ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΝΕΑ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ
Εισαγωγή
Γ. Βιζυηνός: Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου (Άπαντα, Βίβλος)
Μοσκώβ - Σελήμ (Διηγήματα, εκδ. Ερμής)
Βιογραφικό σημείωμα
Αλεξ. Παπαδιαμάντης: Η φόνισσα
Ο Αλιβάνιστος
Το μοιρολόγι της φώκιας
Πατέρα στο σπίτι (Άπαντα, Βαλέτας)
Βιογραφικό σημείωμα
I. Κονδυλάκης: Ο Πατούχας
Βιογραφικό σημείωμα
Ανδρ. Καρκαβίτσας: Τα τυφλοπόντικα
Ναυάγια (Άπαντα)
Βιογραφικό σημείωμα
Γρ. Ξενόπουλος: Στέλλα Βιολάντη (Άπαντα, εκδ. Μπίρης)
Το μυστικό της κοντέσσας Βαλέραινας (εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Κ. Χατζόπουλος: Το σπίτι του δασκάλου (εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Μιχ. Μητσάκης: Η αρκούδα
Βιογραφικό σημείωμα
Κ. Θεοτόκης: Η Τιμή και το Χρήμα
Κατάδικος (εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Ν. Καζαντζάκης: Αλέξης Ζορμπάς (εκδ. Δίφρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Δ. Βουτυράς: Παραρλάμα (Άπαντα, εκδ. Δίφρος)
Βιογραφικό σημείωμα
ΝΕΟΤΕΡΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Πρώτη 10ετία του μεσοπολέμου (1922-1930)
Εισαγωγή
Απόστ. Μελαχρινός: Πάλι βρέχει (Βασ. Βιβλιοθήκη, 14)
Βιογραφικό σημείωμα
Ρώμ. Φιλύρας: Madona mia (Βασ. Βιβλιοθήκη, 14)
Βιογραφικό σημείωμα
Ναπ. Λαπαθιώτης: Νυχτερινό (Ανθ. Ηρ. Αποστολίδη)
Βιογραφικό σημείωμα
Κ.Γ. Καρυωτάκης: [Είμαστε κάτι...]
Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο
Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων
Κάθαρσις (εκδ. Ερμής)
Βιογραφικό σημείωμα
Τέλλος Άγρας: Αμάξι στη βροχή (Βασ. Βιβλιοθήκη, 14)
Βιογραφικό σημείωμα
Μήτσος Παπανικολάου: Εσωτερικό
Βιογραφικό σημείωμα
Μαρία Πολυδούρη: Κοντά σου (Βασ. Βιβλιοθήκη, 14)
Βιογραφικό σημείωμα
ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΟΙΗΣΗ
Εισαγωγή
Τ.Κ. Παπατσώνης: Περιηγητές στη λειτουργία, Εκλογή Α'
Συνάντημα, Εκλογή Α' (εκδ. Ίκαρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ ιώργος Σεφέρης: Πάνω σ' έναν ξένο στίχο (Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος)
Ελένη (Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος)
«Επί Ασπαλάθων...» (Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος)
Ο βασιλιάς της Ασίνης
Τελευταίος Σταθμός (Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Ανδρ. Εμπειρίκος: [Τρία αποσπάσματα]
Ηχώ (Ποιήματα, εκδ. Γαλαξίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Ζωή Καρέλη: Του καλοκαιριού (Πρώτη μεταπολεμική γενιά, εκδ. Ίκαρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ.Φ. Βαφόπουλος: Η ελεγεία των αδελφών (Ποιήματα, εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ. Σαραντάρης: Δεν είμαστε ποιητές σημαίνει... (Νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέμου, εκδ. Σοκόλης)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ . Ρίτσος: Ρωμιοσύνη
Ο τόπος μας
Ανυπόταχτη πολιτεία
Αυτόπτης μάρτυρας
Βιογραφικό σημείωμα
Ν. Καββαδίας: Πούσι
Βιογραφικό σημείωμα
Ν . Εγγονόπουλος: Νέα περί του θανάτου (Ποιήματα, εκδ. Κέδρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Μελισσάνθη: Στη νύχτα που έρχεται (Ποιήματα Β', εκδ. των Φίλων)
Βιογραφικό σημείωμα
Οδ. Ελύτης: Η τρελή ροδιά (Προσανατολισμοί, εκδ. Γαλαξίας)
[Στα χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα...] (εκδ. Γλάρος)
Η Μαρίνα των βράχων (Προσανατολισμοί, εκδ. Ίκαρος)
Το Άξιον Εστί (εκδ. Κέδρος)
Ο Ύπνος των Γενναίων
Βιογραφικό σημείωμα
Νικηφ. Βρεττάκος: Της Σπάρτης οι πορτοκαλιές
Δυο μητέρες νομίζουν πως είναι μόνες στον κόσμο (Εκλογή, εκδ. Θεμέλιο)
Ο Κορυδαλλός του πρωινού (Το βιβλίο της Μαργαρίτας)
Ειρήνη (Οδοιπορία)
Βιογραφικό σημείωμα
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Η πεζογραφία του Μεσοπολέμου
Εισαγωγή
Στρ. Μυριβήλης: Η ζωή εν τάφω (εκδ. Φίλων του Βιβλίου)
Η μυστική παπαρούνα
Ζάβαλη μάικω
Τοπίο (Το πράσινο βιβλίο, εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Κοσμάς Πολίτης: Στου Χατζηφράγκου (εκδ. Καραβίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ. Σκαρίμπας: Οι τρεις άδειες καρέκλες Επιθεώρηση Τέχνης, τ.χ. 130-132
Βιογραφικό σημείωμα
Θράσος Καστανάκης: Εύρηκα
Βιογραφικό σημείωμα
Ηλίας Βενέζης: Το νούμερο 31328 (εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Στ. Ξεφλούδας: Άνθρωποι του μύθου (εκδ. Σαλίβερου)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ. Μπεράτης: Το πλατύ ποτάμι (εκδ. Ερμής)
Βιογραφικό σημείωμα
Γ. Θεοτοκάς: Αργώ (Θέλω γράμματα)
Αργώ (Οι δυο φίλοι...) (εκδ. Εστίας)
Το τίμημα της λευτεριάς
Βιογραφικό σημείωμα
Μέλπω Αξιώτη: Δύσκολες νύχτες (εκδ. Κέδρος)
Βιογραφικό σημείωμα
Αγγ. Τερζάκης: Απρίλης (εκδ. Εστίας)
Ταξίδι με τον Έσπερο (εκδ. Εστίας)
Βιογραφικό σημείωμα
Μ. Καραγάτσης: Γιούγκερμαν (εκδ. Εστίας)
Το μπουρίνι (Το μεγάλο Συναξάρι, εκδ. Εστίας).
