ΟΔΥΣΣΕΙΑ ,α΄ραψ. 174-360

ΠΗΓΗ https://www.slideshare.net/matoulamk/4-42317497

Οδύσσεια : ΕΝΟΤΗΤΑ 4 (α 174-360)

4η ΕΝΟΤΗΤΑ α 174-360

ΠΗΓΗ http://skapanefs.blogspot.com/2012/04/4-174-360.html

ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1. "Ο Τηλέμαχος εξηγεί την κατάσταση του παλατιού και ζητεί πληροφορίες" (174-196)

2. "Η Αθηνά-Μέντης παρουσιάζεται σαν φίλος πατρικός" (197-232)

3. "Η απάντηση του Τηλέμαχου" (236-244)

4. "Η Αθηνά ζητεί πρόσθετες εξηγήσεις" (246-255)

5. "Ο Τηλέμαχος εκθέτει τα προβλήματά του" (256-279)

6. "Η Αθηνά ενθαρρύνει και συμβουλεύει τον Τηλέμαχο" (280-339)

7. "Ο Τηλέμαχος προτείνει λουτρό και δώρο στον ξένο" (340-347)

8. "Η Αθηνά αρνείται το δώρο και εξαφανίζεται με θαυμαστό τρόπο" (348-360)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΟΧΗΣ

α) Ο γάμος και η προίκα : στην ομηρική εποχή ο άντρας αποφάσιζε για τον γάμο της γυναίκας (ο πατέρας αποφάσιζε δηλαδή για το γάμο της ανύπαντρης ή χήρας κόρης του) : 304-306. Υπήρχαν και περιπτώσεις που ο γιος αποφάσιζε αν θα ξαναπαντρευτεί η χήρα μητέρα του (324-325). Ως προς το θέμα της προίκας, η Αθηνά λέει ότι ο πατέρας της νύφης οφείλει να την προικίσει (304-308)

β) Το επάγγελμα του μάντη : ήταν πρόσωπα τιμημένα και θεωρούνταν θεόπνευστα.

γ) Νεκρικές τιμές : στην ομηρική εποχή, οι συγγενείς ή οι συμπολεμιστές του νεκρού, αρχικά τον έλουζαν και τον άλειφαν με αρωματικά έλαια. Στη συνέχεια θρηνούσαν και αφού έκαιγαν το σώμα του νεκρού, τοποθετούσαν τα οστά του σε ειδική θήκη. Τέλος, συγκέντρωναν χώμα πάνω από την πυρά και στην κορυφή του τοποθετούσαν στήλη (επιτύμβια στήλη)

δ) Φιλία : ήταν πολύ σημαντική στην εποχή. Ο Τηλέμαχος περιποιείται τον Μέντη τόσο καλά όχι μόνο επειδή ήταν φιλοξενούμενος, αλλά και επειδή ήταν φίλος του πατέρα του (207)

ε) Ευτυχισμένος θάνατος : Είτε από γεράματα στο σπίτι (241-244), είτε στον πόλεμο ανάμεσα στους συμπολεμιστές σου (262-266)

στ) Αυτοδικία : ήταν (και είναι ακόμα) μια μορφή απόδοσης δικαιοσύνης που δε στηρίζεται σε γραπτούς νόμους. Η Αθηνά προτρέπει τον Τηλέμαχο να σκοτώσει τους μνηστήρες για να πάρει εκδίκηση για τη ξεδιάντροπη συμπεριφορά τους.

ζ) Υστεροφημία : είναι η καλή φήμη που έχει κάποιος μετά τον θάνατό του (262-266, 331-335). Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στην υστεροφημία.

ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ : συνεχίζεται σε αυτή την ενότητα η ενανθρώπιση της Αθηνάς (μεταμόρφωση σε Μέντη)

ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΘΕΩΝ : Οταν οι θεοί εμφανίζονται και αποκαλύπτουν την ταυτότητά τους μπροστά στους ανθρώπους. Στην ενότητά μας, η Αθηνά αποκαλύφθηκε στον Τηλέμαχο, αφού έφυγε από το παλάτι με θαυμαστό τρόπο (επιφάνεια)

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ

Ανθρωποκεντρικό χαρακτήρας ή ανθρωποκεντρισμός οναομάζεται η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου. Η σωτηρία και η καταστροφή οφείλονται αποκλειστικά και μόνο στον ίδιο τον άνθρωπο.Στην ενότητά μας, ο ανθρωποκεντρισμός φαίνεται από την πεποίθηση της Αθηνάς ότι ο Οδυσσέας θα τα καταφέρει χάρη στην ευστροφία του (226-228).

ΕΠΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ

α) Ο Τηλέμαχος αγνοεί το ότι συνομιλεί με την Αθηνά, ενώ εμείς το γνωρίζουμε. Την αποκαλεί "ξένο" (176, 237, 341)

β) Ο Τηλέμαχος νομίζει ότι ο πατέρας του δε ζει (179-181), ενώ εμείς γνωρίζουμε ότι είναι ζωντανός.

ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ

Είναι μια τεχνική της αφήγησης, κατά την οποία διακόπτεται η ροή των γεγονότων με την παρεμβολή στοιχείων που φαινομενικά είναι άσχετα προς την ιστορία. Στην ενότητά μας έχουμε :

α) την παρέκβαση με την αναφορά στον Λαέρτη, που γίνεται για να δείξει ο Μέντης το πόσο φίλος ήταν με τον Οδυσσέα (207-211)

β) την παρέκβαση με την περγραφή του Οδυσσέα και με την αναφορά στον Ορέστη (284-293 και 331-333). Και οι δύο παρεκβάσεις γίνονται για να λειτουργήσουν ως παραδείγματα προς μίμηση, τόσο ο Οδυσσέας, όσο και ο Ορέστης για τον Τηλέμαχο.

ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

α) Οι πόθοι του Τηλέμαχου (181-183) προικονομούν την επιστροφή του Οδυσσέα.

β) Η μαντεία της Αθηνάς-Μέντη (217-228) προικονομεί την επιστροφή του Οδυσσέα.

γ) Η ευχή της Αθηνάς-Μέντη (294) προοικονομεί την επιστροφή του Οδυσσέα.

δ) Το σχέδιο δράσης της Αθηνάς (300-330) προοικονομεί τις επόμενες κινήσεις του Τηλέμαχου.

ε) Το γεγονός ότι ο Τηλέμαχος αντιλήφθηκε τη θεϊκή φύση του ξένου και το ότι έχει πλέον πάρει θάρρος (360) προικονομεί τη μεταστροφή στη συμπεριφορά του.

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ-ΜΕΝΤΗ

α) Ο Τηλέμαχος να συγκαλέσει συνέλευση των Αχαιών, για να τους ενημερώσει για τη συμπεριφορά των μνηστήρων (300-302)

β) Ο Τηλέμαχος να διατάξει τους μνηστήρες να φύγουν από το παλάτι (303-304)

γ) Η Πηνελόπη, αν θέλει να ξαναπαντρευτεί, να επιστρέψει στον πατέρα της και αυτός να την προικίσει (305-308)

δ) Ο Τηλέμαχος να ταξιδέψει στην Πύλο και στη Σπάρτη για να συναντήσει τον Νέστορα και τον Μενέλαο και να πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του (310-318)

ε) Αν ο Τηλέμαχος μάθει ότι ο πατέρας του είναι ζωντανός, να περιμένει ένα χρόνο την επιστροφή του. Αν όμως μάθει ότι ο πατέρας του πέθανε, να τον τιμήσει και να παντρέψει τη μάνα του (319-325)

στ) Όταν ο Τηλέμαχος κάνει όλα τα παραπάνω, να βρει τρόπο να σκοτώσει τους μνηστήρες για να πάρει εκδίκηση και να κερδίσει υστεροφημία (326-335)

ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΜΟΣ

Όταν ο ποιητής μεταφέρει σε παλαιότερη εποχή στοιχεία που ίσχυαν στη δική του, την ομηρική εποχή. Στην ενότητά μας, ο Μέντης λέει πως είναι έμπορος και ταξιδεύει για να ανταλλάξει μέταλλα (201-204). Στη Μυκηναϊκή εποχή όμως, η χρήση σιδήρου θεωρείται αμφίβολη.

ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ

γλαυκόματη Αθηνά (174) : τυπικό επίθετο

ανταποκρίθηκε, τα μάτια λάμποντας αμέσως η θεά Αθηνά (197) : τυπική έκφραση

του εμπειροπόλεμου Αγχιάλου (199) : τυπικό επίθετο

τους θαλασσινούς Ταφίους (200) : τυπικό επίθετο

το δασωμένο Νήιο (206) : τυπικό επίθετο

τον ανδρείο Λαέρτη (208) : τυπικό επίθετο

ο θείος Οδυσσέας (217) : τυπικό επίθετο

μα τώρα απάντησε στο ερώτημά μου και μίλησέ μου ειλικρινά (229) : τυπική έκφραση

τότε η θεά Αθηνά, τα μάτια λάμποντας, ανταποκρίθηκε (246) : τυπική έκφραση

της αποκρίθηκε ο Τηλέμαχος, φρόνιμος πάντα και με γνώση (256) : τυπική έκφραση

δασωμένη Ζάκυνθο (273) : τυπικό επίθετο

του αντιμίλησε με πάθος η Αθηνά Παλλάδα (280) : τυπική έκφραση

αναίσχυντους μνηστήρες (283) : τυπικό επίθετο

τους τίμιους Αχαιούς (301) : τυπικό επίθετο

σεβάσμιο Νέστορα (315) : τυπικό επίθετο

ξανθό Μενέλαο (316) : τυπικό επίθετο

θείος Ορέστης (332) : τυπικό επίθετο

τον δόλιο Αίγισθο (333) : τυπικό επίθετο

του ξακουστού πατέρα του (333) : τυπικό επίθετο

αμέσως η Αθηνά, τα μάτια λάμποντας, του απάντησε (354) : τυπική έκφραση

ισόθεος άντρας (360) : τυπικό επίθετο

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ

1. Τηλέμαχος : σε απόγνωση, ανήμπορος (270-279), άτολμος, ονειροπόλος (176-183), νοσταλγεί τον πατέρα του, τον οποίο θεωρεί νεκρό (184-187, 267-269). Είναι σε ψυχική σύγχυση (241-244, 262-266), ευγενικός και φιλόξενος (341-347), σέβεται και ακούει με προσοχή τις συμβουλές του Μέντη.

2. Αθηνά/Μέντης : προσεγγίζει εύστροφα τον Τηλέμαχο, χειρίζεται άψογα τον λόγο και πετυχαίνει με εύστοχες ερωτήσεις να εκμαιεύσει από τον Τηλέμαχο τις πληροφορίες που θέλει. Συμπαθεί τον Τηλέμαχο, τον ενθαρρύνει και προσπαθεί να του μεταδώσει αισιοδοξία (247-248). Συμπονά και συμπαραστέκεται στον Τηλέμαχο (281-282) και τον προτρέπει να αναλάβει τις ευθύνες του (329-330) μιμούμενος τον πατέρα του και τον Ορέστη (282-295, 331-333)

3. Μνηστήρες : ανήθικοι, τεμπέληδες, ενδιαφέρονται μόνο για τη διασκέδαση (177-178). Θρασύδειλοι (αν ο Οδυσσέας εμφανιζόταν θα το βαζαν στα πόδια), ξεδιάντροποι και ξιπασμένοι (252-253, 275, 283)

4. Πηνελόπη (αν και δεν εμφανίζεται ακόμα, ο Τηλέμαχος αναφέρεται σε αυτήν) : αποφεύγει με περίτεχνο τρόπο τους μνηστήρες. Αφοσιωμένη στον Οδυσσέα (θεωρεί φρικτό τον γάμο). Είναι όμως αδύναμη και δειλή.

5. Λαέρτης : λυπημένος, ζει πλέον στην απομόνωση (208-211).

Επιμέλεια : Νίκος Μελιγκώνης

Σχολιασμός α΄ραψ. 174-360

by filologein

ΠΗΓΗ https://filologein.wordpress.com/2012/10/21/%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CE%B1%CE%84%CF%81%CE%B1%CF%88-174-360/

1.      H πρώτη εικόνα αυτής της Ενότητας (174-5) έρχεται σε αντίθεση προς την τελευταία της προηγούμενης (169-73): μετά το γεύμα οι μνηστήρες ετοιμάζονται για τραγούδι και χορό, ενώ ο Τηλέμαχος αρχίζει συνομιλία με τον «ξένο»·

2. Τέσσερα ζευγάρια λόγων αποτελούν το σύνολο σχεδόν της Ενότητας αυτής· δύο εκτενή εναλλάσσονται με δύο σύντομα. Έτσι, μετά την προηγούμενη τριτοπρόσωπη αφηγηματική περιγραφή ξαναπερνάμε στη διαλογική/δραματική. Η εναλλαγή της αφήγησης με την περιγραφή στο πλαίσιο της περιγραφικής αφήγησης αποτελεί βασικό στοιχείο της επικής τεχνικής· ο λόγος έτσι έχει ποικιλία και αποφεύγεται η μονοτονία.

