Α΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ
ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ
2η ΣΚΗΝΗ ( στιχ. 495-541 )
1)ΓΕΝΙΚΑ
Είναι μια σκηνή δράσης με έντονη και απειλητική κίνηση. Αυτό είναι σπάνιο στην τραγωδία, όπου η κίνηση συνήθως είναι εσωτερική. Πρόκειται για καινοτομία του Ευριπίδη, που τον φέρνει κοντά στο σύγχρονο θέατρο. Ακόμα πολλοί υποστηρίζουν πως είναι κωμική σκηνή (η βίαιη αποπομπή από θυρωρό είναι συνήθης στην κωμωδία) και λόγω της αντίδρασης του Μενελάου που κλαίει.
2) Γιατί μια γερόντισσα παίζει το ρόλο του θυρωρού και όχι ένα φρουρός;
α) γιατί αν ήταν φρουρός μπορεί η σκηνή να εξελισσόταν σε βίαιη σύγκρουση και σίγουρα ο φρουρός δε θα έδινε πληροφορίες, β) η στάση του Μενέλαου απέναντι στην γριά δείχνει το ήθος και την ανωτερότητα των Ελλήνων, γ) η αποπομπή του Μενέλαου από ένα γηραιό γυναικείο πρόσωπο τονίζει την τραγικότητα του και την αλλαγή της τύχης του.
3) Ρόλος Γερόντισσας
Η Γερόντισσα είναι ένα δευτερεύον πρόσωπο. Τα δευτερεύοντα πρόσωπαεμφανίζονται μόνο με την ιδιότητά τους και είναι συνήθως : αγγελιοφόροι, θυρωροί, βοσκοί, στρατιώτες, υπηρέτες και γενικά κατώτερης τάξης. Φέρονται ανάλογα με την ταπεινή καταγωγή τους και την έλλειψη παιδείας τους. Ο ρόλος τους είναι πάντα λειτουργικός, προωθούν την εξέλιξη μεταφέροντας σημαντικές ειδήσεις. Οι απλοϊκοί άνθρωποι, επειδή δεν γνωρίζουν πολλά, δεν έχουν τη δυνατότητα να αξιολογούν τα γεγονότα, μεταφέρουν πιστά αυτά που συμβαίνουν και εκτελούν τις εντολές που έχουν πάρει.
4) Η συμπεριφορά της Γερόντισσας.
Αυτά που καθορίζουν τη συμπεριφορά τους είναι η εντολή που έχει πάρει από τον αφέντη της, ο φόβος που τη διακατέχει και η αγάπη της προς τους Έλληνες. Έτσι, απλοϊκή και υποταγμένη στις εντολές, φέρεται ωστόσο σκληρά κι ανάλγητα στο Μενέλαο, όπως κάνει κάθε απλός άνθρωπος που του έδωσαν μια εξουσία ( «βρες άλλο σπίτι να πας», «πήγαινε στους φίλους σου να κλάψεις», «δεν είσαι ο μόνος που δυστυχεί»). Δεν τιμά το θεσμό της φιλοξενίας, όπως οι Έλληνες. Κατά βάθος βέβαια έχει ευαισθησίες και αδυναμίες και κάνει παραχωρήσεις.
5) Ο Μενέλαος
Το αντιηρωικό στοιχείο του κορυφώνεται εδώ. Το κύρος του ισοπεδώνεται και εξευτελίζεται από μια άξεστη γριά, μετατρέπεται σε ένα ασήμαντο ανθρωπάκι, που χωρίς να αντιδρά, ξεσπά σε κλάματα (τραγικότητα-έλεο). Ωστόσο διατηρεί τις αξίες, τις αρχές του και τον πολιτισμό του (τους ναυαγούς κανείς δεν τους πειράζει). Δεν συμπεριφέρεται άσχημα, αν και μπορεί.
6) Λειτουργικός ρόλος σκηνής με Γερόντισσα
- Υπογραμμίζεται η τραγικότητα του Μενέλαου και η μεταστροφή της τύχης του από το ένδοξο παρελθόν στο ταπεινό παρόν. (ανάγκη η πιο μεγάλη δύναμη)
- Διαφαίνεται η αντίθεση δυο πολιτισμών και η ανωτερότητα του ελληνικού.
