ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Εισαγωγή
Όπως στην αρχαιότητα έτσι και στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, παράλληλα προς τη λόγια, συνεχίζεται η λαϊκή παραγωγή, δηλαδή το δημοτικό τραγούδι, συνδεδεμένο πάντα με τη μουσική και συχνά με το χορό.
Από την αρχαιότητα και από τα βυζαντινά χρόνια τα δείγματα δημοτικών τραγουδιών που μας διασώθηκαν είναι πολύ λίγα, συνήθως αποσπασματικά, και έφθασαν στα χέρια μας ως παραθέματα σε κείμενα συγγραφέων. Και τούτο, επειδή το ενδιαφέρον για τα δημοτικά τραγούδια και η συστηματική καταγραφή τους αρχίζει στα νεότερα χρόνια και κυρίως με την ανάπτυξη της επιστήμης της Λαογραφίας. Πολλά από τα δημοτικά τραγούδια που δημιουργήθηκαν στη βυζαντινή περίοδο έφτασαν ως τις μέρες μας με την προφορική παράδοση και φυσικά με αναπροσαρμογές, ανάλογα με την εποχή και με τον τόπο. Αλλα πάλι πλάστηκαν σε νεότερα χρόνια πάνω στον τύπο των παλαιότερων.
Συγκρίνοντας τα παλιότερα δείγματα δημοτικών τραγουδιών με τα νεότερα, διαπιστώνουμε ότι όλα ακολουθούν μερικούς βασικούς κανόνες στην τεχνοτροπία τους και παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Οι κυριότεροι από αυτούς τους κανόνες είναι οι εξής:
1. - Ο λιτός και πυκνός λόγος. Αποφεύγονται δηλαδή οι μακρηγορίες, τα επίθετα είναι ελάχιστα (συνήθως «χαρακτηριστικά») και ο λόγος συγκροτείται κυρίως με ουσιαστικά και ρήματα:
Σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες
γεφύρι -ν- εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι.
γεφύρι -ν- εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι.
2. - Η αρχή της ισομετρίας. Κάθε μετρική ενότητα (ημιστίχιο, στίχος ή δίστιχο) περιέχει ένα ολοκληρωμένο νόημα. Στους στίχους δηλαδή των δημοτικών τραγουδιών αποκλείονται οι διασκελισμοί. Δε θα συναντήσουμε λ.χ. ποτέ στίχους, όπου το νόημα να πηδάει στην επόμενη μετρική ενότητα, σαν κι αυτούς:
Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε
την πίκρια της ζωής. Όντας βυθίσει
ο ήλιος και το σούρουπο ακλουθήσει...
(Λ. Μαβίλης, Λήθη)
την πίκρια της ζωής. Όντας βυθίσει
ο ήλιος και το σούρουπο ακλουθήσει...
(Λ. Μαβίλης, Λήθη)
3. - Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστίχιου στο δεύτερο:
Το Μάη επαντρεύτηκε, το Μάη γυναίκα πήρε...
Να κατακάτσει ο κουρνιαχτός, να σηκωθεί η αντάρα.
Να κατακάτσει ο κουρνιαχτός, να σηκωθεί η αντάρα.
4. - Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων:
Μην ο Καλύβας έρχεται, μην ο Λεβεντογιάννης;
Ούδ' ο Καλύβας έρχεται ούδ' ο Λεβεντογιάννης.
Ούδ' ο Καλύβας έρχεται ούδ' ο Λεβεντογιάννης.
5. - Το θέμα του αδυνάτου:
Αν τρέμουν τ' άγρια βουνά, να τρέμει το γεφύρι
Κι αν πέφτουν τα άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες...
Κι αν πέφτουν τα άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες...
6. - Οι προσωποποιήσεις: Τα βουνά, τα πουλιά, τα δέντρα, τα άλογα κλπ., δηλαδή κάθε έμψυχο ή άψυχο μπορεί να μιλάει και να παίρνει μέρος στη δράση.
Όπως είπαμε παραπάνω, τα δημοτικά τραγούδια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη μουσική, είναι αυτό που λέει το όνομά τους, τραγούδια. Παράγονται από λαϊκούς δημιουργούς συγχρόνως με τη μελωδία ή προσαρμόζονται νέοι στίχοι σε μελωδία γνωστή. Καθώς μεταδίδονται με την προφορική παράδοση από τόπο σε τόπο και από γενιά σε γενιά υφίστανται μεταβολές και έτσι δημιουργούνται διαφορετικές μορφές του ίδιου τραγουδιού (παραλλαγές). Είναι επίσης συνδεδεμένα με διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις: εργασίες (εργατικά), πορείες (του δρόμου), χορούς (χορευτικά), συμπόσια (της τάβλας), γάμους (του γάμου, του γαμπρού, της νύφης), αγερμούς παιδιών (κάλαντα), θανάτους (μοιρολόγια) κτλ.
Φυσικά εμείς εδώ τα μελετούμε μόνο ως «κείμενα» που έχουν καταγραφεί πιστά από διάφορους μελετητές. Μολονότι δημοτικά τραγούδια τραγουδιούνται ακόμη σε πολλά μέρη της πατρίδας μας, εντούτοις η παραγωγή τουςέχει πια σταματήσει, επειδή οι εκφραστικές ανάγκες των ανθρώπων θεραπεύονται από την προσωπική παραγωγή. Τα πιο πρόσφατα θεωρούνται αυτά που έδωσε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος.
Ως προς το περιεχόμενό τους, διαιρούνται στις εξής κατηγορίες:
Α'. - Παραλογές. Είναι πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές κυρίως περιπέτειες της ζωής, πραγματικές ή φανταστικές (κάποιο περιστατικό, μια παράδοση, ένα μύθο). Η μεγάλη ποικιλία των θεμάτων τους δυσκολεύει τη σαφή κατάταξή τους σε κατηγορίες: Μυθικά θέματα διάφορα, στοιχειά, δράκοι, λάμιες, δοκιμασίες της αγάπης, ανόσιοι έρωτες, αποπλανήσεις, ραδιουργίες, απιστίες, πιστές και άπιστες γνναίκες, δράματα τιμής, αναγνωρίσεις συζύγων και αδελφών, θρύλοι κτλ. είναι από τα πιο συνηθισμένα. Πάντως το ιδιαίτερογνώρισμα που χαρακτηρίζει αυτές τις διηγήσεις είναι το παραμυθικό στοιχείο. Και αυτός είναι ο λόγος που τα ονόμασαν «πλαστά».
Για την ιστορική και γεωγραφική τοποθέτηση των παραλογών δεν έχουμε ακριβείς μαρτυρίες. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι οι παλαιότερες από αυτές έχουνμεγάλη ομοιότητα με τα ακριτικά τραγούδια (βλ. πιο κάτω). Θεωρούνται πάντως το παλαιότερο στρώμα των δημοτικών μας τραγουδιών. Είχαν μεγάλη διάδοση σε όλους τουςβαλκανικούς λαούς και παρουσιάζουν αναλογίες με παραδόσεις, μύθους, παραμύθια και τραγούδια των λαών της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή για πολλές συζητήσεις και έρευνες, όπως θα δούμε και στα επιμέρους σημειώματα που προτάσσονται στα τραγούδια που παραθέτουμε.
Β'. - Ακριτικά τραγούδια. Όπως και οι παραλογές, είναι από τα παλαιότερα δημοτικά μας τραγούδια. Η αρχή τουςμας οδηγεί στο Βυζάντιο. Συγκεκριμένα, η δημιουργία τουςοφείλεται στις ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν στα ανατολικά σύνορα του κράτουςαπό τον 8ο αιώνα, κυρίως όμως από τον 9ο ως τον 11ο, εξαιτίας των σκληρών αγώνων των Βυζαντινών στην περιοχή αυτή εναντίον των Αράβων (Σαρακηνών).
Η αυτοκρατορία, για να αναχαιτίσει τις ληστρικές επιδρομές των Σαρακηνών ή Απελατών (ληστών), εμπιστεύτηκε τη φρούρηση των συνόρων στουςακρίτες (από τη λέξη «άκρα», τα σύνορα). Παραχωρούσε δηλαδή σε στρατιωτικούς, στις παραμεθόριες περιοχές κοντά στον Ευφράτη, στον Ταύρο και στον Αντίταυρο, μεγάλα αγροκτήματα να τα καλλιεργούν χωρίς να πληρώνουν φόρους, με την υποχρέωση όμως να αποκρούουν τις εχθρικές επιθέσεις. Έτσι δημιουργήθηκε στις περιοχές αυτές μια ισχυρή τοπική φεουδαρχία.
Οι ακρίτες ήταν υποχρεωμένοι από τις συνθήκες να ζουν σε διαρκή πολεμική ετοιμότητα. Οι επαρχίες τους είχαν τη μορφή στρατοπέδου. Όταν δεν ήταν απασχολημένοι με πολεμικές επιχειρήσεις, ασκούνταν στα όπλα, γυμνάζονταν ή συμμετείχαν σε επικίνδυνα κυνήγια άγριων ζώων, όπου επιδείκνυαν, εκτός από τη δεξιοτεχνία, τόλμη και ανδρεία. Τα κατορθώματά τους υμνήθηκαν σε τραγούδια που ανήκουν σε έναν ειδικό κύκλο τραγουδιών, τα Ακριτικά, που είχαν χαρακτήρα ηρωικό και μορφή επική.
Στην προσωπική ανδρεία των ακριτών η γόνιμη λαϊκή φαντασία έδωσε διαστάσεις υπερφυσικές. Ανάμεσα στους ήρωες των τραγουδιών αυτών αναφέρονται ο Κωσταντής ή Κωνσταντίνος, ο Ανδρόνικος, ο Σκληρόπουλος, ο Φωκάς, ο Πορφύρης κ. ά. Όλους όμως τους ξεπερνούσε ο Διγενής Ακρίτας, που έγινε το σύμβολο της υπεράνθρωπης ανδρείας.
Τα ακριτικά τραγούδια, που η αρχή τους τοποθετείται από τους περισσότερους μελετητές στο 10ο αι., έφτασαν ως εμάς με την προφορική παράδοση και έχουν υποστεί, όπως είναι φυσικό, αλλοιώσεις. Είναι τα πιο διαδεδομένα σε όλον τον ελληνισμό. Απλώθηκαν από τον Πόντο και την Καππαδοκία, όπου εμφανίστηκαν, ως την Ήπειρο, τα Ιόνια Νησιά, την Κρήτη και την Κύπρο. Είναι από ταωραιότερα δημοτικά τραγούδια με κύρια γαρακτηριστικά την ηρωική πνοή και την τολμηρήέκφραση. Τα ακριτικά τραγούδια με το πέρασμα του χρόνου ήταν φυσικό να αναπροσαρμόζονται, για να εκφράσουν ανάλογες περιστάσεις της εθνικής ζωής.
Γ΄. - Του Χάροντα - Του Κάτω Κόσμου. Τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στο Χάροντα ή στον Κάτω Κόσμο συνδέονται στενά με τα μοιρολόγια, συχνά μάλιστα ταυτίζονται στη χρήση. Πηγάζουν από την οδύνη που προξενεί στον άνθρωπο η εμπειρία του θανάτου.
Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι μέσα από τα τραγούδια αυτά αναδύεται η βαθύτατη αγάπη για τη ζωή.
Δ΄. - Ιστορικά Τραγούδια. Ιστορικά θεωρούνται τα δημοτικά τραγούδια που έχουν ως θέμα τους ένα συγκεκριμένο γεγονός, εθνικό ή κοινωνικό, συνήθως επικαιρικό και θλιβερό (πολεμικές συγκρούσεις, πολιορκίες και αλώσεις πόλεων, επιδρομές ληστών και πειρατών, αιχμαλωσίες, επαναστάσεις και χαμένες μάχες, επιδημίες, πείνες και γενικά συμφορές όλων των ειδών). Σπάνια βρίσκει κανείς και τραγούδια που μιλούν για ευχάριστα περιστατικά και άλλα που κάνουν πολιτική σάτιρα, κυρίως σε εποχές έντονων πολιτικών αναβρασμών. Τέτοια είναι μερικά τραγούδια που μας παραδόθηκαν από τη βυζαντινή ακόμα εποχή, αλλά και τη νεότερη. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, καθώς και η προσκόλληση στο θέμα, δίνουν στα ιστορικά τραγούδια πληροφοριακό χαρακτήρα και εμποδίζουν την έμπνευση να λειτουργήσει ποιητικά. Γι' αυτό και πολλά από αυτά δεν καταξιώνονται αισθητικά. Όταν όμως κατορθώνουν να εκφράσουν το θεμελιακό χαρακτήρα του συγκεκριμένου γεγονότος που εξιστορούν, πέρα από την απλή μαρτυρία του, φορτίζονται συγκινησιακά και φτάνουν σε υψηλές ποιητικές κορυφώσεις, όπως Το κρούσος της Αντριανούπολης, Σκλάβοι των Μπαρμπαρέσων, Της Δέσπως, Του Κιαμήλ Μπέη κ.ά.