3.  Την Αθηνά και τον Τηλέμαχο τους συνδέει το κοινό ενδιαφέρον για τον Οδυσσέα, με διαμετρικές όμως διαφορές: O Τηλέμαχος, πικραμένος με την κατάσταση του σπιτιού του, οραματίζεται απελπισμένος τον πατέρα του, που θα μπορούσε γυρίζοντας να αποκαταστήσει τα πράγματα (α 128-32), ενώ η Αθηνά γνωρίζει ότι ο Οδυσσέας ζει και ότι στον Όλυμπο αποφασίστηκε ο νόστος του, κατέβηκε όμως στην Ιθάκη με στόχο να ενθαρρύνει τον γιο να αναλάβει ο ίδιος αυτό που θα έκανε ο πατέρας του και, ακόμη, να σπεύσει να τον αναζητήσει (α 101-7).

Έτσι, η Αθηνά δεν θα βεβαιώσει τον Τηλέμαχο γι’ αυτά που ξέρει, αλλά θα επιδιώξει, με λεπτούς χειρισμούς, να τον δραστηριοποιήσει.

 Πρώτο ζευγάρι λόγων

α. O λόγος του Τηλέμαχου (174-96):

Σύμφωνα με το τυπικό της φιλοξενίας, ο Τηλέμαχος, μετά το γεύμα, έπρεπε να ζητήσει από τον «ξένο» να εκθέσει τον λόγο της επίσκεψής του. Παραβαίνει όμως τα συνηθισμένα (και ζητάει συγγνώμη γι’ αυτό), για να του δώσει πρώτα μια εξήγηση για την ασύδοτη συμπεριφορά πολλών αντρών στο σπίτι του, αλλά και να εκφράσει τον πόνο του για την απουσία του πατέρα, τον οποίο θεωρεί αφανισμένο. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να υποβάλει στον επισκέπτη του τις συνηθισμένες ερωτήσεις, στο τέλος όμως ξαναγυρίζει στον πατέρα: «μήπως είσαι φίλος πατρικός», ζητώντας έτσι, εμμέσως, να μάθει για τον Οδυσσέα και προβάλλοντας, συγχρόνως, μια κοινωνική πλευρά εκείνου. O Τηλέμαχος, με δυο λόγια, βλέπει αδιέξοδη την κατάσταση του σπιτιού του, η επιθυμία του όμως να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα αποτελεί μια ρωγμή ελπίδας (βλ. α 152-3).

β. O λόγος της θεάς (197-235):

H Αθηνά συστήνεται αμέσως σαν Mέντης και απαντά με συγκεκριμένα στοιχεία στις ερωτήσεις του Τηλέμαχου σχετικά με την ταυτότητά του, τον σκοπό του ταξιδιού και τη φιλία του με τον Οδυσσέα, για την οποία επικαλείται τη μαρτυρία του Λαέρτη – και γνωρίζει αρκετά γι’ αυτόν. Γίνεται έτσι πιστευτός ο «Μέντης» και δημιουργεί κλίμα οικειότητας και εμπιστοσύνης. H αναφορά δε στον λόγο της επίσκεψής του –«η φήμη μ’ έφερε / πως βρίσκεται ο πατέρας σου κιόλας στην πόλη»–, με την αισιοδοξία που τον χαρακτηρίζει πάει να αναιρέσει την απαισιοδοξία του Τηλέμαχου. H εκ των πραγμάτων διάψευση της είδησης αυτής, βέβαια, αναγκάζει τον «Mέντη» να αναδιπλωθεί αμέσως και να δώσει μια εξήγηση («φαίνεται όμως οι θεοί τού φράζουνε τον δρόμο ακόμη»), αλλά και μερικές πληροφορίες, αόριστες μεν κοντά όμως στην αλήθεια, που γνωρίζει ήδη ο ακροατής. Ακόμη, μαντεύει , σαν από θεία φώτιση, σύντομο τον ερχομό του Οδυσσέα και οφειλόμενον στην πολυμηχανία του. Zητάει, τέλος, στοιχεία της ταυτότητας του Τηλέμαχου (δεν του είχε συστηθεί πριν με ακρίβεια), για να επιβεβαιώσει, τάχα, τις εντυπώσεις που του δημιούργησε η ομοιότητα με τον πατέρα του (με το σχόλιο της αυτό η Αθηνά επιδιώκει, φαίνεται, να αισθανθεί ο Τηλέμαχος ταυτισμένος με τον πατέρα του.