- Δίνονται σημαντικές πληροφορίες που επιταχύνουν τη δράση-πλοκή
(Μια Ελένη βρίσκεται μέσα στο παλάτι, ο Θεοκλύμενος μισεί τους Έλληνες)
7) Σκηνοθετικές οδηγίες (όψις)
- θύρα, παλάτι, μνήμα Πρωτέα, Νείλος, « μη σπρώχνεις ντε, το χέρι μη μου σφίγγεις»
2η ΣKHNH (στ. 495-541)
Ο ρόλος της Γερόντισσας.
Στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα, δευτερεύοντα πρόσωπα. Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας μας (π.χ. ο Αγγελιαφόρος, ο Υπηρέτης).
Γιατί όμως ο Ευριπίδης επέλεξε γυναίκα και όχι άντρα στο ρόλο του φύλακα;
Η πύλη πρέπει να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να μην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι. Αν όμως ο φύλακας ήταν άντρας, θα συνελάμβανε αμέσως το Μενέλαο και θα τον παρέδιδε στο βασιλιά. Μια φύλακας όμως μπορεί να συμπεριφερθεί ως γυναίκα: αρχικά δηλαδή, σύμφωνα με τις εντολές, να του μιλήσει εχθρικά, μετά να του δείξει συμπάθεια και τέλος, παρά τις εντολές, να του συμπεριφερθεί φιλικά. Επίσης, ο διάλογος γίνεται πιο διασκεδαστικός και τονίζεται η δύσκολη θέση του Μενελάου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος με μια γριά.
Το είδος της «Ελένης». Η «Ελένη» δεν αποτελεί για όλους τους μελετητές τραγωδία. Εδώ, με αφορμή κυρίως τη 2 σκηνή
, εισάγουμε τον όρο «κωμικά στοιχεία».
Η εικόνα του δε μοιάζει με τον ήρωα που γνωρίζουμε από την παράδοση. Ο τόνος αφήγησής του είναι κάπως πομπώδης, είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς.
Στη συνέχεια, σπρώχνεται από τη γερόντισσα και ξεσπάει σε κλάματα. Είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας, εντελώς αντι-ηρωικός χαρακτήρας. Ίσως, ο Ευριπίδης μέσα από το Μενέλαο ήθελε να τονίσει την αμφισημία που ήδη διακατέχει όλο το έργο (τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται)η σκηνή, εισάγουμε τον όρο «κωμικά στοιχεία». Η εικόνα του δε μοιάζει με τον ήρωα που γνωρίζουμε από την παράδοση. Ο τόνος αφήγησής του είναι κάπως πομπώδης, είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς. Στη συνέχεια, σπρώχνεται από τη γερόντισσα και ξεσπάει σε κλάματα. Είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας, εντελώς αντι-ηρωικός χαρακτήρας. Ίσως, ο Ευριπίδης μέσα από το Μενέλαο ήθελε να τονίσει την αμφισημία που ήδη διακατέχει όλο το έργο (τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται. Βλ.θεωρίες του Γοργία για τη γνώση).
Πως παρουσιάζεται ο Μενέλαος από τον Ευριπίδη
Ο Ευριπίδης δημιουργεί την εικόνα ενός κοινού θνητού με κάποια κωμικά στοιχεία. Είναι αντιηρωική η στάση του Μενέλαου. Η συμπεριφορά του Μενέλαου που παρουσιάζεται αδύναμος μπροστά σε μια γριούλα αποτελεί κωμικό στοιχείο που κάνει το διάλογο πιο διασκεδαστικό. Η παρουσία του κωμικού στοιχείου υπάρχει, όμως το τραγικό στοιχείο είναι αυτό που κυριαρχεί.
Η αντίθεση του είναι και φαίνεσθαι
Εδώ μπορούμε να εισάγουμε τις συμπληρωματικές αντιθέσεις δόξα και αλήθεια, σώμα και όνομα: ο Μενέλαος είναι παρών στη σκηνή ως σώμα, αλλά όχι ως όνομα, προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται. Επίσης, η Γερόντισσα φαίνεται σκληρή στη συμπεριφορά της, στην πραγματικότητα όμως συμπονά το ζητιάνο.