Τα ιστορικά τραγούδια, σχεδόν στο σύνολό τους, δημιουργήθηκαν στα χρόνια μετά την Άλωση και κυρίως κατά τους αγώνες των Σουλιωτών ή της επανάστασης του 1821. Ελάχιστα αναφέρονται σε γεγονότα της εποχής μας (Μακεδονικός αγώνας, Μικρασιατική καταστροφή κτλ.).
Ε'. - Κλέφτικα τραγούδια. Τα κλέφτικα τραγούδια αποτελούν τη νεότερη και πιο πλούσια κατηγορία δημοτικών τραγουδιών. Είναι γέννημα της ζωής των κλεφτών και αρματολών την εποχή της τουρκοκρατίας. Γι' αυτό και προέρχονται από περιοχές της Ελλάδας, όπου δρούσαν οι κλεφταρματολοί: Πελοπόννησο, Στερεά, Ήπειρο, Θεσσαλία, Νότια Μακεδονία και Χαλκιδική.Τα τραγούδια αυτά εγκωμιάζουν τη ζωή και τα κατορθώματα των κλεφτών και αρματολών ή θρηνούν το θάνατό τους. Μολονότι ομως αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, δεν είναι αφηγηματικά, δεν είναι έπη, αλλά «κυρίως άσματα»1. Από το γεγονός που έχουν ως υπόθεση παίρνουν μονάχα τον πυρήνα ή, το πολύ, τις κύριες γραμμές του εισάγοντας άφθονα λυρικά στοιχεία. Η έκφρασή τους είναι λιτή, αλλά γεμάτη πάθος, τόλμη και δραματικότητα. Διακρίνονται επίσης για την ακρίβεια στη διήγηση και την προσήλωση στα συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα. Δεν χρησιμοποιούν αφηρημένες έννοιες. Συχνή είναι η χρήση διαλόγου. Ήταν τραγούδια καθιστά (δε χορεύονταν), με πλούσια μελωδία.
Το πνεύμα που εκφράζουν είναι ο θαυμασμός για την ανδρεία, τη «λεβεντιά» και την ανεξάρτητη ζωή μέσα στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας.
1. Στίλπων Κυριακίδης, Το Δημοτικό Τραγούδι - Συναγωγή Μελετών, Αθήνα, 1978, εκδ. Ερμής, σ. 50 κ.εξ.
Διαδικτυακές πηγές:
Συλλογές
![Γ.Κ. Σπυριδάκης, Γ.Α. Μέγας, Δ.Α. Πετρόπουλος, «Ελληνικά δημοτικά τραγούδια» (Εκλογή) [πηγή: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας - Ακαδημία Αθηνών]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_s5Hc5LCgNwb0ueNX0B8TJVmkOUNhVnzzrlQ_W4PxpQmPHK2rzMwfNbjV5RHYZxV0dgsPSdlK9QbLjU30G7Kq2FgsBWrsYFzYrffDmmb6XdDVTlxYuTaVG_bg2rwh2aH-gd8km8iNfR-m7HzrqnLMKfIKeXSyczTZmt94K5hsnud3U=s0-d "Γ.Κ. Σπυριδάκης, Γ.Α. Μέγας, Δ.Α. Πετρόπουλος, «Ελληνικά δημοτικά τραγούδια» (Εκλογή) [πηγή: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας - Ακαδημία Αθηνών]"){kind=small}
Γ. Κ. Σπυριδάκης, Γ. Α. Μέγας, Δ. Α. Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια(Εκλογή) Γεώργ. Κ. Σπυριδάκης - Σπυρ. Δ. Περιστέρης, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια Γεώργιος Ευλάμπιος, Ο αμάραντος: ήτοι τα ρόδα της αναγεννηθείσης Ελλάδος Απόστολος Μελαχρινός, Δημοτικά τραγούδια Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού Claude Fauriel, Chants populaires de la Grece moderne A. Passow, Tragoudia Rōmaika: Popularia carmina Graeciae recentioris
Μελέτες
Άγης Θέρος, «Τα τραγούδια των Ελλήνων»Δημήτριος Σ. Λουκάτος, «Τα Πρώτα Τραγουδήματα του Εικοσιένα (Κείμενα από τον Φλωριέλ)» Γ. Μ. Αποστολάκης, Τα Δημοτικά Τραγούδια Στίλπ. Π. Κυριακίδης, Ελληνική Λαογραφία, μέρος Α΄: Μνημεία του Λόγου Ε. Ψυχογιού, Μαύρη γη και Ελένη: Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης Ν. Γ. Πολίτης, Ακριτικά άσματα: Ο θάνατος του Διγενή
Ηχογραφημένες εκτελέσεις δημοτικών τραγουδιών
Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ Πολιτιστική Πύλη Θράκης Ελληνικό παραδοσιακό και λαϊκό τραγούδημα
Λεξιλόγιο
Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής
Θεόδωρος Βρυζάκης (1819-1878), Παραμυθία (1847)
Εθνική Πινακοθήκη
ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ
πηγή http://heyteacher-kalliopi.blogspot.com/2011/11/blog-post_6287.html
Τεύχος Α’
Του νεκρού αδελφού
ΕΙΔΟΣ
Είναι δημοτικό τραγούδι (βλ. σ. 18 σχολικού βιβλίου) που ανήκει στην
κατηγορία των παραλογών (βλ. σ. 20 σχολικού βιβλίου).
Είναι ένα αφηγηματικό επικό1 και συνάμα λυρικό2 ποίημα
Ο ΤΙΤΛΟΣ
Το ποίημα εξ αρχής υποδηλώνει, προϊδεάζει για το θάνατο (νεκρού) και
μάλιστα ορίζει το κυρίαρχο πρόσωπο με την ιδιότητα του αδελφού
ΘΕΜΑ
Η ανάσταση του νεκρού αδελφού για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
στ. 1- 17 Η πολυπρόσωπη οικογένεια και η αντιμετώπιση του
προβλήματος που γεννά το προξενιό.
στ. 18-28 Το θανατικό της οικογένειας και το ανακάλημα της μάνας.
στ. 29-41 Η νεκρανάσταση το Κωνσταντή και η συνάντηση με την
αδελφή του.
στ. 42-65 Το ταξίδι της επιστροφής.
στ. 66-81 Η επιστροφή της Αρετής στο σπίτι.
στ. 82 Η λύση του δράματος
1 έπος: αφηγείται κατορθώματα ηρώων
2 λυρική: η ποίηση που εκφράζει υποκειμενικά συναισθήματα
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 6 —
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ
στ. 1-5
1. Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη
2. την κόρη τη μονάκριβη την πολυαγαπημένη,
3. την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε!
4. Στα σκοτεινά την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,!
5. Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της.
Η οικογένεια
· Το ποίημα ξεκινά με την εικόνα μιας μεγάλης οικογένειας (δίχως
πατέρα) με δέκα παιδιά.
· Η μοναδικότητα (μια σου κόρη, μονάκριβη ) και η ομορφιά της κόρης
(ήλιος δε σου την είδε) και η αδυναμία (πολυαγαπημένη, Στα σκοτεινά
την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,! Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε
τα μαλλιά της) που τρέφει γι’ αυτήν η μάνα προοικονομούν την
αρνητική στάση της μάνας στο προξενιό και τον πόνο που αυτή θα
νιώσει όταν θα μείνει μόνη.
· Να σημειωθεί ότι έξι στίχοι είναι αφιερωμένοι στην Αρετή – όνομα με
ιδιαίτερη σημασία, που δηλώνει την ηθική ποιότητα της κοπέλας.
Ακόμη πληροφορούμαστε ότι η οικογένεια την προφυλάσσει από τις
εξωτερικές εργασίες αλλά και από τα βλέμματα των ξένων (ήλιος δε
σου την είδε).
στ. 6-7
6. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα,
7. να πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα.
Το προξενιό
· Προξενητάδες από τη Βαβυλώνα (πρωτεύουσα της Βαβυλωνίας, αρχ.
χώρα της Μεσοποταμίας, χώρα - πόλη μακρινή και πλούσια) ζητούν σε
γάμο την Αρετή.
· Η ομορφιά της κόρης έχει φτάσει στα βάθη της Ανατολής.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 7 —
στ. 8-17
8. Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει.
9. «Μάνα μου, κι ας τη δώσομε την Αρετή στα ξένα,
10. στα ξένα κει που περπατώ, στα ξένα που πηγαίνω,
11. αν παμ’ εμείς στην ξενιτιά, ξένοι να μην περνούμε.
12. -Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
13. Κι α μόρτει, γιε μου θάνατος, κι α μόρτει, γιε μου, αρρώστια,
14. κι αν τύχει πίκρα γη χαρά, ποιος πάει να μου τη φέρει;
15. -Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
16. αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια,
17. αν τύχει πίκρα γη χαρά, εγώ να σου τη φέρω».
Οικογενειακό συμβούλιο και διαφωνία.
· Το συναισθηματικό κλίμα αλλάζει. Το προξενιό προκαλεί σοβαρό θέμα
προς συζήτηση. Τι θαγίνει με την κόρη;
· Οι οχτώ αδερφοί (ανώνυμοι και υποτονικοί, ώστε να τονιστεί η
‘‘σύγκρουση’’ μάνας - Κωνσταντή) δε θέλουν να δώσουν την Αρετή σε
αντίθεση με τον Κωνσταντή (επώνυμος ως ήρωας, πρωταγωνιστής του
δράματος) ο οποίος ως ταξιδευτής θέλει να έχει κάποιους δικούς του
στα ξένα.
· Η μάνα αρνείται γιατί κι αυτή στην κόρη της βασίζεται σε μια δύσκολη
στιγμή της.
· Ο Κωνσταντής ορκίζεται ότι σε μια τέτοια στιγμή αυτός θα πάει και
θα φέρει την Αρετή κοντά της και έτσι κάμπτει τις αντιρρήσεις της
μάνας.
· Η απόφαση λαμβάνεται με «δημοκρατικές διαδικασίες», αφού όλοι
εκθέτουν τη γνώμη τους και σχετικά επιχειρήματα. Όλοι; Όχι
ακριβώς, αφού η άμεσα ενδιαφερόμενη, η Αρετή, δεν ερωτάται,
πράγμα που φανερώνει τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη και
τον τρόπο που παντρεύονταν.
στ. 18-28
18. Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
19. κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
20. κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν,
21. βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο.
22. Σ’ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ’ όλα μοιρολογιόταν,
23. στου Κωσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλιά της.
24. « Ανάθέμα σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε,
25. οπού μου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα!
26. Το τάξιμο που μου ‘ταξες, πότε θα μου το κάμεις;
27. Τον ουρανό βαλες κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
28. αν τύχει πίκρα γη χαρά, να πας να μου τη φέρεις».
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 8 —
Θανατικό στην οικογένεια και κατάρα της μάνας.
· Τα χρόνια πέρασαν, στην οικογένεια έπεσε θανατικό (τα εννιά
αδέρφια πέθαναν, η μάνα έμεινε μοναχή και η κόρη της, η Αρετή,
λείπει μακριά παντρεμένη στα ξένα) που προκαλεί στη μάνα θρήνο
αλλά και οργή, αγανάκτηση για τον Κωνσταντή (υπεύθυνου για την
απομάκρυνση της Αρετής), τον οποίο καταριέται και του θυμίζει τον
όρκο του απαιτώντας την εκπλήρωση του.
στ. 29-32
29. Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα,
30. η γης αναταράχτηκε κι ο Κωσταντής εβγήκε.
31. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τα’ άστρο χαλινάρι
32. και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει.
Η νεκρανάσταση του Κωνσταντίνου για την πραγματοποίηση του
όρκου.
— Η κατάρα της μάνας είναι έντονη (μυριανάθεμα βαριά) και φτάνει μέχρι
τον κάτω κόσμο εγείροντας το νεκρό.
— Άλλωστε η εκπλήρωση της υπόσχεσης είναι ικανή να αναστήσει και
νεκρούς
— Φυσικά η νεκρανάσταση είναι εξωπραγματικό και συνταρακτικό
γεγονός, γι’ αυτό συνοδεύεται με σεισμό (η γης αναταράχτηκε).