Σημ. Συμπλήρωση στο σχόλιο 7 του βιβλίου, για την πατροπαράδοτη φιλία: Tο θεσμό της φιλοξενίας επέβαλαν λόγοι οικονομικοί (εμπορικές δοσοληψίες), πολιτικοστρατιωτικοί (υποτυπώδεις συμμαχίες, πολιτικές και στρατιωτικές), κοινωνικοί (στήριγμα σε ξένη χώρα), και τον καθιέρωσε η προβολή του στην προστασία του Ξένιου Δία, που εισήγαγε μια νέα ηθική στην αντιμετώπιση του ξένου.

 Δεύτερο ζευγάρι λόγων

α. O λόγος του Τηλέμαχου (236-45):

O Τηλέμαχος απαντάει με σκεπτικισμό, που υποδηλώνει τον καημό του παιδιού που δεν γνώρισε τον πατέρα του, και εύχεται να ήταν «ενός άλλου ο γιος […], που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στ’ αγαθά του» . Προβάλλει εδώ ο κουρασμένος άνθρωπος από τα προβλήματα ενός μακροχρόνιου πολέμου, που ιδανικό του έχει πια την ευτυχισμένη ζωή ως τα γηρατειά. Γιατί ο Τηλέμαχος είναι θύμα πολέμου: ο πατέρας του αγνοείται, η μητέρα του γι’ αυτό πιέζεται από τους μνηστήρες, η περιουσία του σπαταλιέται, ο ίδιος κινδυνεύει.

Oι αισιόδοξες όμως διαβεβαιώσεις και προφητείες του πατρικού φίλου άσκησαν κάποια επίδραση πάνω του:

η προηγούμενη απελπισία για τον πατέρα του μεταβάλλεται τώρα σε αόριστη απαισιοδοξία: «ο πιο δυστυχισμένος που γεννήθηκε σ’ αυτόν τον κόσμο, / αυτός μου λένε πως με γέννησε».

β. O λόγος της Αθηνάς (246-55):

Αόριστη αλλά και κολακευτική για τον Τηλέμαχο γίνεται τώρα και η αισιοδοξία του «Mέντη», για να μπορέσει να τον προσεγγίσει. Mε μια σειρά ερωτήσεις και διαπιστώσεις, όμως, τον ελέγχει για ανοχή της ξεδιάντροπης συμπεριφοράς των μνηστήρων, που θα προκαλούσε αγανάκτηση σε όποιον πέρναγε από εκεί, ενώ αυτός μένει αδρανής· τον βάζει έτσι μπροστά στις υποχρεώσεις του.

Tρίτο ζευγάρι λόγων

α. O λόγος του Τηλέμαχου (256-79):

O προηγούμενος λόγος του «Mέντη» κέρδισε περισσότερο τον Τηλέμαχο, αλλά και τον προκάλεσε· ξεσπά, έτσι, αποκαλύπτοντας με ιδιαίτερη ένταση τα προβλήματα που τον βασανίζουν: την έλλειψη του πατέρα και τις συνέπειες αυτής της έλλειψης:

• αναφέρεται στην ευτυχισμένη εποχή του βασιλικού οίκου και αποδίδει σε κακό σχέδιο των θεών την εξαφάνιση του πατέρα του (258-61)·

• θεωρεί λιγότερο κακό έναν τιμημένο θάνατο του Οδυσσέα, γιατί η εξαφάνισή του, πέρα από τον καημό του για κείνον, του πρόσθεσε «μεγάλα βάρη» (262-71):

–«όσοι τριγύρω στα νησιά αρχηγεύουν […] έγιναν της μάνας μου μνηστήρες» (272-5). (Oι «ευγενείς» της επικράτειας του Οδυσσέα φιλοδοξούν, προφανώς, να καλύψουν το κενό εξουσίας, που ουσιαστικά υπάρχει στην Ιθάκη, μέσω του γάμου της Πηνελόπης με έναν απ’ αυτούς).