Τα χταποδάκια (Καινούρια εποχή
Βιογραφικό σημείωμα
Ν. Γ. Πεντζίκης: Αρχείο (Εκδόσεις των Φίλων)
Βιογραφικό σημείωμα
Παντ. Πρεβελάκης: Η κεφαλή της Μέδουσας (Εκδόσεις των Φίλων)
Βιογραφικό σημείωμα
ΔΟΚΙΜΙΟ
Εισαγωγή
Κ. Θ. Δημαράς: Αδαμάντιος Κοραής (εκδ. Εστίας)
Μ. Αυγέρης: Ο Κάλβος και η εποχή του (Δοκίμια)
Βιογραφικό σημείωμα
I. Θ. Κακριδής: Μια ελληνική καρδιά (Μακρυγιάννης) (εκδ. Παν/μιου Θεσσαλονίκης)
Κλέων Παράσχος: Τι είναι η ποίηση
Βιογραφικό σημείωμα
Γιώργος Σεφέρης: Ερωτόκριτος (Δοκιμές Α')
Ευάγ. Παπανούτσος: Το σχετικό και το απόλυτο (Πρακτική Φιλοσοφία, εκδ. Δωδώνη)
Βιογραφικό σημείωμα
Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος: Ένα άλλο π.Χ. ή μ.Χ. Περ. Ευθύνη, Αυγ. 1961
Βιογραφικό σημείωμα
Γ. Θεοτοκάς: Παράδοση και Ελληνικότητα
Νίκος Σβορώνος: Παράδοση και ελληνική ταυτότητα (Ανάλεκτα, εκδ. Εστίας)
Χρ. Καρούζος: Η κλασική πλαστική (Αρχαϊκή Τέχνη)
ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Άλφρ. Τένισον: Οδυσσέας
Βιογραφικό σημείωμα
Κάρολος Μποντλέρ: Ανάταση
Βιογραφικό σημείωμα
Σταντάλ: Το κόκκινο και το μαύρο
Βιογραφικό σημείωμα
Γκαίτε: Φάουστ
Βιογραφικό σημείωμα
Φ. Ντοστογιέφσκι: Οι αδελφοί Καραμάζοφ (εκδ. Γκοβόστης)
Βιογραφικό σημείωμα
Λέων Τολστόι: Πόλεμος και Ειρήνη (εκδ. Γκοβόστης)
Βιογραφικό σημείωμα
Χρίστος Καγκαράς (γεν. 1918), Τοπίο (λεπτομέρεια)
ΝΕΑ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ
Από το 1880 τα πράγματα αρχίζουν να διαφοροποιούνται και η ποί
ηση και η πεζογραφία στρέφονται προς άλλες κατευθύνσεις
και χρησιμοποιούν νέα εκφραστικά μέσα. Ο καινούργιος αυτός προ
σανατολισμός δεν είναι τυχαίος. Θα πρέπει να συσχετι
στεί με την εσωτερική αναδιάρθρωση του κράτους που παρατηρείται
από το 1881 και ύστερα, οπότε η κυβέρνηση, αυτοδύναμη πια, πέρασε
στα χέρια του Χαρίλαου Τρικούπη. Κατά την περίοδο αυτή παρα
τηρείται συντονισμένη ανορθωτική προσπάθεια με στόχο την εκβιομη
χάνιση της χώρας, την ενίσχυση της οικονομίας και την εξυγίανση της
δημόσιας ζωής, καθώς επίσης και τη δημιουργία αναπτυξιακών έργων
κοινής ωφέλειας, όπως η διάνοιξη του ισθμού της Κορίνθου, η επέκταση
του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, η κατασκευή λιμενικών και εγ
γειοβελτιωτικών έργων κ.ά. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την ανά
πτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, καθώς επίσης και τη μετατόπι
ση του πληθυσμού της υπαίθρου προς το αστικό κέντρο με την ανά
λογη δημογραφική τους επέκταση. Τη μεγαλύτερη όμως πληθυσμιακή
ανάπτυξη σημείωσε η Αθήνα, που από 45.000 κατοίκους το 1870,
ξεπέρασε τις 180.000 το 1896.
Η μετασχηματιστική αυτή τάση της ελληνικής κοινωνίας υπα
γόρευσε τη δημιουργία εργοστασίων στο μεγάλο κέντρο και την ίδρυ
ση σχολείων· εξάλλου η έκδοση ολοένα και περισσότερων περιοδι
κών και εφημερίδων στην περίοδο αυτή αποδεικνύει πως το έντυ
πο έχει περάσει πια στη ζωή των κατοίκων των μεγαλουπόλεων.