— Σύμμαχοι του Κωνσταντή είναι τα φυσικά στοιχεία (β. πιο κάτω)
στ. 33-41
33. Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
34. Βρίσκει την κι εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
35. Από μακριά τη χαιρετά κι από κοντά της λέγει:
36. «Άιντε, αδερφή, να φύγομε, στη μάνα μας να πάμε.
37. -Αλίμονο, αδερφάκι μου, και τι είναι τούτη η ώρα;
38. Αν ίσως κι είναι για χαρά, να στολιστώ και να ‘ρθω,
39. κι αν είναι πίκρα, πες μου το, να βάλω μαύρα να ‘ρθω
40. -Έλα, Αρετή, στο σπίτι μας, κι ας είσαι όπως και αν είσαι
41. Κοντολυγίζει τα’ άλογο και πίσω την καθίζει.
Συνάντηση Κωνσταντή – Αρετής και έναρξη ταξιδιού
· Ο Κωνσταντίνος συναντάει την Αρετή και της ζητάει να τον
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 9 —
ακολουθήσει, για να πάνε στη μάνα τους
· Η έκπληξη της κοπέλας είναι έντονη για το απότομο της εμφάνισης
και απαίτησης που προκαλεί ανησυχία (Αλίμονο)
· Ο Κωνσταντής όμως δε δίνει απάντηση στις ερωτήσεις της. Την
ανεβάζει στο άλογο του και ξεκινούν.
στ. 42-65
42. Στη στράτα που διαβαίνανε πουλάκια κιλαηδούσαν,
43. δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, μήτε σαν χελιδόνια..
44. μόν’ κιλαηδούσαν κι έλεγαν ανθρωπινή ομιλία:
45. «Ποιος είδε κόρην όμορφη να σέρνει ο πεθαμένος!
46. Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
47. -Πουλάκια είναι κι ας κιλαηδούν, πουλάκια είναι κι ας λένε.
48. Και παρέκει που πάγαιναν κι άλλα πουλιά τους λένε:
49. «Δεν είναι κρίμα κι άδικο, παράξενο μεγάλο,
50. να περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους!
51. -Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
52. πως περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους.
53. - Απρίλης είναι και λαλούν και Μάης και φωλεύουν.
54. -Φοβούμαι σ', αδερφάκι μου, και λιβανιές μυρίζεις.
55. - Εχτές βραδίς επήγαμε πέρα στον Αϊ-Γιάννη,
56. κι εθύμιασέ μας ο παπάς με περισσό λιβάνι».
57. Και παρεμπρός που πήγανε, κι άλλα πουλιά τους λένε
58. «Για ιδές θάμα κι αντίθαμα που γίνεται στον κόσμο,
59. τέτοια πανώρια λυγερή να σέρνει ο πεθαμένος!»
60. Τ' άκουσε πάλι η Αρετή κι εράγισε η καρδιά της.
61. «Άκουσες, Κωσταντάκη μου, τι λένε τα πουλάκια;
62. -Άφησ', Αρέτω, τα πουλιά κι ό,τι κι α θέλ' ας λέγουν.
63. -Πες μου, πού είναι τα κάλλη σου, και πού είν' η λεβεντιά σου
64. και τα ξανθά σου τα μαλλιά και τ' όμορφο μουστάκι;
65. -Έχω καιρό π' αρρώστησα και πέσαν τα μαλλιά μου».
Απορία ομιλούντων πουλιών – υποψίες Αρετής και προσπάθεια
Κωνσταντή να την καθησυχάσει
· Στην νυχτερινή πορεία φρίκης συμπλέκονται ο πραγματικός με τον
φανταστικό κόσμο, ενώ παράλληλα εισβάλλει και το εξωλογικό
στοιχείο της ομιλίας των πτηνών, που δηλώνουν την απορία της
φύσης, η οποία θα αποκαλύψει και την πραγματικότητα (το θάνατο
του Κωνσταντή)
· Στο δρόμο του γυρισμού λοιπόν τα πουλιά βλέπουν το θαύμα και
απορούν.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 0 —
· Η Αρετή τα ακούει, ρωτά τον αδερφό της που της απαντάει αόριστα
προτρέποντας την να μη δίνει σημασία στα λόγια των πουλιών.
· Η Αρετή υποψιάζεται από τη μυρωδιά λιβανιού και τα πεσμένα
μαλλιά του αδελφού της ότι είναι νεκρός.
· Ο διάλογος ανάμεσα στα πουλιά, την Αρετή και τον Κωνσταντίνο
συνεχίζεται χωρίς να αποκαλύπτεται άμεσα η αλήθεια, γιατί ο
Κωνσταντίνος υπεκφεύγει με διάφορες εύλογες απαντήσεις.
στ. 66-81
66. Αυτού σιμά, αυτού κοντά στην εκκλησιά προφτάνουν.
67. Βαριά χτυπά τ' αλόγου του κι απ' εμπροστά της χάθη
68. Κι ακούει την πλάκα και βροντά, το χώμα και βοΐζει
69. Κινάει και πάει η Αρετή στο σπίτι μοναχή της.
70. Βλέπει τους κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
71. βλέπει τον μπάλσαμο ξερό, το καρυοφύλλι μαύρο,
72. βλέπει μπροστά στην πόρτα της χορτάρια φυτρωμένα.
73. Βρίσκει την πόρτα σφαλιστή και τα κλειδιά παρμένα,
74. και τα σπιτοπαράθυρα σφιχτά μανταλωμένα.
75. Κτυπά την πόρτα δυνατά, τα παραθύρια τρίζουν.
76. « Αν είσαι φίλος διάβαινε. κι αν είσαι εχτρός μου φύγε,
77. κι αν είσαι ο Πικροχάροντας, άλλα παιδιά δεν έχω,
78. κι η δόλια η Αρετούλα μου λείπει μακριά στα ξένα.
79. -Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω, γλυκιά μου μάνα.
80. -Ποιος είν’ αυτός που μου χτυπάει και με φωνάζει μάνα;
81. -Άνοιξε, μάνα μου, άνοιξε κι εγώ είμαι η Αρετή σου».
Άφιξη στο χωριό – εξαφάνιση Κωνσταντή – διάλογος μάνας και κόρης
· Φτάνουν έτσι στην εκκλησιά όπου ο Κωνσταντής εξαφανίζεται και
χώνεται πάλι στο χώμα με ανάλογο τρόπο με τον οποίο αναστήθηκε
(στ. 68 σεισμό και κρότο).
· Η Αρετή πηγαίνει στο σπίτι της όπου επικρατεί ερημιά και
εγκατάλειψη, προκαλώντας εύλογα την αγωνία της. Το βλέμμα της
ρουφάει (Βλέπει …βλέπει…βλέπει) τη δυστυχία που υπονοείται.
· Η κόρη χτυπάει την πόρτα και ακούγεται η απελπισμένη απάντηση
της μάνας που αρνείται όχι μόνο εχθρούς αλλά και φίλους (στ. 76)
· Στο στ. 77 η Αρετή πληροφορείται για το θάνατο των αδελφών της.
· Η Αρετή αναγγέλλει την παρουσία της και γίνεται η αναγνώριση.
· Τα συναισθήματα και των δύο φαίνονται από τις λέξεις (δόλια,
Αρετούλα, μανούλα, γλυκιά)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 1 —
στ. 82
82. Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο
Εναγκαλισμός και θάνατος μάνας και κόρης.
— Με άκρα λιτότητα και πυκνότητα λύνεται κορυφούμενο το δράμα
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ3
§ Η αποστολή προξενητάδων ανατρέπει την ηρεμία και την
υπονοούμενη οικογενειακή ομόνοια. Προκαλεί διάσταση απόψεων και
διχασμό. Με το προξενιό λοιπόν αρχίζει η «δέση» του μύθου (= η πλοκή
της υπόθεσης ως το σημείο που η ευτυχία ή η δυστυχία του ήρωα
κορυφώνεται)
§ Ο όρκος του Κωσταντή, που δίδεται ώστε να καμφθεί η μάνα, θα δώσει
διέξοδο στη διαφωνία και ο γάμος θα συντελεστεί. Μάλιστα ο όρκος θα
συμβάλλει αργότερα στη νεκρανάσταση του κωνσταντή.
§ Το θανατικό, θα ανατρέψει τους οικογενειακούς σχεδιασμούς, θα
αλλάξει την κατεύθυνση της πορείας των πραγμάτων, φανερώνοντας
και το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ζωής. Είναι επομένως στοιχείο
περιπέτειας, αφού μεταβάλλει την κατάσταση της οικογένειας από την
ευτυχία στη δυστυχία.
§ Η κατάρα δίνει διέξοδο στο αδιέξοδο που έχει περιέλθει η μάνα και η
όλη αφήγηση: η μάνα δεν μπορεί ν επικοινωνήσεις με την κόρη της. Η
κατάρα υποχρεώνει τον Κωνσταντή να ξαναέρθει στη ζωή για να
επιστρέψει την Αρετή στο σπίτι. Αποτελεί «ανακάλεμα», κάλεσμα του
νεκρού Κωσταντή στη ζωή. Και γι’ αυτό ο ποιητής διακόπτει την
αφήγηση για να παρεμβάλλει την κατάρα σε ευθύ λόγο, για να τονίσει
τη σημασία της στην πλοκή του μύθου. Η κατάρα αποτελεί στοιχείο
εσωτερικής οικονομίας του μύθου, γιατί συντελεί ώστε το αφύσικο
γεγονός της έγερσης του νεκρού να αποκτήσει ένα ισχυρότερο αίτιο, που
κάπως το δικαιολογεί, με αποτέλεσμα να το αποδεχτούμε ως κάτι το
φυσικό, ή τουλάχιστον αισθητικά αναγκαίο.
3 (http://www.scribd.com/doc/19780544/2-)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 2 —
Η λύση
Ο τελευταίος στίχος με το θάνατο μάνας και κόρης κλείνει το μύθο του
ποιήματος φτάνοντάς το στο δραματικό του κορύφωμα. Η λύση που δίνει ο
ποιητής κατορθώνει να οδηγήσει στην υψηλότερη δραματική ένταση τα
συναισθήματα των ακροατών. Καμιά άλλη λύση δε θα μπορούσε να μας
οδηγήσει σ’ αυτή την ένταση των συναισθημάτων που μας δημιουργεί ο
θάνατος των δύο ηρωίδων. Ο ακροατής ζώντας όλη τη δραματικότητα της
ανθρώπινης τύχης και φτάνοντας στη μεγαλύτερη ένταση των
συναισθημάτων του, φτάνει τελικά στην κάθαρση, στη λύτρωση, στην
ψυχική ανακούφιση, που είναι το αποτέλεσμα της μαγείας που δημιουργεί
η υψηλή ποίηση.
Άλλωστε η ζωή και για τις δυο δεν είχε πια κανένα νόημα.
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
«Στο τραγούδι του νεκρού αδελφού ενυπάρχει ο θάνατος, ο γάμος, η μετοικεσία,
η αγάπη, όμως το σημαντικότερο που κυριαρχεί στην Ελλάδα, στη Σερβία, στη
Βουλγαρία, στην Αλβανία, στη Ρουμανία είναι η ιδέα της υπόσχεσης. Η μπέσα.
Κάποιος δίνει το λόγο του και πρέπει να τον κρατήσει»
Μόργκενστερν
«Η μάνα απαιτεί και ο γιος αναγκάζεται να κάνει κάτι που δεν είναι του κόσμου
τούτου. Ο γιος αναγκάζεται να αναστηθεί για να τηρήσει την υπόσχεση».
Κατσιαδάκη
«Πρέπει να έχουμε μπέσα. Ο Κωσταντής σηκώνεται γιατί έχει δώσει λόγο, δεν
τον σηκώνει ο Θεός». Τζέπα
Η οικογενειακή ζωή
· Μεγάλη οικογένεια που αποφασίζει με δημοκρατικές διαδικασίες
· Η γνώμη του καθενός (μάνας και Κωνσταντή) βασίζεται στο
προσωπικό του συμφέρον
Ο γάμος
· Είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και συνδέεται με τον
αποχωρισμό. Στον ελληνικό γάμο κεντρικό ρόλο παίζουν οι
προξενητάδες, τα πρόσωπα που μεσολαβούν για τη σύναψη μιας
προξενιάς, ενός συνοικεσίου. Η κόρη δεν ερωτάται για τη μοίρα της.
Άλλοι αποφασίζουν και έρχονται να τη ζητήσουν, άλλοι (τα αδέρφια)
αποφασίζουν αν θα τη δώσουν ή όχι.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 3 —
Η ξενιτιά
· Η λέξη «ξένα» (ξένοι, ξενιτιά, εξόριζες στα ξένα) επανέρχεται
συνεχώς.
· Το τέλος του τραγουδιού είναι τυπική σκηνή γυρισμού του
ξενιτεμένου.