Πρέπει εδώ να αναλογιστούμε μήπως και στη ζωή μας σήμερα συμβαίνουν αυτές οι αντιθέσεις…
2η ΣΚΗΝΗ – ΣΤΙΧΟΙ: 495-541
ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ
Στις φωνές του Μενέλαου ανταποκρίνεται η Γερόντισσα, η θυρωρός του ανακτόρου. Προβάλλει από τη μεσαία πύλη. Συνήθως είναι παχιά ή λιγνή με σιμή μύτη. Ο ρόλος της Γερόντισσας εξυπηρετεί την εξέλιξη της υπόθεσης του μύθου. Διαθέτει πείρα ζωής, είναι φιλική προς την Ελένη κι έτσι αποκρύπτει από το Θεοκλύμενο την άφιξη του Μενέλαου.
.jpg)
ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ
- ΣΤΙΧΟΙ: 495-527: Αποπομπή Μενέλαου από τη Γερόντισσα.
Η Γερόντισσα ρωτάει το Μενέλαο ποιος είναι και προτού ακούσει την απάντηση κλείνει το λόγο της με απειλές: ‘στον τόπο που έφτασες σκοτώνουν τους Έλληνες’. Ο Μενέλαος την αντιμετωπίζει ήρεμα , όπως ταιριάζει στην ηλικία της. Αυτή όμως επιμένει να φύγει. Ακολουθεί στιχομυθία η ποία διεξάγεται με ένταση και αλληλοσπρωξίματα. Ο Μενέλαος παρά τις απειλές της επιμένει και κάποια στιγμή θυμάται τον ξακουστό στρατό του. Σιγά –σιγά αποκαλύπτει την ταυτότητά του. Η ανάμνηση της «παλιάς» ευτυχίας του συνοδεύεται με δάκρυα, στα οποία η Γερόντισσα υποχωρεί και παρέχει τις πρώτες πληροφορίες. Η χώρα στην οποία ναυάγησε είναι η Αίγυπτος. Βρίσκεται μπροστά στον τάφο του βασιλιά Πρωτέα. Τώρα βασιλιάς είναι ο γιός του Θεοκλύμενος, ο οποίος σκοτώνει τους Έλληνες που φτάνουν στην Αίγυπτο. Έκπληκτος ο Μενέλαος ρωτάει για την επικίνδυνη αυτή συνήθεια.
- ΣΤΙΧΟΙ: 528-541: Αναφορά στην παρουσία της Ελένης.
Η Γερόντισσα είναι αποκαλυπτική. Η Ελένη είναι η αιτία της αγριότητας του Θεοκλύμενου. Η έκπληξη του Μενέλαου είναι άμεση. Οι ερωτήσεις διαδέχονται η μία την άλλη. Η Γερόντισσα επιβεβαιώνει: ‘η Ελένη , η κόρη του Τυνδάρεω από τη Σπάρτη, βρίσκεται στην Αίγυπτο’ Ο Μενέλαος ρωτάει από πού ήρθε και πότε. Εκείνη του απαντά από την Σπάρτη, από την αρχή του Τρωικού πολέμου. Η σύγχυση του Μενέλαου είναι μεγάλη. Αναρωτιέται αν έκλεψαν την Ελένη από τη σπηλιά και πότε. Το μοτίβο της πραγματικής Ελένης και του ειδώλου επανέρχεται. Ο λόγος τη Γερόντισσας κλείνει όπως άνοιξε με την προτροπή «φύγε». Επαναλαμβάνει ότι ο ξένος κινδυνεύει και θέλει να τον σώσει. Ο Μενέλαος μένει μόνος στη σκηνή, καθώς η Γερόντισσα αποσύρεται στο εσωτερικό των ανακτόρων.
ΠΡΟΣΩΠΑ
ΜΕΝΕΛΑΟΣ: Δε θυμίζει σε τίποτα τον ομηρικό ήρωα. Αποπέμπεται με απειλές και σπρωξιές. Θρηνεί, όταν συγκρίνει τον προηγούμενο θρίαμβό του με την τωρινή αθλιότητα. Όταν μαθαίνει για την παρουσία της Ελένης αρχικά νιώθει έκπληξη, αμηχανία και στη συνέχεια βρίσκεται σε σύγχυση.
ΤΡΑΓΙΚΟ – ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
Η σκηνή ενώ φαίνεται κωμική, στην ουσία είναι βαθύτατα τραγική. Η μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία, τα λογικά αδιέξοδα, η σύγχυση και η αμφιβολία του ήρωα ενέχουν τραγικότητα, τον διχάζουν και τον συντρίβουν, ιδιαίτερα στο σημείο εκείνο όπου πληροφορείται την ύπαρξη του «ειδώλου» της Ελένης στην Αίγυπτο.