– «εκείνη μήτε τον […] γάμο αρνείται, μήτε […] δίνει τέλος στην υπόθεση»(276-7). (H Πηνελόπη χειρίζεται την κατάσταση ως αντάξια σύζυγος του πολυμήχανου Οδυσσέα.)

– «στο μεταξύ οι μνηστήρες […] ρημάζουν τα αγαθά μου» (277-8)

– «σε λίγο θα κατασπαράξουνε κι εμένα» ως φυσικό κληρονόμο του Οδυσσέα (278-9). (Είναι προφανές ότι υποβόσκει πολιτειακή κρίση στην Ιθάκη  (κλονισμός της κληρονομικής βασιλείας, πολιτικές φιλοδοξίες και διεκδικήσεις των «ευγενών» κτλ.), θα φανεί όμως καθαρότερα στη συνέχεια).

Mε τις απαντήσεις αυτές ο Τηλέμαχος παρουσιάζεται αδύναμος να αντιδράσει στη δυσχερή κατάσταση του παλατιού, δίνει ωστόσο λαβές στη θεά να οργανώσει έτσι τον επόμενο λόγο, ώστε να επιτύχει τον σκοπό της.

Τέτοιες λαβές είναι:

• ότι η απουσία του πατέρα τού στοιχίζει πολύ, αλλά μένει αδρανής·

• η επιμονή όχι στον θάνατο πια του Οδυσσέα, αλλά στην εξαφάνισή του από δυνάμεις θεϊκές·

• οι αναφορές σ’ έναν τιμημένο θάνατο του πατέρα του με τον τύμβο των Παναχαιών, αλλά και στην κληρονομημένη δική του δόξα·

• η πίεση που ασκούν οι μνηστήρες στη μητέρα του και η αναποφάσιστη δική της στάση·

• το ρήμαγμα της περιουσίας του και ο κίνδυνος της ζωής του.

 β. O λόγος της Αθηνάς (280-339):

O «πατρικός φίλος» διαπιστώνει πόσο αναγκαίος είναι στον Τηλέμαχο ο πατέρας του και του προβάλλει μια ηρωική εικόνα του, που θα ήταν καταστροφή για τους μνηστήρες, αν «έπεφτε» έτσι πάνω τους. Tην πραγματοποίηση όμως μιας τέτοιας υποθετικής εκδοχής την αφήνει στο χέρι των θεών (281-98)· συγκλίνει έτσι προς τη θέση του Τηλέμαχου, αν και με άλλο πνεύμα μίλησε εκείνος για τους θεούς, και με μια αποστροφή «αποσπά τη σκέψη του από τον […] πατέρα και την στρέφει στον ίδιο […] που είναι παρών και οφείλει να δράσει»: «εσένα τώρα συμβουλεύω να σκεφτείς […]. Άκου λοιπόν […]» (298 κ.ε.):

• να συγκαλέσεις, αύριο κιόλας, σε συνέλευση τους Αχαιούς και με μάρτυρες τους θεούς να απαιτήσεις να φύγουν από το σπίτι σου οι μνηστήρες (301-4)· (Να πράξει αυτός εκείνο που φανταζόταν ότι θα έκανε ο πατέρας του, αν γύριζε (181-3)

• αν η μάνα σου επιθυμεί γάμο, ας γυρίσει στο σπίτι του πατέρα της […] (304-8)·

• όσο για σένα, «[…] πήγαινε να μάθεις νέα του πατέρα σου […]» (309-18)·

• και αν μάθεις πως ζει, «κάνε υπομονή γι’ αυτόν τον χρόνο» (319-20) περιμένοντας τον πατέρα: αισιόδοξη εκδοχή με τον Τηλέμαχο όμως αδρανή·