(…) «θα παρατηρήσουμε την βασική σημασία που έχει στην έμπνευσή του το θέμα του
χωρισμού. Ο πόθος της επιστροφής, η νοσταλγία για κάτι χαμένο, η αποστροφή για το
ξένο, το αλλότριο, για την ξενιτιά, μας ανάγει ψυχολογικά σε μια λειτουργία όπου τα
διάφορα θέματα γίνονται σύμβολα μιας καθολικής λαχτάρας για επιστροφή..» (Κ. Θ.
Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Ίκαρος,
Η δύναμη του όρκου
· Όρκος είναι βεβαίωση ή υπόσχεση με επίκληση του θείου, Στην
ελληνική και στη ρωμαϊκή μυθολογία με το όνομα Όρκος είναι γνωστή
μία θεότητα την οποία οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν προσωποποίηση
του όρκου που δίνεται. Ο Όρκος μυθολογείται ως γιος της θεάς Έριδας ή
του Αιθέρα και της θεάς Γαίας. Ο `Όρκος τιμωρούσε τους επίορκους,
όσους δηλαδή καταπατούσαν τον όρκο που είχαν δώσει.
· Ο όρκος λοιπόν έχει βαρύτητα, προϋποθέτει πίστη σε αξίες. Αν ο
όρκος δεν εκπληρωθεί, πλήττονται και όλες οι αξίες που μπήκαν
εγγυητές (ουρανός, άγιοι) για την τήρηση του.
Ο θάνατος
· Ο θάνατος κυριαρχεί σε όλο το τραγούδι, αφού όλοι οι ήρωες
πεθαίνουν.
Η κατάρα της μάνας
· Κεντρικό στοιχείο του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού είναι η κατάρα.
Πιστεύεται ότι η κατάρα του γονιού, και ιδιαίτερα της μητέρας, έχει
καθοριστική σημασία για την ζωή του παιδιού. Ακόμη μεγαλύτερη
δύναμη έχει η κατάρα της ηλικιωμένης μητέρας. «Στα χέρια των
γυναικών», σύμφωνα με την Ελένη Ψυχογιού, «η κατάρα γίνεται
παραβατικό ―και δεισιδαιμονικά ακαταμάχητο― επικοινωνιακό,
δικαιικό, παιδευτικό και συναισθηματικό εργαλείο μεταφυσικής και
συμβολικής εξουσίας, ως μέσο ελέγχου και διαπραγμάτευσης».
Η ανάσταση νεκρών
· Η ιδέα της ανάστασης των νεκρών περιγράφει την επαναφορά των
νεκρών από το θάνατο στη ζωή. Η ακριβής αντίληψη του τόπου, του
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 4 —
τρόπου και του χρόνου αυτής της διαδικασίας ποικίλει σε καθεμία από
τις θρησκείες που διακηρύττουν πίστη στην νεκρανάσταση —όπως ο
Ιουδαϊσμός, ο Ζωροαστρισμός, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ.
· Η διάχυτη πίστη των βαλκανικών λαών στους βρικόλακες συνδέεται με
ενυπάρχει στο τραγούδι. Πολλές είναι οι παραδόσεις και οι
δεισιδαιμονίες γύρω από τον χαρακτήρα των όντων αυτών, αλλά και
γύρω από τους λόγους που ένας άνθρωπος μπορεί να γίνει βρικόλακας,
κατάσταση η οποία τερματίζεται με ορισμένες μαγικές πράξεις. Η
περίπτωση του Κωσταντή, σύμφωνα με την ανάλυση του Ελευθέριου Π.
Αλεξάκη, είναι μια ενδιάμεση κατάσταση βρικόλακα/νεκροζώντανου, ο
οποίος σηκώνεται πρόσκαιρα από τον τάφο, λόγω της μητρικής
κατάρας, για συγκεκριμένο σκοπό και όχι για να βλάψει τους
ανθρώπους.
Το ανακάλεμα
· Το ανακάλεμα είναι θρήνος πάνω στον τάφο του νεκρού προσώπου
και κάλεσμα με το όνομα του για να σηκωθεί και να δώσει κάποια
βοήθεια.
Η ομορφιά και η φροντίδα της κόρης
· Ήλιος δε σου την είδε: Δίδεται μεγάλη φροντίδα για την ασφάλεια και
την τιμή της κόρης. Ακόμη στη λαϊκή αντίληψη η ομορφιά της γυναίκας
σχετίζεται με τη λευκότητα του δέρματος.
Η φύση
— Η φύση είναι παρούσα σε όλο ποίημα. Ήδη από το στ. 3-5 δηλώνεται ότι
την κόρη: ήλιος δε σου την είδε … στ’ άφεγγα τη χτενίζει, Στ’ άστρι και
τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της
— Στο στ. 15 ο Κωνσταντής επικαλείται τον ουρανό ως μάρτυρα της
υπόσχεσής του: Βάλλω τον ουρανό κριτή
— Στους στ. 31-33 η φύση γίνεται σύμμαχος του Κωνσταντή στην
προσπάθεια να επαναφέρει την Αρετή: το σύγνεφο άλογο και τ’ άστρο
χαλινάρι και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει και
κυριαρχεί στο χώρο: Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
— Τα δυο αδέλφια συναντιούνται σε φυσικό χώρο: Βρίσκει την κι
εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
— Στους στ. 42-53 και 57-59 τα πουλάκια με ανθρώπινη λαλιά συμμετέχουν
στο δράμα.
— Τέλος στο στ. 70 η γύμνια της φύσης δηλώνει το δράμα: Βλέπει τους
κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 5 —
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Ήρεμη οικογενειακή ζωή => ευτυχία
· Άφιξη των προξενητάδων => ανησυχία
· Θάνατος=> θλίψη, απελπισία, απόγνωση
· Ανάθεμα και κατάρα μάνας => φόβος και αγωνία
· Εξωλογικά στοιχεία => δέος, έκπληξη, απορία
· Ερήμωση σπιτιού => πόνος
· Αναγνώριση μάνας και κόρης => χαρά
· Θάνατος μάνας και κόρης => πόνος
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 6 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
Μάλιστα ξεκινά με προσφώνηση προς τη μάνα και με β’ πρόσωπο.
°Μονόλογος
· μάνας (επίκληση στο νεκρό Κωνσταντίνο με αναθεματισμούς)
· πουλιών (με ανθρώπινη λαλιά, στοιχείο της τεχνική του δημοτικού
τραγουδιού, που εκφράζουν την έκπληξη και το θαυμασμό της φύσης
για το πρωτοφανές γεγονός)
° Διάλογος
· Κωνσταντίνου - μάνας
· Κωνσταντίνου – Αρετής
· Αρετής - μάνας
Σε αρκετά σημεία ο αφηγητής δίνει το λόγο στους ήρωές του. Έτσι:
α) περιορίζει τη μονοτονία της αφήγησης και χαρίζει ποικιλία στο λόγο.
β) ηθογραφεί άμεσα τα πρόσωπα: από αυτά που λένε
αντιλαμβανόμαστε καλύτερα τις ιδιότητες του χαρακτήρα τους, την
προσωπικότητά τους, τα συναισθήματά τους.
γ) προσδίδει στο λόγο δραματικότητα και ζωντάνια, αυθεντικότητα,
θεατρικότητα, αφού με τους διαλόγους είναι σα να έχουμε τα πρόσωπα
να δρουν μπροστά στα μάτια μας.
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες
αφηγήσεις
°Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με περίληψη/σύνοψη
=> επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης)
· αυτά που συνέβησαν στο μεταξύ,
o (Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
o κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
o κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν)
δίνονται πολύ πυκνά μέσα σε τρεις στίχους με σχήμα πολυσύνδετο
(και σαν.... κι εμπήκε... κι έπεσε κι οι εννιά...)
° Επιβράδυνση για λόγους αφηγηματικής οικονομίας (παράταση του
χρόνου αφήγησης με διάλογο Αρετής – Κωνσταντή)
° Προϊδεασμός: χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 7 —
Εκφραστικοί Τρόποι
° Επανάληψη
(στίχων 13 και 14 στους στίχους 16 και 17, μια επανάληψη που δείχνει να
συνεχίζει ομηρικά πρότυπα.
° Αντιθέσεις: Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη - Οι οχτώ αδερφοί δε
θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει. - Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
° Τραγική ειρωνεία: Η Αρετή (ήρωας) δεν ξέρει ενώ εμείς (ο αναγνώστης) ξέ-
ρουμε ότι ο αδελφός της είναι νεκρός.
° Προσωποποίηση: μήνες οργισμένοι
° Παρομοίωση: σαν καλαμιά στον κάμπο
°Χρήση παρατατικού χρόνου που δηλώνει διάρκεια.
° Εικόνες στο χώρο της φυσικής πραγματικότητας τώρα.
οπτικές (ερημιάς και εγκατάλειψης)
ακουστικές (χτυπήματα στην πόρτα, το τρίξιμο των παραθυριών)
° Άστοχες υποθέσεις: μάνας προς Αρετή
° Στιχουργική: Ιαμβικός4 δεκαπεντασύλλαβος στίχος, ανομοιοκατάληκτος
και παροξύτονος.
4 ίαμβος; μετρική μονάδα από μια βραχεία και μία μακρά συλλαβή για την αρχαία
ποίηση, από μία άτονη και μία τονισμένη για τη νεότερη
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 8 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ελεύθερης ανάπτυξης
1. Ποιο πρόσωπο προβάλλεται στους πέντε πρώτους στίχους και τι, κατά
τη γνώμη σας, εξυπηρετεί αυτή η προβολή του;
2. Μεταξύ των στίχων 17 και 18 υπάρχει κάποιο κενό στην αφήγηση. α)
Ποια γεγονότα ή καταστάσεις λείπουν, κατά τη γνώμη σας, από την
αφήγηση; β) Ποια σκοπιμότητα πιστεύετε ότι εξυπηρετεί αυτό το κενό;
3. Πώς μπορούν να δικαιολογηθούν: α) το «μυριανάθεμα» και η «βαριά
κατάρα» (στ. 29) της μάνας προς τον Κωσταντή; β) η «ανάσταση» του
Κωσταντή;
4. Το ταξίδι της επιστροφής έχει χαρακτηριστεί ως «οδοιπορικό αγωνίας»
για την Αρετή. Συμφωνείτε με αυτό το χαρακτηρισμό; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
5. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Κωσταντής για να διασκεδάσει τις
ανησυχίες της Αρετής;
6. Σε ποιους στίχους αποκαλύπτεται η συμμετοχή της φύσης στη δράση
του ποιήματος και γιατί;
7. Πώς παρουσιάζεται η μάνα στο τραγούδι και ποιο ρόλο έχει στην
εξέλιξη της δράσης;
8. Στο τραγούδι εναλλάσσονται ο διάλογος, η περιγραφή και η αφήγηση.
α) Ποια η λειτουργία του κάθε στοιχείου στο τραγούδι; β) Ποιο από τα
στοιχεία αυτά, κατά τη γνώμη σας, υπερισχύει στην ενότητα των στ. 66-
82 και γιατί;
9. «Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν ... δύο» (στ. 82): Πώς θα δικαιολογούσατε το
διπλό θάνατο της Αρετής και της μάνας;
10. Σε ποιο σημείο αρχίζει η πλοκή του μύθου, πού κορυφώνεται και πού
έχουμε τη «λύσι»5 του; Αιτιολογήστε την άποψή σας.
11. Ποιο πρόσωπο του τραγουδιού σας προκαλεί τη μεγαλύτερη συμπάθεια
και γιατί;
12. Πώς δικαιολογείται η απότομη εξαφάνιση του Κωσταντή;
13. Ποιες είναι οι οικογενειακές σχέσεις που διαγράφονται στο ποίημα;
5 Η λύσις του δράματος επέρχεται, όταν αρχίζει η αποκλιμάκωση της τραγικής έντασης
(πρβλ. ριστοτέλους, Περί Ποιητικής).
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 9 —
Παραδείγματα ερωτήσεων σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». Πώς προσδιορίζεται
αυτή;
2. Να επισημάνετε στους στ. 42-65 δύο εκφραστικούς τρόπους που
προσδίδουν δραματικότητα στο τραγούδι.
3. Ποιες λέξεις εκφράζουν στους στ. 22-28 το μητρικό θρήνο;
4. Ποιοι στίχοι εκφράζουν και πώς την απεριόριστη αγάπη και τη μεγάλη
αδυναμία που είχε η μάνα της Αρετής προς την κόρη της;
5. Γιατί η μάνα στο μνήμα του Κωνσταντή «ανέσπα τα μαλλιά της», ενώ
στα μνήματα των άλλων γιων της μόνο «έκλαιγε» και «μοιρολογιόταν»;
6. α) Να προσδιορίσετε ενότητες στους στίχους 1-41. β) Να αναφέρετε
επιγραμματικά το θέμα κάθε ενότητας.