Με τις εσωτερικές αυτές ανακατατάξεις θα πρέπει να συσχετι
στούν και τα γεγονότα που συνέβησαν στον εθνικό τομέα.
Με τη συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως (1881) παραχωρούνταν
στην Ελλάδα η Θεσσαλία και η Άρτα, πράγμα που είχε ως αποτέ
λεσμα και την ανάλογη αύξηση του πληθυσμού και της καλλιεργή
σιμης
γης.
Με την εσωτερική αναδιάρθρωση συμβαδίζει επίσης και η δημιουργι
κή προσπάθεια για μια πιο συγχρονισμένη πνευματική ζωή. Τη
μια πλευρά καλύπτει η στροφή προς τη μελέτη του λαϊκού πολιτι
σμού και η ανάπτυξη της Λαογραφίας (Νικόλαος Πολίτης) και την
άλλη ο αγώνας για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, κυρί
ως μετά το 1888, οπότε εκδόθηκε το Ταξίδι μου του Ψυχάρη.
Και τα δύο αυτά κινήματα της δεκαετίας του '80 θα απο
τελέσουν τα κυριότερα χαρακτηριστικά στοιχεία της ποίησης και ιδί
ως της πεζογραφίας που αυτή την εποχή σημειώνει αλματώδη ανά
πτυξη.
Η Πεζογραφια
Η πεζογραφία στην περίοδο αυτή κινείται στο χώρο της ηθογραφίας.
Με τον όρο ηθογραφία εννοούμε τη στροφή των λογοτεχνών προς την
ύπαιθρο με στόχο την περιγραφή και απεικόνιση των ηθών και εθίμων
του ελληνικού λαού. Η στροφή αυτή είχε ως αποτέλεσμα να συνδεθεί η
λογοτεχνία με τη λαϊκή ψυχή, να γραφούν πρωτότυπα έργα προσαρμο
σμένα στη σύγχρονη ζωή και να δημιουργηθεί έτσι εθνική πεζογραφία,
απαλλαγμένη από τη δουλική μίμηση ξένων προτύπων. Εξάλλου η ανά
πτυξη της λαογραφίας, που είχε ως στόχο τη συγκέντρωση και
τη μελέτη δημοτικών τραγουδιών, παραμυθιών και άλλων ανάλο
γων μνημείων του λόγου, καθώς επίσης και την καταγραφή παραδό
σεων, συνηθειών, εθίμων και άλλων λαϊκών εκδηλώσεων, της
έδωσε πλούσιο υλικό για εκμετάλλευση.
Έτσι οι συγγραφείς, στην προσπάθειά τους για μια ολοένα και πιο
πιστή αναπαράσταση και απεικόνιση της ζωής της υπαίθρου,
έδωσαν στο έργο τους ρεαλιστικό και νατουραλιστικό χαρακτήρα. Η
στροφή αυτή θα πρέπει να συσχετιστεί και με την επίδραση που
άσκησε το πολύκροτο μυθιστόρημα του Αιμ. Ζολά η Νανά, που τόσο
θόρυβο ξεσήκωσε στην εποχή του για το τολμηρό του περιεχόμενο.
Χαρακτηριστικά δείγματα ρεαλιστικής πεζογραφίας αυτής της περιό
δου με νατουραλιστικά στοιχεία αποτελούν ο Ζητιάνος (1896) του Αν
δρέα Καρκαβίτσα (1866-1922), Η φόνισσα (1903) του Αλέξανδρου Πα
παδιαμάντη (1851-1911) κ.ά.
Ωστόσο η προσκόλληση στην ειδυλλιακή ζωή της υπαίθρου έφερε κά
ποια στασιμότητα στον πεζό λόγο. Οι πεζογράφοι, καθώς αντλού
σαν τις υποθέσεις των έργων τους από την ιδιαίτερη πατρίδα τους
(ο Κρυστάλλης από την Ήπειρο, ο Βλαχογιάννης από τη Ρούμελη,
ο Κονδυλάκης από την Κρήτη κ.ά.), ήταν επόμενο να δώσουν στο έργο
τους τοπικό χαρακτήρα και να τραπούν προς την εθιμογραφία και
το λαογραφισμό. Την ανανέωση του πεζού λόγου θα επιχειρή
σουν λίγο αργότερα ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923) και ο Κω
σταντίνος Χατζόπουλος (1868-1920).
Το δρόμο για την καλλιέργεια του ηθογραφικού διηγήματος άνοι
ξε ο Δημήτριος Βικέλας (1835-1909) με το έργο του Λουκής Λά
ρας (1879), γι' αυτό και θεωρείται ο προδρομικός πεζογράφος της
λεγόμενης «γενιάς του 1880». Την πραγματική όμως ώθηση έδω
σαν δυο άλλα φιλολογικά γεγο
νότα που συνέβησαν το 1883: το πρώτο είναι η δημοσίευση των
αποκαλυπτικών για την εποχή τους διηγημάτων του Γεωργίου Βι
ζυηνού (1849-1896) Το αμάρτημα της μητρός μου και Ποίος ήτον
ο φονεύς του αδελφού μου, και το δεύτερο η διεξαγωγή του
πρώτου στο είδος του διαγωνισμού «προς συγγραφήν ελληνικού διηγή
ματος», που προκήρυξε το περιοδικό Εστία. Η Εστία (1876-1895) είναι
το κυριότερο περιοδικό της εποχής και συνδέεται στενά με τη γέννηση
και την καταξίωση τον νεοελληνικού διηγήματος. Στο αίτημά της για
συγγραφή πεζών, που ήταν και γενικότερο διάχυτο αίτημα, έσπευσαν
να ανταποκριθούν όλοι σχεδόν οι λογοτέχνες, με αποτέλεσμα μέσα σε
λίγα χρόνια, εκτός από το Βικέλα, το Βιζυηνό και τον Παπαδιαμά
ντη, να εμφανιστούν και όλοι οι άλλοι πεζογράφοι της εποχής:
Ανδρέας Καρκαβίτσας, Γεώργιος Δροσίνης, Ιωάννης Κονδυλάκης,
Μιχαήλ Μητσάκης, Γρηγόρης Ξενόπουλος κ.ά.
