βρήκε πολλούς μιμητές, τόσο Ρωμαί ους όσο και νεότερους Ευρωπαίους. Σοφοκλής Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας το 496 π.Χ. Γιος του Σοφίλου, εύπορου Αθηναίου, διαπαιδαγωγήθηκε ανάλογα με την οικονομική του ά νεση. Διδάχθηκε τη μουσική από τον περίφημο μουσικο διδάσκαλο Λάμπρο. Τα σωματικά του προσόντα και η πνευματική και ψυχική του καλλιέργεια τον κατέστησαν πρότυπο ολοκληρωμένου πολίτη των κλασικών χρόνων.  Δεκαπενταετής, ήταν ο κορυφαίος του χορού των εφή βων που πήρε μέρος στον εορτασμό της νίκης για τη ναυ μαχία της Σαλαμίνας. Υπηρέτησε την πατρίδα του από διάφορες θέσεις, ανα λαμβάνοντας στρατιωτικά, οικονομικά και θρησκευ τικά καθήκοντα. Οι Αθηναίοι τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα,  γι' αυτό και τον εξέλεξαν στρατηγό, μαζί με τον Περι κλή, στην εκστρατεία της Σάμου το 441-440 π.Χ. Είχε πολ λούς φίλους και συνδέθηκε με πολλά εξέχοντα πρόσω πα της εποχής του, όπως τον Κίμωνα, τον Περικλή, τον  Ηρόδοτο και άλλους. Η αγάπη του για την Αθήνα τον  έκανε να μην την εγκαταλείψει ποτέ, παρά μόνον για  να την υπηρετήσει.Το τελευταίο του έργο, ο Οἰδίπους  ἐπὶ  Κολωνῷ, περιέχει τον ωραιότερο ύμνο για τη δόξα της Αθήνας. Κατά την παράδοση, στα τελευταία  χρόνια της ζωής του μια οικογενειακή διαφωνία λύπησε  αρκετά τον ποιητή. Ο γιος του Ιοφών κίνησε εναντίον του δίκη για παράνοια, με σκοπό να τον θέσει υπό απα γόρευση. 8. Ernest Barthelemy Michel, Ο Σοφοκλής απολογείται στο δικαστήριο. 1860. Ελαιογραφία. Παρίσι, ιδιωτική συλλογή. Τελικά όμως ο ποιητής δικαιώθηκε. Πέθανε το 406 π.Χ. σε ηλι κία ενενήντα ετών. Στο θέατρο εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 468 π.Χ., όταν νίκησε τον Αισχύλο και στεφανώ θηκε από τον Κίμωνα, που μόλις είχε επιστρέψει από τη νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Περσών. Έλαβε μέρος σε τριάντα περίπου δραματικούς αγώνες, παίρνο ντας πάνω από είκοσι πρώτα βραβεία και τα υπόλοι πα δεύτερα. Από τα 123 δράματά του σώθηκαν ακέραι α μόνον επτά και ένα μέρος από το σατυρικό δράμα Ἰχνευ ταί. Από τις τραγωδίες που σώθηκαν αρχαιότερη είναι ο Αἴας ακολουθούν: Ἀντιγόνη, Τραχίνιαι, Οἰδίπους Τύραν νος,  Ἠλέκτρα, Φιλοκτήτης, και τελευταία ο Οἰδίπους ἐπὶ Κο λωνῷ, που διδάχτηκε μετά τον θάνατό του, πιθανόν  το 401 π.Χ. από τον ομώνυμο εγγονό του. Σ' όλα τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή κυριαρχεί το πρό βλημα της ηθικής τάξης. Προκειμένου να κρίνει τις  ανθρώπινες πράξεις, αναζητεί τα βαθύτερα κίνη τρα και την εσωτερική διάθεση των προσώπων που τις διέπραξαν. Ο Σοφοκλής, τρέφει βαθύ σεβασμό στις μυθι κές και θρησκευτικές παραδόσεις της πόλης. Δεν τον προ βλημάτισαν όμως, όπως τον Ευριπίδη, οι αντιφάσεις α νάμεσα στη μυθική παράδοση και τις ηθικές αντιλή ψεις της εποχής του, ούτε τον διέκρινε ο μεταφυσι κός προβληματισμός του Αισχύλου. Η παρουσία των θε ών είναι πάντοτε αισθητή στο έργο του· αντιπροσωπεύ ουν το φως, την ηρεμία αλλά και τη δύναμη· ο άνθρωπος  είναι ασταθής και εφήμερος, γι' αυτό και οι θεϊκοί