7. Να αναφέρετε τις διαφορές που παρουσιάζει το ταξίδι του Κωσταντή
προς την Αρετή από το ταξίδι της επιστροφής τους στην πατρική οικία.
8. Ποια στοιχεία του ποιήματος μας επιτρέπουν να το χαρακτηρίσουμε ως
παραλογή;
9. Ποια εικόνα παρουσίαζε ο Κωσταντής μετά την «ανάστασή» του; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας αναφερόμενοι σε συγκεκριμένους
στίχους του ποιήματος.
10. Να αναφέρετε τους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους αποδίδεται η
συμφορά που έπληξε το σπίτι.
11. «Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού είναι ότι
εμμένει στο ουσιώδες παραλείποντας τις λεπτομέρειες». Να αναφέρετε
δύο περιπτώσεις που επαληθεύουν αυτό το σχόλιο.
Συνδυασμός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». α) Με ποιες λέξεις
προσδιορίζεται; β) Τι εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, αυτό το στοιχείο
στην πλοκή του τραγουδιού;
2. Να επισημάνετε τις αντιθέσεις που υπάρχουν στην πρώτη ενότητα (στ.
1-17) του ποιήματος.
3. Στο διάλογο μάνας - Κωσταντή ποιος υπερισχύει; Πώς κρίνετε το
επιχείρημά του;
4. α) Να εντοπίσετε πρόσωπα ή/και γεγονότα που παρουσιάζονται στο
ποίημα και τα οποία αντιστρατεύονται τον κόσμο της πραγματικότητας
και της φυσικής τάξης. β) Να δικαιολογήσετε την παρουσία τους στο
τραγούδι.
5. Να αναφέρετε δύο σημεία στο τραγούδι όπου η δράση επιταχύνεται και
να δικαιολογήσετε τις επιλογές σας.
6. Ποιες από τις τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματική περίληψη,
αφηγηματικό σχόλιο, επιβράδυνση, αναδρομική αφήγηση κ.λπ.)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 0 —
μπορείτε να επισημάνετε στο ποίημα; Αναφερθείτε σε συγκεκριμένους
στίχους.
Παραδείγματα ερωτήσεων αντικειμενικού τύπου
Ερωτήσεις της μορφής «σωστό - λάθος»
1. Οι στίχοι του ποιήματος είναι ανομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι.
2. Το ποίημα αυτό εντάσσεται στην κατηγορία των δημοτικών τραγουδιών
της ξενιτιάς.
3. Η αναγνώριση μάνας - Αρετής γίνεται με τα γνωστά στα δημοτικά
τραγούδια «σημάδια».
4. Στο ποίημα αυτό εναλλάσσεται η αφήγηση με την περιγραφή και το
διάλογο.
5. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι άσχετη με κάθε χριστιανική
αντίληψη σχετικά με την ανάσταση των νεκρών.
Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής
Βάλτε σε κύκλο το γράμμα της απάντησης που θεωρείτε σωστή:
1. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι δικαιολογημένη, επειδή:
α) πρόκειται για μια «πλαστή κατασκευή»
β) έχει προηγηθεί «το μυριανάθεμα και η βαριά κατάρα» της μάνας (στ. 29)
γ) είναι ένας κοινός τόπος στη λογοτεχνία και δεν μας εντυπωσιάζει
δ) συνδέεται με τις σχετικές λαϊκές δοξασίες.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Έχει υποστηριχθεί ότι ο μύθος του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού
συνδέεται με τα γνωστά από την αρχαία μυθολογία για την επάνοδο του
Άδωνη στη γη ή για την ιστορία της Δήμητρας και της κόρης. (Κ.Ν.Λ. Α΄
Λυκείου, σ. 18). Να βρείτε, να καταγράψετε, να παρουσιάσετε στην τάξη
αυτούς τους μύθους και να υποστηρίξετε την άποψή σας σε ένα κείμενο
έκτασης περίπου 400 λέξεων σχετικά με το βαθμό σύνδεσής τους με το
τραγούδι Του Νεκρού Αδελφού.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 1 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα αλβανικά.
Κωνσταντής και Δοκίνα
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
σφάξαν βόδι στο χωριό,
πήγα πήρα μιαν οκά
το’ ριξα στον τέντζερη.
Βγήκα μέχρι την αυλή
για να φέρω κούτσουρα,
να σου, ήρθε ένα στοιχειό
κι έπεσε στον τέντζερη
και φαρμάκωσε τους γιους μου,
εννιά γιους κι εννιά νυφάδες
κι εννιά με τα μωρά τους.
Μου αδειάσαν εννιά κούνιες,
μου καήκαν εννιά προίκες,
εννιά όπλα βουβαθήκαν.
Κωσταντή, κακό ν' ακούσεις
που την πάντρεψες στα ξένα
τη Δοκίνα μας, αλάργα
πέρα από τρία βουνά.
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
η Δοκίνα χόρευε.
Ο Κωσταντής βγήκε απ' τον τάφο,
άλογό του έγιν' η πέτρα,
και το χώμα σέλα του,
τρέχοντας πάει στη Δοκίνα.
—Καλώς ήρθες, αδερφέ μου.
Αν μου ήρθες για καλό,
να ντυθώ σαν γερακίνα,
κι αν μου ήρθες για κακό,
να ντυθώ σαν καλογριά.
—Έλα, αδερφή, ως είσαι.
Στ' άλογο την ανεβάζει,
τα πουλιά στο δρόμο λέγαν:
—Τσιλιβίου, βίου, βίου
ίσως να 'ναι ο αγέρας.
—Είδατε; Δεν είδατε;
Περπατάει λευκή πουλάδα
η ζωντανή με τον νεκρό.
Φτάσανε στην εκκλησία:
—Πήγαινε εσύ, Δοκίνα,
εγώ πάω στο άγιο βήμα,
τόχω εκεί το σπίτι μου.
Πήγε χτύπησε την πόρτα:
—Ποιος να είναι που χτυπάει;
Μήπως μια κακιά γυναίκα,
μήπως η ίδια η χολέρα,
που μου πήρε τα παιδιά μου;
—Μάνα, άνοιξε την πόρτα,
η μοναχοκόρη σου είμαι.
—Και ποιος σ' έφερε, Δοκίνα;
—Μ' έφερε ο Κωνσταντίνος.
—Τι μου λες, ο Κωνσταντίνος,
τρία χρόνια μες στο χώμα
και δεν έλιωσε ακόμα;
Στο κατώφλι η μια κι η άλλη
σπάσαν σαν κρασιού φιάλη.
(μτφρ. Ανδρέας Ζαρμπαλάς,
σελ. 111-112)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 2 —
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα σερβικά
Η κόρη και τ' αδέρφια της
Μάνα με τους εννιά τους γιους και με τη μια την κόρη
την κόρη τη μονάκριβη, την πολυαγαπημένη
τους τάιζεν και τους πότιζεν, ώσπου να μεγαλώσουν.
Φτάσαν οι γιοι της για γαμπροί κι η κόρη της για νύφη,
κι ήρθαν να τη γυρέψουνε οι τρεις προξενητάδες. [...]
Στο κοιμητήρι είδεν εννιά και νιόσκαφτους τους τάφους
και το μαντάτο το πικρό δαγκάει τα σωθικά της,
που ο Γιόβαν πάει στου Χάροντα, με τ’ άλλα της τ’ αδέρφια.
Ευθύς κι αμέσως κίνησε στο σπίτι της να φτάσει,
κι έφτασε μόνη κι έρημη στη θύρα την κλεισμένη
κι ακούει κοράκους κρώζουνε, κοράκους και θρηνούνε.
Κι ουδέ κοράκοι κρώζουνε, κοράκοι ουδέ θρηνούνε
μόν' είναι ο θρήνος ο γοερός της γερασμένης μάνας. [...]
«Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω γλυκιά μου μάνα,
δεν είμαι ο πικροχάροντας, η θυγατέρα σου είμαι
κι ήρθα κοντά σου, η Γέλιτσα, από τους ξένους τόπους. [...]
Κατέβηκεν η μάνα της, την πόρτα της ανοίγει [...]
κι οι δυο στη γης επέσανε, κι οι δυο ξεψυχισμένες.
(μτφρ. Ηλίας Λάγιος - Ισμήνη Ραντούλοβιτς, σελ. 411-414)
Διδακτικές προεκτάσεις και καινοτομίες
Μελετήστε και σχολιάστε τον ομόθεμο πίνακα λαϊκής τέχνης
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
ΒΟΗΘΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΔΟΥΚΑ
https://penelopekolovou.files.wordpress.com/2012/12/ceb1cebdceb1cebbcf8dcf83ceb5ceb9cf82-cebaceb5ceb9cebcceadcebdcf89cebd_cf84ceb5cf8dcf87cebfcf82-ceb2_-ceb4cebfcf85cebaceb1.pdf
Τεύχος Α’
Του νεκρού αδελφού
ΕΙΔΟΣ
Είναι δημοτικό τραγούδι (βλ. σ. 18 σχολικού βιβλίου) που ανήκει στην
κατηγορία των παραλογών (βλ. σ. 20 σχολικού βιβλίου).
Είναι ένα αφηγηματικό επικό1 και συνάμα λυρικό2 ποίημα
Ο ΤΙΤΛΟΣ
Το ποίημα εξ αρχής υποδηλώνει, προϊδεάζει για το θάνατο (νεκρού) και
μάλιστα ορίζει το κυρίαρχο πρόσωπο με την ιδιότητα του αδελφού
ΘΕΜΑ
Η ανάσταση του νεκρού αδελφού για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
στ. 1- 17 Η πολυπρόσωπη οικογένεια και η αντιμετώπιση του
προβλήματος που γεννά το προξενιό.
στ. 18-28 Το θανατικό της οικογένειας και το ανακάλημα της μάνας.
στ. 29-41 Η νεκρανάσταση το Κωνσταντή και η συνάντηση με την
αδελφή του.
στ. 42-65 Το ταξίδι της επιστροφής.
στ. 66-81 Η επιστροφή της Αρετής στο σπίτι.
στ. 82 Η λύση του δράματος
1 έπος: αφηγείται κατορθώματα ηρώων
2 λυρική: η ποίηση που εκφράζει υποκειμενικά συναισθήματα
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 6 —
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ
στ. 1-5
1. Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη
2. την κόρη τη μονάκριβη την πολυαγαπημένη,
3. την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε!
4. Στα σκοτεινά την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,!
5. Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της.
Η οικογένεια
· Το ποίημα ξεκινά με την εικόνα μιας μεγάλης οικογένειας (δίχως
πατέρα) με δέκα παιδιά.
· Η μοναδικότητα (μια σου κόρη, μονάκριβη ) και η ομορφιά της κόρης
(ήλιος δε σου την είδε) και η αδυναμία (πολυαγαπημένη, Στα σκοτεινά
την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,! Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε
τα μαλλιά της) που τρέφει γι’ αυτήν η μάνα προοικονομούν την
αρνητική στάση της μάνας στο προξενιό και τον πόνο που αυτή θα
νιώσει όταν θα μείνει μόνη.
· Να σημειωθεί ότι έξι στίχοι είναι αφιερωμένοι στην Αρετή – όνομα με
ιδιαίτερη σημασία, που δηλώνει την ηθική ποιότητα της κοπέλας.
Ακόμη πληροφορούμαστε ότι η οικογένεια την προφυλάσσει από τις
εξωτερικές εργασίες αλλά και από τα βλέμματα των ξένων (ήλιος δε
σου την είδε).
στ. 6-7
6. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα,
7. να πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα.
Το προξενιό
· Προξενητάδες από τη Βαβυλώνα (πρωτεύουσα της Βαβυλωνίας, αρχ.
χώρα της Μεσοποταμίας, χώρα - πόλη μακρινή και πλούσια) ζητούν σε
γάμο την Αρετή.
· Η ομορφιά της κόρης έχει φτάσει στα βάθη της Ανατολής.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 7 —
στ. 8-17
8. Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει.
9. «Μάνα μου, κι ας τη δώσομε την Αρετή στα ξένα,
10. στα ξένα κει που περπατώ, στα ξένα που πηγαίνω,
11. αν παμ’ εμείς στην ξενιτιά, ξένοι να μην περνούμε.
12. -Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
13. Κι α μόρτει, γιε μου θάνατος, κι α μόρτει, γιε μου, αρρώστια,
14. κι αν τύχει πίκρα γη χαρά, ποιος πάει να μου τη φέρει;
15. -Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
16. αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια,
17. αν τύχει πίκρα γη χαρά, εγώ να σου τη φέρω».