Από τις αρχές του αιώνα μας η πεζογραφία, όπως και η ποίηση, αρ
χίζει να αποδεσμεύεται από τα παλαιότερα πρότυπα και να ανανε
ώνεται. Η εποχή αυτή συνοδεύεται κι από κάποια ιστορικά γε
γονότα, όπως είναι ο Μακεδονικός Αγώνας (1903 κ.εξ.), το κίνη
μα στο Γουδί (1909), οι νικηφόροι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13)
ως αντιστάθμισμα της ντροπής του '97, ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος
(1914-18), ο Διχασμός και τέλος η Μικρασιατική καταστροφή
(1922), με τα τεράστια προβλήματα που συσσώρευσε στη χώρα
μας. Στην πολιτική ζωή κυριαρχεί το όνομα ενός νέου πολιτικού, του
Ελευθέριου Βενιζέλου.
Στο χώρο της πεζογραφίας τώρα δεσπόζουν κυρίως δυο συγγρα
φείς: ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης και ο Κωσταντίνος Χατζόπουλος, στο
έργο των οποίων είναι έκδηλος ο κοινωνικός προβληματισμός. Η ίδια
τάση παρατηρείται και στο έργο του Δημοσθένη Βουτυρά
(1871-1958), ο οποίος αντλεί κυρίως τα θέματά του από τις
φτωχογειτονιές και τις απόμερες συνοικίες των αστικών κέντρων,
και επίσης του Κώστα Παρορίτη (1878-1931). Στο ίδιο κλίμα κινεί
ται περίπου και ο Πέτρος Πικρός (1900-1957). Εδώ εντάσ
σονται χρονικά και οι «ελληνοκεντρικοί» πεζογράφοι Περικλής Γιαννό
πουλος (1872-1910) και Ίων Δραγούμης (1878-1920) και ακόμα η
Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941), ο Πλάτων Ροδοκονάκης (
1883-1919) και κυρίως ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), παρόλο
που το κύριο αφηγηματικό του έργο το έδωσε μετά το 1945.
Αλλα Ειδη
Παράλληλα προς την πεζογραφία και την ποίηση καλλιεργείται το θέα
τρο και η κριτική.
1. Το θέατρο.Η ρεαλιστική τάση της «γενιάς του '80» είχε την απήχησή
της και στο θέατρο. Αν στην πεζογραφία άσκησε μεγάλη επί
δραση ο Ζολά και ο Ντοστογιέφσκι, στο θέατρο βρίσκει κανείς έντο
νες τις επιδράσεις του Ίψεν και του Ντ' Ανούτσιο. Το λογοτεχνικό
αυτό είδος ουσιαστικά εγκαινιάστηκε με τα κωμειδύλλια Η τύχη της
Μαρούλας (1889) και Ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας (1891) του
Δημ. Κορομηλά (1850-1898). Με την πάροδο του χρόνου παρουσιάζο
νται θεατρικά έργα: του Γρηγόριου Ξενόπουλου (1867-1951) Το
μυστικό της κοντέσας Βαλέραινας κ.ά., του Παντελή Χορν
(1880-1941) Το Φιντανάκι, του Σπύρου Μελά (1883-1966) Το κόκκινο
πουκάμισο, του Δημήτρη Μπόγρη (1890-1964) Τ' αρρα
βωνιάσματα, του Κ. Χρηστομάνου (1867-1911) Τρία φιλιά κ.ά. Ο Χρη
στομάνος μάλιστα έδωσε σημαντική ώθηση στο νεοελληνικό θέα
τρο και με τη δημιουργία της Νέας Σκηνής, που άρχισε να λειτουρ
γεί από το 1901. Η Νέα Σκηνή μαζί με το Βασιλικό Θέατρο προώθησαν
σημαντικά τη θεατρική κίνηση του τόπου στις αρχές του αιώνα, α
νάδειξαν ηθοποιούς και ευνόησαν τη συγγραφή θεατρικών έργων
προορισμένων για τη σκηνή.
2. Η κριτική. Με συναίσθηση ευθύνης καλλιεργείται τώρα και η κριτι
κή που γίνεται από τις στήλες των περιοδικών Εικονογραφημέ
νη Εστία, Η Τέχνη, Τα Παναθήναια, Ο Νουμάς, Νέα Ζωή (Αλεξάνδρει
α) κ.ά. Ανάμεσα στους κριτικούς ξεχωρίζουν ο Κωστής Παλαμάς, ο
Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Ηλίας Βουτιερίδης, ο Άριστος Καμπάνης, ο
Γιάννης Αποστολάκης, ο Φώτος Πολίτης, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Κώ
στας Βαρνάλης κ.ά. Ο Βουτιερίδης και ο Καμπάνης έγραψαν επί
σης και Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ενώ οι άλλοι, εκτός
από σύντομες κριτικές, άφησαν και συνθετότερα κριτικά έργα με φιλο
λογικό ενδιαφέρον (π.χ. Αποστολάκης, Η ποίηση στη ζωή μας· Βάρνα
λης, Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική κ.ά.).