νόμοι,  συγκρινόμενοι με τους ανθρώπινους, υπερισχύουν σε ό λα. Οι ήρωες των έργων του δεν έχουν τις τιτανικές διαστά σεις των ηρώων του Αισχύλου, ούτε είναι καθημερινοί άνθρωποι, όπως στον Ευριπίδη. Είναι γενναιότεροι α πό τον μέσο άνθρωπο και παλεύουν, χωρίς καμιά αν θρώ πινη βοήθεια, μέσα στη μοναξιά που επιβάλλει ο ηρωι σμός και η βούλησή τους. Το μεγαλείο τους βρίσκεται  στην αλύγιστη δύναμή τους και στη συναίσθηση ότι ε κτελούν το καθήκον τους, ακόμη κι αν τους απαρνού νται όλοι και τους εμπαίζουν οι θεοί. Παρότι είναι υ πεύ θυνοι για τις πράξεις τους εξαιτίας της εσωτερικής τους  ελευθερίας, δεν είναι όμως και κύριοι της τύχης τους. Α κό μη και όταν σφάλλουν, έχουν κάτι το ευγενικό και το  υψηλό· δεν παρουσιάζονται με ταπεινά αισθήματα, αλ λά διακρίνονται για την αίσθηση του χρέους τους. Κατά τον Αριστοτέλη, ο Σοφοκλής, βάζοντας στο κέ ντρο του τραγικού του κόσμου τον άνθρωπο, παριστά νει τους ήρωές του όπως πρέπει να είναι, οἵους δεῖ εἶναι, δηλαδή εξιδανικευμένους, σύμφωνα με την ηθική και αισθητική δεοντολογία, ώστε ο θεατής να αναγνωρίζει  σ' αυτούς τις δικές του αρετές και τα δικά του πάθη. Αντί θετα τα δευτερεύοντα πρόσωπα είναι εντελώς διαφορε τικά από τους ήρωες. Δεν τα διακρίνει η δύναμη, η αποφασιστικότητα, το πάθος, η υπερηφάνεια, όπως τους ήρωες, αλλά η έλλειψη θάρρους, η αδυναμία, ο φόβος και η αφέλεια. Έτσι ο χαρακτήρας  του ήρωα διαγράφεται πληρέστερα, καθώς συγκρίνεται με κάποιο άλλο πρόσωπο. Γι' αυτό και ο θε ατής μιας θεατρικής παράστασης του Σοφο κλή αισθάνεται τους ήρωες των έργων του πολύ κοντά του και ανησυχεί για την τύχη τους. Ο Σοφοκλής, μένοντας πιστός στο πνεύμα της τρα γωδίας, την οδήγησε στη μεγαλύτερη δυνατή τελειό τητα. Επέφερε μια σειρά καινοτομιών. Αύξη σε τον αριθμό των χορευτών από 12 σε 15, για να  μπορεί να κάνει διάφορους χορευτικούς συνδυα σμούς και να μετατρέπει τον χορό σε δραματικό πρό σωπο, που να μετέχει σχεδόν στην εξέλιξη της δράσης. Παράλληλα μείωσε την έκταση των χορικών,  ενώ αύξησε τα διαλογικά μέρη, που περιέχουν πολύ πιο σύνθετες σκηνές. Σ' αυτό συνέβαλε  και η προσθήκη του τρίτου υποκριτή. Διέσπασε τη διδα σκαλία μιας συνεχόμενης τριλογίας με κοινή υπό­ θεση, διδάσκοντας τρεις χωριστές τραγωδίες με διαφορετικό περιεχόμενο η καθεμία. Εισή γαγε τη σκηνογραφία, με την κατασκευή με γάλων πινάκων που στηρίζονταν στις περιάκτους. Η γλώσσα του, που εκφράζει την ακμή της αττικής κλασικής εποχής, διακρίνεται για την κομψότητα και την  λεπτότητα. Χρησιμοποιώντας λέξεις λογιότερες, και όχι καθημερινές και μεγαλοπρεπείς,  δια τηρεί το υψηλό επίπεδο του λόγου του Αισχύλου, ενώ διαγράφει με λίγους στίχους τις έξο χες εικόνες. Μεταχειρίζεται ακόμα, αρι στοτεχνικά την τραγική ειρωνεία, την περιπέτεια και  την αναγνώριση, παρουσιάζοντας με άριστο  τρόπο το ήθος των ηρώων του. Γι' αυτό και οι αρχαίοι τον  αποκαλούσαν μέλιτταν, ενώ ο Αριστοφάνης έλεγε το στόμα αὐτοῦ μέλιτι κεχρισμένον  ἦν ΑΝΤΙΓΟΝΗ Ο μύθος  των Λαβδακιδών Η γενιά των Λαβδακιδών, που βασίλεψε στη Θήβα, έδω σε και στους τρεις μεγάλους τραγικούς πλούσιο υλικό για τη σύνθεση των τραγωδιών τους. Τα πρώτα στοιχεία  του μύθου βρίσκονται στην Ιλιάδα και στη Νέκυια της Οδύσσειας, ενώ στα έπη Θηβαΐς και Οιδιπό δεια πήρε την οριστική του μορφή. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκό τωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θε ού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να  σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφο ρές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχό μενες γενιές υποφέρουν απ' αυτή τη βαριά κατάρα. Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρί ζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την  Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνεί κη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και  την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλή θεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυ τοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο από σπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κλη ρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντο λή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέ ζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος. Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνη σαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος  βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παρα δώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυ γε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε  την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε ενα ντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά  Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θη βαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θή βας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την  κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλλη λοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία ό μως σώθηκε. Ο νέος άρχοντας της πόλης Κρέων, αδελφός της Ιο κάστης και θείος των παιδιών, εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλη σε να προδώσει την πατρίδα του. Από το σημείο αυτό αρ χίζει η υπόθεση της τραγωδίας. Η Αντιγόνη είναι το δεύτερο από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή. Το δίδαξε, το 442 π.Χ., κερδίζοντας την  πρώτη νίκη. Στη νεότερη εποχή από τον μύθο της Αντιγόνης εμπνεύστηκαν αρκετοί ξένοι συγγραφείς.  Ενδεικτικά αναφέρονται οι σύγχρονοι Ζ. Ανούιγ και Μ. Μπρεχτ. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ  ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΥ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ  ΥΠΟΘΕΣΙΣ Ἀντιγόνη παρὰ τὴν πρόσταξιν τῆς πόλεως θάψασα τὸν Πολυνείκην ἐφωράθη, καὶ εἰς μνημεῖον κατάγειον ἐντε θεῖσα παρὰ τοῦ Κρέοντος ἀνῄρηται· ἐφ' ᾗ καὶ Αἵμων δυ σπαθήσας διὰ τὸν εἰς αὐτὴν ἔρωτα ξίφει ἑαυτὸν διεχειρί σατο. ἐπὶ δὲ τῷ τούτου θανάτῳ καὶ ἡ μήτηρ Εὐρυδίκη ἑαυ τὴν ἀνεῖλε. Κεῖται ἡ μυθοποιία καὶ παρ' Εὐριπίδη ἐν Ἀντιγόνῃ· πλὴ ν ἐκεῖ φωραθεῖσα μετὰ τοῦ Αἵμονος