Οικογενειακό συμβούλιο και διαφωνία.
· Το συναισθηματικό κλίμα αλλάζει. Το προξενιό προκαλεί σοβαρό θέμα
προς συζήτηση. Τι θαγίνει με την κόρη;
· Οι οχτώ αδερφοί (ανώνυμοι και υποτονικοί, ώστε να τονιστεί η
‘‘σύγκρουση’’ μάνας - Κωνσταντή) δε θέλουν να δώσουν την Αρετή σε
αντίθεση με τον Κωνσταντή (επώνυμος ως ήρωας, πρωταγωνιστής του
δράματος) ο οποίος ως ταξιδευτής θέλει να έχει κάποιους δικούς του
στα ξένα.
· Η μάνα αρνείται γιατί κι αυτή στην κόρη της βασίζεται σε μια δύσκολη
στιγμή της.
· Ο Κωνσταντής ορκίζεται ότι σε μια τέτοια στιγμή αυτός θα πάει και
θα φέρει την Αρετή κοντά της και έτσι κάμπτει τις αντιρρήσεις της
μάνας.
· Η απόφαση λαμβάνεται με «δημοκρατικές διαδικασίες», αφού όλοι
εκθέτουν τη γνώμη τους και σχετικά επιχειρήματα. Όλοι; Όχι
ακριβώς, αφού η άμεσα ενδιαφερόμενη, η Αρετή, δεν ερωτάται,
πράγμα που φανερώνει τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη και
τον τρόπο που παντρεύονταν.
στ. 18-28
18. Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
19. κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
20. κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν,
21. βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο.
22. Σ’ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ’ όλα μοιρολογιόταν,
23. στου Κωσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλιά της.
24. « Ανάθέμα σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε,
25. οπού μου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα!
26. Το τάξιμο που μου ‘ταξες, πότε θα μου το κάμεις;
27. Τον ουρανό βαλες κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
28. αν τύχει πίκρα γη χαρά, να πας να μου τη φέρεις».
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 8 —
Θανατικό στην οικογένεια και κατάρα της μάνας.
· Τα χρόνια πέρασαν, στην οικογένεια έπεσε θανατικό (τα εννιά
αδέρφια πέθαναν, η μάνα έμεινε μοναχή και η κόρη της, η Αρετή,
λείπει μακριά παντρεμένη στα ξένα) που προκαλεί στη μάνα θρήνο
αλλά και οργή, αγανάκτηση για τον Κωνσταντή (υπεύθυνου για την
απομάκρυνση της Αρετής), τον οποίο καταριέται και του θυμίζει τον
όρκο του απαιτώντας την εκπλήρωση του.
στ. 29-32
29. Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα,
30. η γης αναταράχτηκε κι ο Κωσταντής εβγήκε.
31. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τα’ άστρο χαλινάρι
32. και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει.
Η νεκρανάσταση του Κωνσταντίνου για την πραγματοποίηση του
όρκου.
— Η κατάρα της μάνας είναι έντονη (μυριανάθεμα βαριά) και φτάνει μέχρι
τον κάτω κόσμο εγείροντας το νεκρό.
— Άλλωστε η εκπλήρωση της υπόσχεσης είναι ικανή να αναστήσει και
νεκρούς
— Φυσικά η νεκρανάσταση είναι εξωπραγματικό και συνταρακτικό
γεγονός, γι’ αυτό συνοδεύεται με σεισμό (η γης αναταράχτηκε).
— Σύμμαχοι του Κωνσταντή είναι τα φυσικά στοιχεία (β. πιο κάτω)
στ. 33-41
33. Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
34. Βρίσκει την κι εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
35. Από μακριά τη χαιρετά κι από κοντά της λέγει:
36. «Άιντε, αδερφή, να φύγομε, στη μάνα μας να πάμε.
37. -Αλίμονο, αδερφάκι μου, και τι είναι τούτη η ώρα;
38. Αν ίσως κι είναι για χαρά, να στολιστώ και να ‘ρθω,
39. κι αν είναι πίκρα, πες μου το, να βάλω μαύρα να ‘ρθω
40. -Έλα, Αρετή, στο σπίτι μας, κι ας είσαι όπως και αν είσαι
41. Κοντολυγίζει τα’ άλογο και πίσω την καθίζει.
Συνάντηση Κωνσταντή – Αρετής και έναρξη ταξιδιού
· Ο Κωνσταντίνος συναντάει την Αρετή και της ζητάει να τον
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 9 —
ακολουθήσει, για να πάνε στη μάνα τους
· Η έκπληξη της κοπέλας είναι έντονη για το απότομο της εμφάνισης
και απαίτησης που προκαλεί ανησυχία (Αλίμονο)
· Ο Κωνσταντής όμως δε δίνει απάντηση στις ερωτήσεις της. Την
ανεβάζει στο άλογο του και ξεκινούν.
στ. 42-65
42. Στη στράτα που διαβαίνανε πουλάκια κιλαηδούσαν,
43. δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, μήτε σαν χελιδόνια..
44. μόν’ κιλαηδούσαν κι έλεγαν ανθρωπινή ομιλία:
45. «Ποιος είδε κόρην όμορφη να σέρνει ο πεθαμένος!
46. Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
47. -Πουλάκια είναι κι ας κιλαηδούν, πουλάκια είναι κι ας λένε.
48. Και παρέκει που πάγαιναν κι άλλα πουλιά τους λένε:
49. «Δεν είναι κρίμα κι άδικο, παράξενο μεγάλο,
50. να περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους!
51. -Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
52. πως περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους.
53. - Απρίλης είναι και λαλούν και Μάης και φωλεύουν.
54. -Φοβούμαι σ', αδερφάκι μου, και λιβανιές μυρίζεις.
55. - Εχτές βραδίς επήγαμε πέρα στον Αϊ-Γιάννη,
56. κι εθύμιασέ μας ο παπάς με περισσό λιβάνι».
57. Και παρεμπρός που πήγανε, κι άλλα πουλιά τους λένε
58. «Για ιδές θάμα κι αντίθαμα που γίνεται στον κόσμο,
59. τέτοια πανώρια λυγερή να σέρνει ο πεθαμένος!»
60. Τ' άκουσε πάλι η Αρετή κι εράγισε η καρδιά της.
61. «Άκουσες, Κωσταντάκη μου, τι λένε τα πουλάκια;
62. -Άφησ', Αρέτω, τα πουλιά κι ό,τι κι α θέλ' ας λέγουν.
63. -Πες μου, πού είναι τα κάλλη σου, και πού είν' η λεβεντιά σου
64. και τα ξανθά σου τα μαλλιά και τ' όμορφο μουστάκι;
65. -Έχω καιρό π' αρρώστησα και πέσαν τα μαλλιά μου».
Απορία ομιλούντων πουλιών – υποψίες Αρετής και προσπάθεια
Κωνσταντή να την καθησυχάσει
· Στην νυχτερινή πορεία φρίκης συμπλέκονται ο πραγματικός με τον
φανταστικό κόσμο, ενώ παράλληλα εισβάλλει και το εξωλογικό
στοιχείο της ομιλίας των πτηνών, που δηλώνουν την απορία της
φύσης, η οποία θα αποκαλύψει και την πραγματικότητα (το θάνατο
του Κωνσταντή)
· Στο δρόμο του γυρισμού λοιπόν τα πουλιά βλέπουν το θαύμα και
απορούν.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 0 —
· Η Αρετή τα ακούει, ρωτά τον αδερφό της που της απαντάει αόριστα
προτρέποντας την να μη δίνει σημασία στα λόγια των πουλιών.
· Η Αρετή υποψιάζεται από τη μυρωδιά λιβανιού και τα πεσμένα
μαλλιά του αδελφού της ότι είναι νεκρός.
· Ο διάλογος ανάμεσα στα πουλιά, την Αρετή και τον Κωνσταντίνο
συνεχίζεται χωρίς να αποκαλύπτεται άμεσα η αλήθεια, γιατί ο
Κωνσταντίνος υπεκφεύγει με διάφορες εύλογες απαντήσεις.
στ. 66-81
66. Αυτού σιμά, αυτού κοντά στην εκκλησιά προφτάνουν.
67. Βαριά χτυπά τ' αλόγου του κι απ' εμπροστά της χάθη
68. Κι ακούει την πλάκα και βροντά, το χώμα και βοΐζει
69. Κινάει και πάει η Αρετή στο σπίτι μοναχή της.
70. Βλέπει τους κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
71. βλέπει τον μπάλσαμο ξερό, το καρυοφύλλι μαύρο,
72. βλέπει μπροστά στην πόρτα της χορτάρια φυτρωμένα.
73. Βρίσκει την πόρτα σφαλιστή και τα κλειδιά παρμένα,
74. και τα σπιτοπαράθυρα σφιχτά μανταλωμένα.
75. Κτυπά την πόρτα δυνατά, τα παραθύρια τρίζουν.
76. « Αν είσαι φίλος διάβαινε. κι αν είσαι εχτρός μου φύγε,
77. κι αν είσαι ο Πικροχάροντας, άλλα παιδιά δεν έχω,
78. κι η δόλια η Αρετούλα μου λείπει μακριά στα ξένα.
79. -Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω, γλυκιά μου μάνα.
80. -Ποιος είν’ αυτός που μου χτυπάει και με φωνάζει μάνα;
81. -Άνοιξε, μάνα μου, άνοιξε κι εγώ είμαι η Αρετή σου».
Άφιξη στο χωριό – εξαφάνιση Κωνσταντή – διάλογος μάνας και κόρης
· Φτάνουν έτσι στην εκκλησιά όπου ο Κωνσταντής εξαφανίζεται και
χώνεται πάλι στο χώμα με ανάλογο τρόπο με τον οποίο αναστήθηκε
(στ. 68 σεισμό και κρότο).
· Η Αρετή πηγαίνει στο σπίτι της όπου επικρατεί ερημιά και
εγκατάλειψη, προκαλώντας εύλογα την αγωνία της. Το βλέμμα της
ρουφάει (Βλέπει …βλέπει…βλέπει) τη δυστυχία που υπονοείται.
· Η κόρη χτυπάει την πόρτα και ακούγεται η απελπισμένη απάντηση
της μάνας που αρνείται όχι μόνο εχθρούς αλλά και φίλους (στ. 76)
· Στο στ. 77 η Αρετή πληροφορείται για το θάνατο των αδελφών της.
· Η Αρετή αναγγέλλει την παρουσία της και γίνεται η αναγνώριση.
· Τα συναισθήματα και των δύο φαίνονται από τις λέξεις (δόλια,
Αρετούλα, μανούλα, γλυκιά)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 1 —
στ. 82
82. Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο
Εναγκαλισμός και θάνατος μάνας και κόρης.
— Με άκρα λιτότητα και πυκνότητα λύνεται κορυφούμενο το δράμα
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ3
§ Η αποστολή προξενητάδων ανατρέπει την ηρεμία και την
υπονοούμενη οικογενειακή ομόνοια. Προκαλεί διάσταση απόψεων και
διχασμό. Με το προξενιό λοιπόν αρχίζει η «δέση» του μύθου (= η πλοκή
της υπόθεσης ως το σημείο που η ευτυχία ή η δυστυχία του ήρωα
κορυφώνεται)
§ Ο όρκος του Κωσταντή, που δίδεται ώστε να καμφθεί η μάνα, θα δώσει
διέξοδο στη διαφωνία και ο γάμος θα συντελεστεί. Μάλιστα ο όρκος θα
συμβάλλει αργότερα στη νεκρανάσταση του κωνσταντή.
§ Το θανατικό, θα ανατρέψει τους οικογενειακούς σχεδιασμούς, θα
αλλάξει την κατεύθυνση της πορείας των πραγμάτων, φανερώνοντας
και το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ζωής. Είναι επομένως στοιχείο
περιπέτειας, αφού μεταβάλλει την κατάσταση της οικογένειας από την
ευτυχία στη δυστυχία.
§ Η κατάρα δίνει διέξοδο στο αδιέξοδο που έχει περιέλθει η μάνα και η
όλη αφήγηση: η μάνα δεν μπορεί ν επικοινωνήσεις με την κόρη της. Η
κατάρα υποχρεώνει τον Κωνσταντή να ξαναέρθει στη ζωή για να
επιστρέψει την Αρετή στο σπίτι. Αποτελεί «ανακάλεμα», κάλεσμα του
νεκρού Κωσταντή στη ζωή. Και γι’ αυτό ο ποιητής διακόπτει την
αφήγηση για να παρεμβάλλει την κατάρα σε ευθύ λόγο, για να τονίσει
τη σημασία της στην πλοκή του μύθου. Η κατάρα αποτελεί στοιχείο
εσωτερικής οικονομίας του μύθου, γιατί συντελεί ώστε το αφύσικο
γεγονός της έγερσης του νεκρού να αποκτήσει ένα ισχυρότερο αίτιο, που
κάπως το δικαιολογεί, με αποτέλεσμα να το αποδεχτούμε ως κάτι το
φυσικό, ή τουλάχιστον αισθητικά αναγκαίο.