Το Μυθιστορημα
Όταν μιλάμε για μυθιστόρημα εννοούμε συνήθως κάποια ιστορία
που αναφέρεται στις περιπέτειες ενός ατόμου μέσα στην κοινωνία.
Το άτομο αυτό, που το ονομάζουμε βασικό ήρωα του μυθιστορήμα
τος, δίνει τη δική του ερμηνεία για τον κόσμο, τον παρουσιάζει δηλαδή
ως εμπειρία προσωπική.
Το μυθιστόρημα, όπως και το διήγημα άλλωστε, προϋποθέτει ένα μύ
θο με ορισμένη πλοκή, καθώς επίσης και άλλα, εκτός από το βασικό
ήρωα, πρόσωπα. Μύθος είναι η υπόθεση του μυθιστορήματος,
που την πλάθει με τη φαντασία του ο μυθιστοριογράφος, βασισμένος
όμως στην εμπειρία της ζωής. Τα άλλα πρόσωπα που σχετίζο
νται με τον ήρωα του μυθιστορήματος αποτελούν, κατά κάποιο
τρόπο, το πλαίσιο της ιστορίας και δείχνουν την ποικιλία των τύ
πων, που απαρτίζουν την ανθρώπινη κοινωνία. Η σχέση του βασικού
προσώπου με αυτά, οι συγκρούσεις και οι διαφορές τους ως
προς το χαρακτήρα, την ψυχολογία, τη νοοτροπία ή την ιδεο
λογία χρησιμεύουν στο μυθιστόρημα για να διαγράψουν καθαρότερα
το χαρακτήρα του ήρωα, φωτίζοντας ορισμένες πλευρές του, να τον
ολοκληρώσουν δηλαδή ως πρόσωπο λογοτεχνικό.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι λίγο πολύ κοινά και στο διήγη
μα. Η διαφορά όμως που παρουσιάζει το μυθιστόρημα από το διή
γημα τοποθετείται στην έκταση της αφηγηματικής ύλης, στην πλο
κή και στο πλάτος της σύνθεσης καθώς και στην ποικιλία
των προσώπων και των καταστάσεων. Γενικά ο μυθιστοριογράφος
μάς αποκαλύπτει μια πλούσια εμπειρία ζωής που προχωρεί σε
μεγαλύτερο πλάτος και βάθος σε σύγκριση με το διήγημα.
Η μορφή του μυθιστορήματος, η αρχιτεκτονική του δηλαδή σύνθε
ση, καθορίζεται από τις περιπέτειες του βασικού ήρωα, τη δράση
και το χώρο στον οποίο εξελίσσεται ο μύθος. Ο μυθιστοριογράφος
για τη σύνθεση του μύθου του χρησιμοποιεί ορισμένους αφηγημα
τικούς τρόπους, τους οποίους είναι πολύ χρήσιμο να εξετάσουμε.
Αφηγηματικοί τρόποι
Οι αφηγηματικοί τρόποι που θα εξετάσουμε στην πεζογραφία εί
ναι κοινοί και για την αφηγηματική ποίηση. Όταν μελετούμε ένα λογο
τεχνικό έργο —πεζό ή έμμετρο— είναι πολύ χρήσιμο να προσδιορίζουμε
με ακρίβεια κάθε φορά την ταυτότητα του αφηγητή, να αναγνωρίζου
με δηλαδή το πρόσωπο που μιλάει σε κάθε περίπτωση. Με αυτόν τον
τρόπο θα παρατηρούμε την οπτική γωνία από την οποία εξετάζεται ένα
ζήτημα και θα είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε το νόημα του λο
γοτεχνικού έργου που μελετούμε.
Τις βασικές διακρίσεις σχετικά με την αφηγηματική ποίηση έκα
ναν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Οι όροι διήγησις ή απαγγελία και
μίμησις, τους οποίους χρησιμοποίησαν οι δύο φιλόσοφοι
(ΠλάτωναΠολιτεία Γ', 392d-394b και Αριστοτέλη Ποιητική
1448α, 20-24) δεν ισχύουν μόνον για την ποίηση αλλά
και για την πεζογραφία. Στη διήγηση υπάρχει ένας αφηγητής που
αφηγείται κάποια ιστορία με τη δική του φωνή. Στη μίμηση προ
σποιείται τη φωνή άλλου ή άλλων πλαστών προσώπων και αφηγεί
ται με αυτή ή δημιουργεί ένα μεικτό τρόπο, όπου η βασική φωνή
είναι του αφηγητή, αλλά κατά καιρούς παρεμβάλλονται άλλες
φωνές που εισάγονται αυτολεξεί. Η μίμηση δημιουργεί στο δράμα
ή στο διήγημα και το μυθιστόρημα το διάλογο και, αν πρόκειται
να παρασταθεί μια μόνο φωνή, το δραματικό μονόλογο (όπως π.χ. οι
μονόλογοι στο δράμα).
Ας εξετάσουμε τώρα πιο λεπτομερειακά τις περιπτώσεις όπου έχου
με διήγηση και μίμηση στην πεζογραφία.