δίδοται πρὸς γάμου κοινωνίαν καὶ τίκτει τὸν Αἵμονα. Ἡ μὲν σκηνὴ τοῦ δράματος ὑπόκειται ἐν Θήβαις ταῖς Βοιωτικαῖς. ὁ δὲ χορὸς συνέστηκεν ἐξ ἐπιχωρίων γερόντων· προλογίζει δὲ ἡ Ἀντιγόνη· ὑπόκειται δὲ τὰ πράγματα ἐπὶ τῶν Κρέοντος βασιλείων. τὸ δὲ κεφάλαιό ν ἐστι τάφος Πολυνείκους, Ἀντιγόνης ἀναίρεσις, θάνα τος Αἵμονος, καὶ μόρος Εὐρυδίκης τῆς Αἵμονος μητρός. Φασὶ δὲ τὸν Σοφοκλέα ἠξιῶσθαι τῆς ἐν Σάμῳ στρατηγίας,  εὐδοκιμήσαντα ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τῆς Ἀντιγόνης, λέ λεκται δὲ τὸ δρᾶμα τοῦτο τριακοστὸν δεύτερον. Μετάφραση Η Αντιγόνη, παραβαίνοντας την απαγόρευση της πόλης,  αφού έθαψε τον Πολυνείκη, πιάστηκε απ' αυτοφώρω  και θανατώθηκε, αφού ο Κρέων την έκλεισε σε υπόγει ο θάλαμο. Και ο Αίμων, εξαιτίας του έρωτά του προς αυτή, επειδή υπέφερε γι' αυτήν, αυτοκτόνησε με μαχαίρι. Για τον θάνατό του και η μάνα του η Ευρυδίκη αυτοκτόνησε. Ο μύθος απαντά και στον Ευριπίδη στην τραγωδία του  Αντιγόνη· όμως εκεί, αφού πιάστηκε επ' αυτοφώρω  με τον Αίμονα, τον παντρεύεται και γεννάει τον Αίμονα. Το δράμα έχει ως σκηνικό τη Θήβα της Βοιωτίας. Ο χο ρός αποτελείται από ντόπιους γέροντες. Τον πρόλογο κάνει η Αντιγόνη. Η δράση εξελίσσεται την εποχή που βασιλεύει ο Κρέων. Τα πιο σημαντικά γεγονότα είναι η ταφή του Πολυνείκη, η θανάτωση της Αντιγόνης, ο θά νατος του Αίμονα και της μητέρας του Ευρυδίκης. Οι αρχαίοι λένε ότι ο Σοφοκλής, εξαιτίας της επιτυχίας  που είχε η παράσταση της Αντιγόνης, εκλέχτηκε στο αξίωμα του στρατηγού, κατά την εκστρατεία ενα ντίον της Σάμου. Το δράμα αυτό έχει καταταγεί τριακο στό δεύτερο στη σειρά (από το σύνολο των έργων του Σο φοκλή). ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ  ΤΗΣ  ΤΡΑΓΩ ΔΙΑΣ ΚΑΤΑ ΠΟΣΟΝ ΜΕΡΗ ΣΤΙΧΟΙ Πρόλογος 1-99 Πάροδος 100-161 Α' Επεισόδιο 162-331 Α' Στάσιμο 332-375 Β' Επεισόδιο 376-581 Β' Στάσιμο 582-625 Γ' Επεισόδιο 626-780 Γ' Στάσιμο 781-800 Δ' Επεισόδιο 801-943 Δ' Στάσιμο 944-987 Ε' Επεισόδιο 988-1114 Ε' Στάσιμο 1115-1154 Έξοδος 1155-1353 ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Αντιγόνη : Κόρη του Οιδίποδα Ισμήνη : Αδελφή της Αντιγόνης Χορός : Γέροντες Θηβαίοι Κρέων : Βασιλιάς της Θήβας Φύλαξ : Ένας από τους φρου ρούς του Πολυνείκη Αίμων : Γιος του Κρέοντα Τειρεσίας : Θηβαίος μάντης Άγγελος : Αγγελιοφόρος που  φέρνει ειδήσεις από  μακριά Ευρυδίκη : Γυναίκα του Κρέοντα Εξάγγελος : Αγγελιοφόρος που  φέρνει ειδήσεις από  το παλάτι 3. Το θέατρο του Διονύσου από το ύψος της Ακροπόλεως.  4ος αιώνας π.Χ. (Φωτ. Αρχείο René Percheron) 5. Σαβράθα (Λιβύη). Το Θέατρο. 1ος αι. μ.Χ. (Φωτ. Αρχείο René Percheron) 6. Προσωπεία Θεάτρου.Ρωμαϊκή τοιχογραφία των χρόνων του Αυγούστου. Ρώμη, Έπαυλη του Αυγούστου. (Φωτ. Αρχείο René Percheron) 7. Η Κρίση του Πάρη. Γλυπτός διάκοσμος του προσκηνίου  του θεάτρου της Σαβράθας. 1ος αι. μ.Χ. 10. Eugène-Jean Damery, Η Αντιγόνη στηρίζει τον Οιδίποδα,  όταν αυτός εξορίζεται από τη Θήβα. 1843. Ελαιογραφία.  Παρίσι, Εθνική Σχολή Καλών Τεχνών.     9. Μιχάλης Κευγάς,  Θεατρικό προσωπείο.  Μπρούντζος. Ιδιωτική συλλογή