3 (http://www.scribd.com/doc/19780544/2-)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 2 —
Η λύση
Ο τελευταίος στίχος με το θάνατο μάνας και κόρης κλείνει το μύθο του
ποιήματος φτάνοντάς το στο δραματικό του κορύφωμα. Η λύση που δίνει ο
ποιητής κατορθώνει να οδηγήσει στην υψηλότερη δραματική ένταση τα
συναισθήματα των ακροατών. Καμιά άλλη λύση δε θα μπορούσε να μας
οδηγήσει σ’ αυτή την ένταση των συναισθημάτων που μας δημιουργεί ο
θάνατος των δύο ηρωίδων. Ο ακροατής ζώντας όλη τη δραματικότητα της
ανθρώπινης τύχης και φτάνοντας στη μεγαλύτερη ένταση των
συναισθημάτων του, φτάνει τελικά στην κάθαρση, στη λύτρωση, στην
ψυχική ανακούφιση, που είναι το αποτέλεσμα της μαγείας που δημιουργεί
η υψηλή ποίηση.
Άλλωστε η ζωή και για τις δυο δεν είχε πια κανένα νόημα.
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
«Στο τραγούδι του νεκρού αδελφού ενυπάρχει ο θάνατος, ο γάμος, η μετοικεσία,
η αγάπη, όμως το σημαντικότερο που κυριαρχεί στην Ελλάδα, στη Σερβία, στη
Βουλγαρία, στην Αλβανία, στη Ρουμανία είναι η ιδέα της υπόσχεσης. Η μπέσα.
Κάποιος δίνει το λόγο του και πρέπει να τον κρατήσει»
Μόργκενστερν
«Η μάνα απαιτεί και ο γιος αναγκάζεται να κάνει κάτι που δεν είναι του κόσμου
τούτου. Ο γιος αναγκάζεται να αναστηθεί για να τηρήσει την υπόσχεση».
Κατσιαδάκη
«Πρέπει να έχουμε μπέσα. Ο Κωσταντής σηκώνεται γιατί έχει δώσει λόγο, δεν
τον σηκώνει ο Θεός». Τζέπα
Η οικογενειακή ζωή
· Μεγάλη οικογένεια που αποφασίζει με δημοκρατικές διαδικασίες
· Η γνώμη του καθενός (μάνας και Κωνσταντή) βασίζεται στο
προσωπικό του συμφέρον
Ο γάμος
· Είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και συνδέεται με τον
αποχωρισμό. Στον ελληνικό γάμο κεντρικό ρόλο παίζουν οι
προξενητάδες, τα πρόσωπα που μεσολαβούν για τη σύναψη μιας
προξενιάς, ενός συνοικεσίου. Η κόρη δεν ερωτάται για τη μοίρα της.
Άλλοι αποφασίζουν και έρχονται να τη ζητήσουν, άλλοι (τα αδέρφια)
αποφασίζουν αν θα τη δώσουν ή όχι.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 3 —
Η ξενιτιά
· Η λέξη «ξένα» (ξένοι, ξενιτιά, εξόριζες στα ξένα) επανέρχεται
συνεχώς.
· Το τέλος του τραγουδιού είναι τυπική σκηνή γυρισμού του
ξενιτεμένου.
(…) «θα παρατηρήσουμε την βασική σημασία που έχει στην έμπνευσή του το θέμα του
χωρισμού. Ο πόθος της επιστροφής, η νοσταλγία για κάτι χαμένο, η αποστροφή για το
ξένο, το αλλότριο, για την ξενιτιά, μας ανάγει ψυχολογικά σε μια λειτουργία όπου τα
διάφορα θέματα γίνονται σύμβολα μιας καθολικής λαχτάρας για επιστροφή..» (Κ. Θ.
Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Ίκαρος,
Η δύναμη του όρκου
· Όρκος είναι βεβαίωση ή υπόσχεση με επίκληση του θείου, Στην
ελληνική και στη ρωμαϊκή μυθολογία με το όνομα Όρκος είναι γνωστή
μία θεότητα την οποία οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν προσωποποίηση
του όρκου που δίνεται. Ο Όρκος μυθολογείται ως γιος της θεάς Έριδας ή
του Αιθέρα και της θεάς Γαίας. Ο `Όρκος τιμωρούσε τους επίορκους,
όσους δηλαδή καταπατούσαν τον όρκο που είχαν δώσει.
· Ο όρκος λοιπόν έχει βαρύτητα, προϋποθέτει πίστη σε αξίες. Αν ο
όρκος δεν εκπληρωθεί, πλήττονται και όλες οι αξίες που μπήκαν
εγγυητές (ουρανός, άγιοι) για την τήρηση του.
Ο θάνατος
· Ο θάνατος κυριαρχεί σε όλο το τραγούδι, αφού όλοι οι ήρωες
πεθαίνουν.
Η κατάρα της μάνας
· Κεντρικό στοιχείο του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού είναι η κατάρα.
Πιστεύεται ότι η κατάρα του γονιού, και ιδιαίτερα της μητέρας, έχει
καθοριστική σημασία για την ζωή του παιδιού. Ακόμη μεγαλύτερη
δύναμη έχει η κατάρα της ηλικιωμένης μητέρας. «Στα χέρια των
γυναικών», σύμφωνα με την Ελένη Ψυχογιού, «η κατάρα γίνεται
παραβατικό ―και δεισιδαιμονικά ακαταμάχητο― επικοινωνιακό,
δικαιικό, παιδευτικό και συναισθηματικό εργαλείο μεταφυσικής και
συμβολικής εξουσίας, ως μέσο ελέγχου και διαπραγμάτευσης».
Η ανάσταση νεκρών
· Η ιδέα της ανάστασης των νεκρών περιγράφει την επαναφορά των
νεκρών από το θάνατο στη ζωή. Η ακριβής αντίληψη του τόπου, του
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 4 —
τρόπου και του χρόνου αυτής της διαδικασίας ποικίλει σε καθεμία από
τις θρησκείες που διακηρύττουν πίστη στην νεκρανάσταση —όπως ο
Ιουδαϊσμός, ο Ζωροαστρισμός, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ.
· Η διάχυτη πίστη των βαλκανικών λαών στους βρικόλακες συνδέεται με
ενυπάρχει στο τραγούδι. Πολλές είναι οι παραδόσεις και οι
δεισιδαιμονίες γύρω από τον χαρακτήρα των όντων αυτών, αλλά και
γύρω από τους λόγους που ένας άνθρωπος μπορεί να γίνει βρικόλακας,
κατάσταση η οποία τερματίζεται με ορισμένες μαγικές πράξεις. Η
περίπτωση του Κωσταντή, σύμφωνα με την ανάλυση του Ελευθέριου Π.
Αλεξάκη, είναι μια ενδιάμεση κατάσταση βρικόλακα/νεκροζώντανου, ο
οποίος σηκώνεται πρόσκαιρα από τον τάφο, λόγω της μητρικής
κατάρας, για συγκεκριμένο σκοπό και όχι για να βλάψει τους
ανθρώπους.
Το ανακάλεμα
· Το ανακάλεμα είναι θρήνος πάνω στον τάφο του νεκρού προσώπου
και κάλεσμα με το όνομα του για να σηκωθεί και να δώσει κάποια
βοήθεια.
Η ομορφιά και η φροντίδα της κόρης
· Ήλιος δε σου την είδε: Δίδεται μεγάλη φροντίδα για την ασφάλεια και
την τιμή της κόρης. Ακόμη στη λαϊκή αντίληψη η ομορφιά της γυναίκας
σχετίζεται με τη λευκότητα του δέρματος.
Η φύση
— Η φύση είναι παρούσα σε όλο ποίημα. Ήδη από το στ. 3-5 δηλώνεται ότι
την κόρη: ήλιος δε σου την είδε … στ’ άφεγγα τη χτενίζει, Στ’ άστρι και
τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της
— Στο στ. 15 ο Κωνσταντής επικαλείται τον ουρανό ως μάρτυρα της
υπόσχεσής του: Βάλλω τον ουρανό κριτή
— Στους στ. 31-33 η φύση γίνεται σύμμαχος του Κωνσταντή στην
προσπάθεια να επαναφέρει την Αρετή: το σύγνεφο άλογο και τ’ άστρο
χαλινάρι και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει και
κυριαρχεί στο χώρο: Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
— Τα δυο αδέλφια συναντιούνται σε φυσικό χώρο: Βρίσκει την κι
εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
— Στους στ. 42-53 και 57-59 τα πουλάκια με ανθρώπινη λαλιά συμμετέχουν
στο δράμα.
— Τέλος στο στ. 70 η γύμνια της φύσης δηλώνει το δράμα: Βλέπει τους
κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 5 —
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Ήρεμη οικογενειακή ζωή => ευτυχία
· Άφιξη των προξενητάδων => ανησυχία
· Θάνατος=> θλίψη, απελπισία, απόγνωση
· Ανάθεμα και κατάρα μάνας => φόβος και αγωνία
· Εξωλογικά στοιχεία => δέος, έκπληξη, απορία
· Ερήμωση σπιτιού => πόνος
· Αναγνώριση μάνας και κόρης => χαρά
· Θάνατος μάνας και κόρης => πόνος
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 6 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
Μάλιστα ξεκινά με προσφώνηση προς τη μάνα και με β’ πρόσωπο.
°Μονόλογος
· μάνας (επίκληση στο νεκρό Κωνσταντίνο με αναθεματισμούς)
· πουλιών (με ανθρώπινη λαλιά, στοιχείο της τεχνική του δημοτικού
τραγουδιού, που εκφράζουν την έκπληξη και το θαυμασμό της φύσης
για το πρωτοφανές γεγονός)
° Διάλογος
· Κωνσταντίνου - μάνας
· Κωνσταντίνου – Αρετής
· Αρετής - μάνας
Σε αρκετά σημεία ο αφηγητής δίνει το λόγο στους ήρωές του. Έτσι:
α) περιορίζει τη μονοτονία της αφήγησης και χαρίζει ποικιλία στο λόγο.
β) ηθογραφεί άμεσα τα πρόσωπα: από αυτά που λένε
αντιλαμβανόμαστε καλύτερα τις ιδιότητες του χαρακτήρα τους, την
προσωπικότητά τους, τα συναισθήματά τους.
γ) προσδίδει στο λόγο δραματικότητα και ζωντάνια, αυθεντικότητα,
θεατρικότητα, αφού με τους διαλόγους είναι σα να έχουμε τα πρόσωπα
να δρουν μπροστά στα μάτια μας.
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες
αφηγήσεις
°Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με περίληψη/σύνοψη
=> επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης)
· αυτά που συνέβησαν στο μεταξύ,
o (Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
o κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
o κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν)
δίνονται πολύ πυκνά μέσα σε τρεις στίχους με σχήμα πολυσύνδετο
(και σαν.... κι εμπήκε... κι έπεσε κι οι εννιά...)
° Επιβράδυνση για λόγους αφηγηματικής οικονομίας (παράταση του
χρόνου αφήγησης με διάλογο Αρετής – Κωνσταντή)
° Προϊδεασμός: χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 7 —
Εκφραστικοί Τρόποι
° Επανάληψη
(στίχων 13 και 14 στους στίχους 16 και 17, μια επανάληψη που δείχνει να
συνεχίζει ομηρικά πρότυπα.
° Αντιθέσεις: Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη - Οι οχτώ αδερφοί δε
θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει. - Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
° Τραγική ειρωνεία: Η Αρετή (ήρωας) δεν ξέρει ενώ εμείς (ο αναγνώστης) ξέ-
ρουμε ότι ο αδελφός της είναι νεκρός.
° Προσωποποίηση: μήνες οργισμένοι
° Παρομοίωση: σαν καλαμιά στον κάμπο
°Χρήση παρατατικού χρόνου που δηλώνει διάρκεια.
° Εικόνες στο χώρο της φυσικής πραγματικότητας τώρα.
οπτικές (ερημιάς και εγκατάλειψης)
ακουστικές (χτυπήματα στην πόρτα, το τρίξιμο των παραθυριών)
° Άστοχες υποθέσεις: μάνας προς Αρετή
° Στιχουργική: Ιαμβικός4 δεκαπεντασύλλαβος στίχος, ανομοιοκατάληκτος
και παροξύτονος.