α) Διήγηση. Σ' αυτή ακούμε την ιστορία από μια απρόσωπη φωνή,
δηλαδή από κάποιον αφηγητή που έχει αφομοιώσει στο λόγο του ό
λες τις άλλες φωνές που περιέχονται στην αφηγηματική του
ύλη, αποκλείοντας την αυτολεξεί αναφορά στο λόγο των άλλων προ
σώπων· η φράση π.χ. «Ο Κώστας είπε: Θέλω...» θα πλαγιάσει στη
διήγηση και θα γίνει: «Ο Κώστας είπε ότι θέλει...». Στην περί
πτωση δηλαδή αυτή ο πεζογράφος αφηγείται την ιστορία σε τρίτο
πρόσωπο από την οπτική γωνία ενός παντογνώστη παρατηρητή,
που τα βλέπει όλα, ακόμη και τις σκέψεις των ανθρώπων. Η παρά
σταση της ιστορίας είναι υποκειμενική.
Ο τρόπος αυτός προκάλεσε ορισμένες εύλογες απορίες: αμφισβητή
θηκε η ικανότητα ενός μυθιστοριογράφου να ξέρει τόσο βαθιά
την ανθρώπινη ψυχή, τα κίνητρα των πράξεων, τα κοινωνικά ήθη και
τους θεσμούς, γιατί κι αυτός είναι ένας άνθρωπος με περιορισμέ
νες γνώσεις, με πάθη προσωπικά, όπως όλοι οι άνθρωποι, και γνώ
μη υποκειμενική. Πώς είναι λοιπόν δυνατό να εκφράσει περισσότερα
από όσα ο ίδιος έχει δει και έχει ζήσει;
Οι παλαιότεροι μυθιστοριογράφοι που χρησιμοποίησαν αυτό τον
τρόπο της αφήγησης φόρτωναν τα κείμενά τους με σχόλια και εξη
γήσεις. Επίσης ανέλυαν εξαντλητικά τα ελατήρια των πράξεων των
ηρώων. Οι καταχρήσεις αυτές στη σύγχρονη πεζογραφία τείνουν να
εξαλειφθούν.
β) Μίμηση: Μίμηση έχουμε στις ακόλουθες τρεις περιπτώσεις:
1) Όταν αφηγείται ένα πλαστό πρόσωπο, δηλαδή φανταστικό,
συνηθέστερα σε πρώτο πρόσωπο. Το πλεονέκτημα της αφήγησης σε
πρώτο πρόσωπο είναι ότι χαρίζει στο λόγο του αφηγητή αμεσότητα.
Ακόμη ο λόγος του έχει τη δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας. Το μειο
νέκτημα όμως είναι ότι ο συγγραφέας με τον τρόπο αυτό μπο
ρεί να μεταδώσει την περιορισμένη εμπειρία ενός μόνο προσώπου.
Γιατί ένα πρόσωπο δεν μπορεί να τα ξέρει όλα.
Είναι δυνατόν όμως και στην περίπτωση αυτή η αφήγηση να γίνεται
σε τρίτο πρόσωπο, από την οπτική γωνία ενός ήρωα. Και ο τρόπος
αυτός έχει τους ίδιους περιορισμούς ως προς τη μετάδοση
πείρας, τους οποίους επισημάναμε στην αφήγηση σε πρώτο πρόσω
πο.
2) Μεικτός τρόπος· σ' αυτόν υπάρχει ένας αφηγητής (είτε απρόσω
πος είτε πλαστός), αλλά η αφήγησή του διακόπτεται με την παρεμ
βολή άλλων προσώπων που διαλέγονται σε ευθύ λόγο. Έχουμε δηλα
δή συνδυασμό αφήγησης και διαλόγου. Αυτό το βλέπουμε στα περι
σσότερα διηγήματα και στο μυθιστόρημα.
3) Διάλογος: εδώ απουσιάζει εντελώς ο αφηγητής. Είναι μια τεχνι
κή καθαρά θεατρική. Χρησιμοποιείται όμως κάποτε και στο σύγχρο
νο διήγημα (Διάβασε για παράδειγμα το διήγημα του Στρ. Τσίρκα, Μνή
μη).
Ας ανακεφαλαιώσουμε τώρα σχηματικά τους τρόπους της αφήγησης:
Αφηγείται
| 1) Ένας απρόσωπος αφηγητής με τη δική του φωνή - Διήγηση |
2) Ένα πλαστό πρόσωπο
3) Εναλάσσεται η αφήγηση με το διάλογο
4) Υπάρχει μόνο διάλογος |  | Μίμηση |
Αν συγκρίνουμε τώρα προσεκτικά τους τέσσερις παραπάνω τύ
πους της αφήγησης, θα παρατηρήσουμε ότι στην πρώτη περί
πτωση (1) έχουμε την υποκειμενικότερη παρουσίαση του μύθου, α
φού την παρακολουθούμε μέσω ενός απρόσωπου αφηγητή. Στις άλ
λες περιπτώσεις (2-4) η ιστορία που παρουσιάζεται αντικειμενικο
ποιείται σταδιακά. Είναι σαν να στήνεται απέναντι στα μάτια του α
ναγνώστη, ο οποίος την παρακολουθεί, όπως θα παρακολουθούσε
π.χ. οποιαδήποτε σκηνή στο δρόμο.
Ο συγγραφέας αλλάζει τους παραπάνω τύπους της αφήγη
σης στο διήγημα ή στο μυθιστόρημα με οποιαδήποτε ποικιλία
και συχνότητα βρίσκει αναγκαία. Η ποικιλία της εναλλαγής των
αφηγηματικών τρόπων αντιστοιχεί με την ποικιλία με την οποία ο
ζωγράφος αλλάζει τα βασικά χρώματα της παλέτας του σε έναν πίνα
κα. Ο τόνος επομένως και ο χαρακτήρας μιας σύνθεσης, ρυθμίζεται α
πό το συγγραφέα με την εκλογή που κάνει ανάμεσα στους παραπάνω
τύπους της αφήγησης.