Ο δραματικός διάλογος (στιχομυθία), αλλά και η δραματική ένταση που τον ακολουθεί (με αλληλοσπρωξίματα, επιφωνήσεις, ερωτήσεις), φορτίζουν ακόμη περισσότερο τη συγκεκριμένη σκηνή.
ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑ: Μια απλή ,υποταγμένη γυναίκα, που υπηρετεί πιστά τον αφέντη της. Εκτελεί τις αποφάσεις του χωρίς να τις αξιολογεί, γι’ αυτό και διώχνει το Μενέλαο από το παλάτι. Παράλληλα αποτελεί μοντέλο κατώτερου κοινωνικά και πνευματικά ανθρώπου, ο οποίος όταν αποκτήσει κάποια αρμοδιότητα, αισθάνεται ότι έχει και εξουσία απέναντι στους άλλους. Γίνεται σκληρή, αν και φοβάται περισσότερο μήπως δεν κάνει σωστά τη δουλειά της και αυτό έχει συνέπειες για την ίδια. Παρ’ όλα αυτά έχει ευαισθησίες και αδυναμίες, γι’ αυτό αποκαλύπτει στο Μενέλαο τους κινδύνους που διατρέχει.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑΣ: Ο Ευριπίδης επιλέγει ως θυρωρό των ανακτόρων μια γυναίκα γερασμένη και αδύναμη και όχι κάποιο φρουρό στρατιώτη (εξυπηρέτηση θεατρικής οικονομίας). Αν ήταν άντρας ίσως η σκηνή εξελισσόταν διαφορετικά, πιθανόν κατέληγε σε βίαιη σύγκρουση, με απρόβλεπτες συνέπειες για την εξέλιξη του μύθου. Επίσης ο Μενέλαος δε θα έπαιρνε τις απαραίτητες πληροφορίες και δε θα γινόταν η αποκάλυψη ότι στην Αίγυπτο βρίσκεται η Ελένη. Τέλος δε θα αποκαλυπτόταν το ήθος του Μενέλαου, του ( δείχνει σεβασμό προς τη Γερόντισσα, αν κι εκείνη τον εξευτελίζει), αλλά και
η ανώτερότητα των Ελλήνων έναντι των απολίτιστων βαρβάρων που δε σέβονται τον ιερό θεσμό της φιλοξενίας.
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΩΝ
Έκπληξη από τις αντιδράσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου (βαναυσότητα – συμπάθεια Γερόντισσας / κωμική η συμπεριφορά του Μενέλαου). Πικρία για τον ξεπεσμό του ομηρικού ήρωα. Από την άλλη όταν οι πληροφορίες που είναι ήδη γνωστές στους θεατές αφήνουν εμβρόντητο το Μενέλαο (τραγική ειρωνεία) , οι θεατές κατανοούν το τραγικό αδιέξοδο και τη σύγχυσή του. Λυπούνται τον ήρωα που σύρεται από τη μία συμφορά στην άλλη και υποφέρει χωρίς να φταίει. Με τα τελευταία μάλιστα λόγια της Γερόντισσας, ο φόβος για την τύχη του ήρωα διακατέχει τις ψυχές των θεατών
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Πώς εξελίσσεται η συναισθηματική κατάσταση του Μενέλαου στη σκηνή με τη Γερόντισσα;
2. Ποιοι παράγοντες ρυθμίζουν τη συμπεριφορά της Γερόντισσας απέναντι στο Μενέλαο;
3. Ποιο στίχο θεωρείτε σημαντικό από δραματική άποψη και γιατί;
4.Γιατί Ο Ευριπίδης προτίμησε γυναίκα αντί για άνδρα; Τι προσφέρει αυτό στο έργο;
5. Τελικά ο Μενέλαος αποτελεί τραγικό ή κωμικό πρόσωπο; Δικαιολογήστε την απάντησή σας.
6. Να σχολιάσετε το στίχο 507: «Τους ναυαγούς κανείς δεν τους πειράζει».
ΜΕΝΕΛΑΟΣ - ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑ ΣΕ ΚΟΜΙΚ
|