4 ίαμβος; μετρική μονάδα από μια βραχεία και μία μακρά συλλαβή για την αρχαία
ποίηση, από μία άτονη και μία τονισμένη για τη νεότερη
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 8 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ελεύθερης ανάπτυξης
1. Ποιο πρόσωπο προβάλλεται στους πέντε πρώτους στίχους και τι, κατά
τη γνώμη σας, εξυπηρετεί αυτή η προβολή του;
2. Μεταξύ των στίχων 17 και 18 υπάρχει κάποιο κενό στην αφήγηση. α)
Ποια γεγονότα ή καταστάσεις λείπουν, κατά τη γνώμη σας, από την
αφήγηση; β) Ποια σκοπιμότητα πιστεύετε ότι εξυπηρετεί αυτό το κενό;
3. Πώς μπορούν να δικαιολογηθούν: α) το «μυριανάθεμα» και η «βαριά
κατάρα» (στ. 29) της μάνας προς τον Κωσταντή; β) η «ανάσταση» του
Κωσταντή;
4. Το ταξίδι της επιστροφής έχει χαρακτηριστεί ως «οδοιπορικό αγωνίας»
για την Αρετή. Συμφωνείτε με αυτό το χαρακτηρισμό; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
5. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Κωσταντής για να διασκεδάσει τις
ανησυχίες της Αρετής;
6. Σε ποιους στίχους αποκαλύπτεται η συμμετοχή της φύσης στη δράση
του ποιήματος και γιατί;
7. Πώς παρουσιάζεται η μάνα στο τραγούδι και ποιο ρόλο έχει στην
εξέλιξη της δράσης;
8. Στο τραγούδι εναλλάσσονται ο διάλογος, η περιγραφή και η αφήγηση.
α) Ποια η λειτουργία του κάθε στοιχείου στο τραγούδι; β) Ποιο από τα
στοιχεία αυτά, κατά τη γνώμη σας, υπερισχύει στην ενότητα των στ. 66-
82 και γιατί;
9. «Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν ... δύο» (στ. 82): Πώς θα δικαιολογούσατε το
διπλό θάνατο της Αρετής και της μάνας;
10. Σε ποιο σημείο αρχίζει η πλοκή του μύθου, πού κορυφώνεται και πού
έχουμε τη «λύσι»5 του; Αιτιολογήστε την άποψή σας.
11. Ποιο πρόσωπο του τραγουδιού σας προκαλεί τη μεγαλύτερη συμπάθεια
και γιατί;
12. Πώς δικαιολογείται η απότομη εξαφάνιση του Κωσταντή;
13. Ποιες είναι οι οικογενειακές σχέσεις που διαγράφονται στο ποίημα;
5 Η λύσις του δράματος επέρχεται, όταν αρχίζει η αποκλιμάκωση της τραγικής έντασης
(πρβλ. ριστοτέλους, Περί Ποιητικής).
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 9 —
Παραδείγματα ερωτήσεων σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». Πώς προσδιορίζεται
αυτή;
2. Να επισημάνετε στους στ. 42-65 δύο εκφραστικούς τρόπους που
προσδίδουν δραματικότητα στο τραγούδι.
3. Ποιες λέξεις εκφράζουν στους στ. 22-28 το μητρικό θρήνο;
4. Ποιοι στίχοι εκφράζουν και πώς την απεριόριστη αγάπη και τη μεγάλη
αδυναμία που είχε η μάνα της Αρετής προς την κόρη της;
5. Γιατί η μάνα στο μνήμα του Κωνσταντή «ανέσπα τα μαλλιά της», ενώ
στα μνήματα των άλλων γιων της μόνο «έκλαιγε» και «μοιρολογιόταν»;
6. α) Να προσδιορίσετε ενότητες στους στίχους 1-41. β) Να αναφέρετε
επιγραμματικά το θέμα κάθε ενότητας.
7. Να αναφέρετε τις διαφορές που παρουσιάζει το ταξίδι του Κωσταντή
προς την Αρετή από το ταξίδι της επιστροφής τους στην πατρική οικία.
8. Ποια στοιχεία του ποιήματος μας επιτρέπουν να το χαρακτηρίσουμε ως
παραλογή;
9. Ποια εικόνα παρουσίαζε ο Κωσταντής μετά την «ανάστασή» του; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας αναφερόμενοι σε συγκεκριμένους
στίχους του ποιήματος.
10. Να αναφέρετε τους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους αποδίδεται η
συμφορά που έπληξε το σπίτι.
11. «Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού είναι ότι
εμμένει στο ουσιώδες παραλείποντας τις λεπτομέρειες». Να αναφέρετε
δύο περιπτώσεις που επαληθεύουν αυτό το σχόλιο.
Συνδυασμός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». α) Με ποιες λέξεις
προσδιορίζεται; β) Τι εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, αυτό το στοιχείο
στην πλοκή του τραγουδιού;
2. Να επισημάνετε τις αντιθέσεις που υπάρχουν στην πρώτη ενότητα (στ.
1-17) του ποιήματος.
3. Στο διάλογο μάνας - Κωσταντή ποιος υπερισχύει; Πώς κρίνετε το
επιχείρημά του;
4. α) Να εντοπίσετε πρόσωπα ή/και γεγονότα που παρουσιάζονται στο
ποίημα και τα οποία αντιστρατεύονται τον κόσμο της πραγματικότητας
και της φυσικής τάξης. β) Να δικαιολογήσετε την παρουσία τους στο
τραγούδι.
5. Να αναφέρετε δύο σημεία στο τραγούδι όπου η δράση επιταχύνεται και
να δικαιολογήσετε τις επιλογές σας.
6. Ποιες από τις τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματική περίληψη,
αφηγηματικό σχόλιο, επιβράδυνση, αναδρομική αφήγηση κ.λπ.)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 0 —
μπορείτε να επισημάνετε στο ποίημα; Αναφερθείτε σε συγκεκριμένους
στίχους.
Παραδείγματα ερωτήσεων αντικειμενικού τύπου
Ερωτήσεις της μορφής «σωστό - λάθος»
1. Οι στίχοι του ποιήματος είναι ανομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι.
2. Το ποίημα αυτό εντάσσεται στην κατηγορία των δημοτικών τραγουδιών
της ξενιτιάς.
3. Η αναγνώριση μάνας - Αρετής γίνεται με τα γνωστά στα δημοτικά
τραγούδια «σημάδια».
4. Στο ποίημα αυτό εναλλάσσεται η αφήγηση με την περιγραφή και το
διάλογο.
5. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι άσχετη με κάθε χριστιανική
αντίληψη σχετικά με την ανάσταση των νεκρών.
Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής
Βάλτε σε κύκλο το γράμμα της απάντησης που θεωρείτε σωστή:
1. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι δικαιολογημένη, επειδή:
α) πρόκειται για μια «πλαστή κατασκευή»
β) έχει προηγηθεί «το μυριανάθεμα και η βαριά κατάρα» της μάνας (στ. 29)
γ) είναι ένας κοινός τόπος στη λογοτεχνία και δεν μας εντυπωσιάζει
δ) συνδέεται με τις σχετικές λαϊκές δοξασίες.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Έχει υποστηριχθεί ότι ο μύθος του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού
συνδέεται με τα γνωστά από την αρχαία μυθολογία για την επάνοδο του
Άδωνη στη γη ή για την ιστορία της Δήμητρας και της κόρης. (Κ.Ν.Λ. Α΄
Λυκείου, σ. 18). Να βρείτε, να καταγράψετε, να παρουσιάσετε στην τάξη
αυτούς τους μύθους και να υποστηρίξετε την άποψή σας σε ένα κείμενο
έκτασης περίπου 400 λέξεων σχετικά με το βαθμό σύνδεσής τους με το
τραγούδι Του Νεκρού Αδελφού.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 1 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα αλβανικά.
Κωνσταντής και Δοκίνα
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
σφάξαν βόδι στο χωριό,
πήγα πήρα μιαν οκά
το’ ριξα στον τέντζερη.
Βγήκα μέχρι την αυλή
για να φέρω κούτσουρα,
να σου, ήρθε ένα στοιχειό
κι έπεσε στον τέντζερη
και φαρμάκωσε τους γιους μου,
εννιά γιους κι εννιά νυφάδες
κι εννιά με τα μωρά τους.
Μου αδειάσαν εννιά κούνιες,
μου καήκαν εννιά προίκες,
εννιά όπλα βουβαθήκαν.
Κωσταντή, κακό ν' ακούσεις
που την πάντρεψες στα ξένα
τη Δοκίνα μας, αλάργα
πέρα από τρία βουνά.
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
η Δοκίνα χόρευε.
Ο Κωσταντής βγήκε απ' τον τάφο,
άλογό του έγιν' η πέτρα,
και το χώμα σέλα του,
τρέχοντας πάει στη Δοκίνα.
—Καλώς ήρθες, αδερφέ μου.
Αν μου ήρθες για καλό,
να ντυθώ σαν γερακίνα,
κι αν μου ήρθες για κακό,
να ντυθώ σαν καλογριά.
—Έλα, αδερφή, ως είσαι.
Στ' άλογο την ανεβάζει,
τα πουλιά στο δρόμο λέγαν:
—Τσιλιβίου, βίου, βίου
ίσως να 'ναι ο αγέρας.
—Είδατε; Δεν είδατε;
Περπατάει λευκή πουλάδα
η ζωντανή με τον νεκρό.
Φτάσανε στην εκκλησία:
—Πήγαινε εσύ, Δοκίνα,
εγώ πάω στο άγιο βήμα,
τόχω εκεί το σπίτι μου.
Πήγε χτύπησε την πόρτα:
—Ποιος να είναι που χτυπάει;
Μήπως μια κακιά γυναίκα,
μήπως η ίδια η χολέρα,
που μου πήρε τα παιδιά μου;
—Μάνα, άνοιξε την πόρτα,
η μοναχοκόρη σου είμαι.
—Και ποιος σ' έφερε, Δοκίνα;
—Μ' έφερε ο Κωνσταντίνος.
—Τι μου λες, ο Κωνσταντίνος,
τρία χρόνια μες στο χώμα
και δεν έλιωσε ακόμα;
Στο κατώφλι η μια κι η άλλη
σπάσαν σαν κρασιού φιάλη.
(μτφρ. Ανδρέας Ζαρμπαλάς,
σελ. 111-112)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 2 —
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα σερβικά
Η κόρη και τ' αδέρφια της
Μάνα με τους εννιά τους γιους και με τη μια την κόρη
την κόρη τη μονάκριβη, την πολυαγαπημένη
τους τάιζεν και τους πότιζεν, ώσπου να μεγαλώσουν.
Φτάσαν οι γιοι της για γαμπροί κι η κόρη της για νύφη,
κι ήρθαν να τη γυρέψουνε οι τρεις προξενητάδες. [...]
Στο κοιμητήρι είδεν εννιά και νιόσκαφτους τους τάφους
και το μαντάτο το πικρό δαγκάει τα σωθικά της,
που ο Γιόβαν πάει στου Χάροντα, με τ’ άλλα της τ’ αδέρφια.
Ευθύς κι αμέσως κίνησε στο σπίτι της να φτάσει,
κι έφτασε μόνη κι έρημη στη θύρα την κλεισμένη
κι ακούει κοράκους κρώζουνε, κοράκους και θρηνούνε.
Κι ουδέ κοράκοι κρώζουνε, κοράκοι ουδέ θρηνούνε
μόν' είναι ο θρήνος ο γοερός της γερασμένης μάνας. [...]
«Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω γλυκιά μου μάνα,
δεν είμαι ο πικροχάροντας, η θυγατέρα σου είμαι
κι ήρθα κοντά σου, η Γέλιτσα, από τους ξένους τόπους. [...]
Κατέβηκεν η μάνα της, την πόρτα της ανοίγει [...]
κι οι δυο στη γης επέσανε, κι οι δυο ξεψυχισμένες.
(μτφρ. Ηλίας Λάγιος - Ισμήνη Ραντούλοβιτς, σελ. 411-414)
Διδακτικές προεκτάσεις και καινοτομίες
Μελετήστε και σχολιάστε τον ομόθεμο πίνακα λαϊκής τέχνης
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
ΒΟΗΘΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΔΟΥΚΑ
https://penelopekolovou.files.wordpress.com/2012/12/ceb1cebdceb1cebbcf8dcf83ceb5ceb9cf82-cebaceb5ceb9cebcceadcebdcf89cebd_cf84ceb5cf8dcf87cebfcf82-ceb2_-ceb4cebfcf85cebaceb1.pdf