Ο αφηγητής - Εστίαση
Σχετικά με τον αφηγητή υπάρχει μια σαφής διάκριση με κριτήριο τη
συμμετοχή του ή μη στην ιστορία την οποία αφηγείται. Έτσι έχουμε τις
δυο μεγάλες κατηγορίες αφηγητών:
α) τον δραματοποιημένο αφηγητή που είναι ένα από τα πρόσωπα
της ιστορίας (το βασικό ή κάποιο από τα δευτερεύοντα). Συνή
θως αφηγείται σε πρώτο γραμματικό πρόσωπο και
β) τον μη δραματοποιημένο ή απρόσωπο αφηγητή που αφηγεί
ται σε τρίτο γραμματικό πρόσωπο.
Για καθεμιά από τις δύο αυτές διακρίσεις υπάρχουν υποκατηγορίες.
Όλες οι σχετικές κατηγορίες που χρησιμοποίησε η αγγλοσαξωνική
κριτική αμφισβητήθηκαν από ορισμένους θεωρητικούς (Genette κ.ά.),
γιατί παρατήρησαν ότι το πρόσωπο του οποίου η οπτική γωνία κατευ
θύνει την αφηγηματική προοπτική μπορεί να είναι διαφορετικό
από το πρόσωπο που αφηγείται. Και πιο απλά: αυτός ο οποίος βλέ
πει και αυτός που μιλάει μπορεί να είναι διαφορετικά πρόσωπα.
Γι' αυτό πρότειναν την αντικατάσταση του όρου οπτική γω
νία με τον όρο εστίαση (focalisation). Διακρίνουν τους ακόλουθους
τρεις τύπους εστίασης:
- αφήγηση χωρίς εστίαση ή βαθμός μηδέν εστίασης που αντιστοιχεί με την
- αφήγηση από παντογνώστη αφηγητή,
- αφήγηση με εσωτερική εστίαση ή όραση από πίσω, όπου αφηγητής είναι
- ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας και γι' αυτό έχει περιορισμένο γνωστικό
- πεδίο και
- αφήγηση με εξωτερική εστίαση ή όραση απ' έξω, όπου ο αφηγητής ξέρει λιγό
- τερα από τα πρόσωπα της ιστορίας τα οποία εμφανίζονται να δρουν
- μπροστά στα μάτια του αναγνώστη (ή θεατή) χωρίς να ξέρει τις προθέ
- σεις και τα αισθήματά τους (έργα μυστηρίου, αστυνομικές, κινηματογραφικές
- ταινίες τρόμου κ.ά.).
Ρεαλισμός και νατουραλισμός
Όταν λέμε ότι κάποιος είναι ρεαλιστής εννοούμε, με την κοινή σημα
σία που αποδίδουμε στην έννοια, ότι ο άνθρωπος αυτός είναι
προσγειωμένος στην πραγματικότητα, ότι ξέρει τι θέλει και δεν κάνει
όνειρα που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν. Ο ρεαλισμός ό
μως είναι και όρος της φιλοσοφίας και της αισθητικής. Ως τάση της αι
σθητικής το ρεαλισμό τον συναντούμε στην παγκόσμια λογοτεχνία από
την αρχαιότητα ακόμη. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι, σύμφωνα
με μια πολύ διαδεδομένη πίστη, ότι ο καλλιτέχνης στο έργο του πρέπει
να αποδώσει πιστά την πραγματικότητα.
Στη ρεαλιστική γραφή, που μας ενδιαφέρει εδώ, ο συγγραφέας τηρεί
μια στάση αντικειμενική απέναντι στα γεγονότα που διηγείται·
πρόθεσή του είναι να τα εκθέσει, να τα παρουσιάσει με πειστικότη
τα. Αυτός είναι ο λόγος που αποκλείει τα συναισθήματά του από τη
διήγηση, τις κρίσεις και την προσωπική ερμηνεία για τα γεγονότα.
Με αυτό τον τρόπο δίνει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι συμ
μετέχει και ο ίδιος, ότι παρακολουθεί τα γεγονότα να ξετυλίγονται
μπροστά του. Aυτή την εντύπωση έχουμε π.χ. όταν διαβάζουμε Όμη
ρο. Και από την άποψη αυτή μπορούμε να εντάξουμε όχι μόνο τον Ό
μηρο, αλλά και όλη την αρχαία λογοτεχνία στο ρεαλισμό. Άλλωστε η
αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι η τέχνη είναι μίμηση προϋποθέτει
μια βάση ρεαλιστική.
Ο ρεαλισμός όμως, ως συγκεκριμένη τεχνοτροπία στο μυθιστόρημα,
ξεκινάει από τη Γαλλία το δεύτερο μισό του 19ου αι. με το Φλω
μπέρ και συνεχίζεται ως σήμερα. Περιλαμβάνει πολλές τάσεις. Συ
νήθως όταν μιλάμε για ρεαλιστικό μυθιστόρημα εννοούμε την τάση
ορισμένων συγγραφέων να απεικονίσουν πιστά την πραγματικότη
τα. Η άποψη αυτή όμως δεν είναι απόλυτα σωστή. Βέβαια ο μυθι
στοριογράφος αντλεί την ύλη του βιβλίου του από την πραγματικότη
τα. Ανάμεσα όμως στα πραγματικά γεγονότα και στο λογοτεχνικό έρ
γο έχει παρεμβληθεί ένα άτομο, ο μυθιστοριογράφος. Τα πραγ
ματικά γεγονότα δεν μεταφέρονται αυτούσια, αλλά μετασχηματίζο
νται από το δημιουργό του λογοτεχνικού έργου. Αυτά θα συγκινή
σουν τον ψυχισμό του συγγραφέα και ανάλογα με το βαθμό της συ
γκίνησης, τη δύναμη της φαντασίας και την ιδιαιτερότητα της
προσωπικότητάς του θα μεταμορφωθούν σε έργο τέχνης. Επηρεάζο
νται συνεπώς από τους οραματισμούς τον συγγραφέα, τις επιθυμίες
του, τις προκαταλήψεις και τις ιδέες του. Ο ρεαλιστής μυθιστοριο
γράφος δεν επιδιώκει να μας δώσει μια φωτογραφική αναπαρά
σταση της ζωής, αλλά κάποια άποψή της, με πληρότητα, ζωντάνια
και πειστικότητα.
Ο βασικός ήρωας ενός ρεαλιστικού μυθιστορήματος παρουσιά
ζεται ως τύπος ενός συγκεκριμένου πολιτισμού. Δεν είναι
πιστή αντιγραφή ενός συγκεκριμένου ατόμου, αλλά έχει επινοηθεί
από τη φαντασία του δημιουργού του. Είναι ένας τύπος πλαστός, ό
πως λέμε. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι είναι και εξωπραγματικός. Η
τέχνη του λόγου, είπε ο Αριστοτέλης, δεν έχει σκοπό «τα γενόμενα
λέγειν»· δεν επιδιώκει δηλαδή να διηγηθεί γεγονότα πραγματικά
—αυτό είναι έργο της ιστορίας— αλλά γεγονότα που θα μπορού
σαν να συμβούν «κατά το εικός και το αναγκαίον»· δηλαδή η αφηγη
ματική τέχνη πρέπει να παρουσιάζει τα γεγονότα με τρόπο που να
μπορεί να μας πείσει ότι έτσι έπρεπε να συμβούν και κατά κανόνα
έτσι συμβαίνουν στην πραγματικότητα.
Βασικό κριτήριο για την αξία ενός ρεαλιστικού μυθιστορήματος εί
ναι το αν κατορθώνει ο μυθιστοριογράφος να δώσει στο πλα
στό πρόσωπο ή σε μια φανταστική κατάσταση μια εντύπωση αλή
θειας. Σ' αυτό ακριβώς βασίζεται και η δύναμη του ρεαλιστικού μυθι
στορήματος.
Τα βασικά χαρακτηριστικά του ρεαλισμού μπορούμε να τα συνοψίσου
με στα εξής:
α) δείχνει μια τάση προς την αντικειμενικότητα
β) αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν μόνα τους
γ) παρουσιάζει κοινές εμπειρίες και
δ) επιλέγει κοινά θέματα.
Ένα άλλο κοινό γνώρισμα του ρεαλισμού είναι ότι τηρεί κριτική
στάση απέναντι στην κοινωνία. Η κριτική του στάση διαμορφώνεται
από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες της ζωής. Ο ρεαλιστής μυθιστο
ριογράφος ενδιαφέρεται λιγότερο για τα ηρωικά κατορθώματα
και τις περιπέτειες και περισσότερο για τις καθημερινές πρά
ξεις και τα καθημερινά επεισόδια. Αντιμετωπίζει κριτικά τις συμβατι
κές αξίες και τοποθετεί τους ήρωές του στα θύματα της κοινωνίας.
Ο νατουραλισμός είναι εξέλιξη του ρεαλισμού. Εισηγητής
του ήταν ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Αιμίλιος Ζολά. Και τα δύο
ρεύματα έχουν ορισμένες ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά έχουν
και βασικές διαφορές. Ο νατουραλιστής μυθιστοριογράφος, όπως
και ο ρεαλιστής, τείνει σε μια μιμητική απεικόνιση της πραγματικό
τητας και επιλέγει κοινά θέματα από την καθημερινή ζωή. Ο νατουρα
λιστής όμως ξεκινά από ορισμένες θέσεις: μελετά την ηθική συμπε
ριφορά των προσώπων, για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυ
νάμεων και εσωτερικών παρορμήσεων. Οι εξωτερικές δυνάμεις,
φυσικές και κοινωνικές, περιορίζουν την ελευθερία τους. Οι εσωτερι
κές πάλι παρορμήσεις, όπως είναι το γενετήσιο ένστικτο, η πεί
να, η σκληρότητα και η μοχθηρία, αφαιρούν από τον άνθρωπο την
ιδιότητα του λογικού και ηθικού όντος και τον υποβιβάζουν στο
επίπεδο των κατώτερων ζώων. Παρουσιάζουν ακόμη οι νατουραλι
στές τη συμπεριφορά του ανθρώπου ως αποτέλεσμα διαθέσεων της
στιγμής ή κληρονομικών παρορμήσεων. Επιλέγουν προκλητικότερα
θέματα και επιμένουν στην εξονυχιστική περιγραφή, στη φωτογραφι
κή λεπτομέρεια.
Ο κύκλος της Εστίας». Από αριστερά, οι όρθιοι: Γιάννης Ψυχάρης, Δημήτριος Κακλαμάνος, Γεώργιος
Κασδόνης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Δροσίνης, Γρηγόριος Ξενόπουλος.
Οι καθιστοί: Θεόδωρος Βελλιανίτης, Περρής, Νικόλαος Γ. Πολίτης, Στέφανος Στεφάνου,
Μίκιος Λάμπρος, Γεώργιος Σουρής, Εμμανουήλ Ροΐδης, Εμμανουήλ Λυκούδης. |