• αν μάθεις πως δεν ζει, απόδωσέ του νεκρικές τιμές (321-4): απαισιόδοξη εκδοχή, οπότε ο Τηλέμαχος πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες τόσο ως προστάτης της μητέρας του (να την παντρέψει) όσο και ως κληρονόμος του πατέρα του (να βρει τρόπο να σκοτώσει ο ίδιος τους μνηστήρες, 324-30).(Να γίνει ο ίδιος τιμωρός, κατά το πρότυπο του πατέρα που του πρόβαλε η θεά, γιατί οι μνηστήρες πρέπει οπωσδήποτε να πληρώσουν την υβριστική συμπεριφορά τους, για να διασωθεί η τιμή του οίκου. H αυτοδικία δηλαδή, το άγραφο δίκαιο της εκδίκησης, αποτελεί αυτή την εποχή υποχρέωση του αρχηγού της οικογένειας, γι’ αυτό κερδίζει όχι μόνο τον κοινό έπαινο και δόξα, αλλά και τη θεϊκή επιδοκιμασία)

Kλείνοντας τον λόγο της η Αθηνά, διεγείρει τη φιλοτιμία του Τηλέμαχου προβάλλοντάς του το παράδειγμα του Ορέστη –σε συνάρτηση με το κίνητρο της υστεροφημίας– και υπογραμμίζει τη λεβεντιά του· τέλος, του συνιστά να μην ξεχάσει τις συμβουλές της (331-9).

→ Mε την προσεγμένη αυτή τακτική η θεά άσκησε παιδευτική επίδραση στον άπειρο και άπραγο ακόμη TΤηλέμαχο.

Λίγα σχόλια για τον λόγο αυτόν της Αθηνάς:

Oι συμβουλές της θεάς, εκτός από τη συνέλευση και το ταξίδι, αναφέρονται σε πράγματα που δεν θα γίνουν μέσα στο έπος (όπως ο τύμβος για τον Οδυσσέα και ο γάμος της Πηνελόπης) ή δεν θα γίνουν έτσι ακριβώς (όπως η μνηστηροφονία). Αυτό το ξέρει η θεά, εν μέρει και οι ακροατές του ποιητή και τους αφήνουν αδιάφορους· ο Τηλέμαχος μόνο δεν το ξέρει. Kαι αφού στη δική του ενθάρρυνση και άνδρωση αποβλέπουν, οι συμβουλές αυτές δεν έχουν σημασία αυτές καθεαυτές, αλλά κατά πόσο μπορούν να επιτύχουν τον σκοπό τους. Kαι φαίνεται πως τον πετυχαίνουν: με την εκτενή απαισιόδοξη εκδοχή (321-9), η θεά γυρίζει στην αρχική θέση του Τηλέμαχου, ότι ο πατέρας του χάθηκε, αυτό όμως πρέπει να το εξακριβώσει ο ίδιος. Στο τέλος μαλακώνει κιόλας το ύφος της θεάς, για να του στεριώσει την αυτοπεποίθηση. H Αθηνά, σε τελική ανάλυση, όρθωσε στον Τηλέμαχο το ερώτημα: ζει ή πέθανε ο πατέρας μου; Τον αφύπνισε έτσι και τον ενδυνάμωσε ψυχολογικά, ώστε η απαισιοδοξία του από παθητική να γίνει ενεργητική.

Τέταρτο  ζευγάρι λόγων

α. O λόγος του Τηλέμαχου (340-7):

O Τηλέμαχος διαβεβαιώνει τον «πατρικό φίλο» ότι ενστερνίστηκε τα λόγια του σαν να ήταν του πατέρα του και  τον παρακαλεί να καθυστερήσει λίγο για να λουστεί και να δεχτεί το καθιερωμένο το δώρο της φιλοξενίας.

β. O λόγος της Αθηνάς (348-53):

O «φίλος» όμως βιάζεται και προτείνει ν’ ανταλλάξουν δώρα «την επόμενη φορά».

H Αθηνά, τελειώνοντας τον λόγο της, «σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης» (Σημ.) και ο ποιητής μάς πληροφορεί ότι ο Τηλέμαχος –«καταλαβαίνοντας»– ενθαρρύνθηκε και προσηλώθηκε ακόμη περισσότερο στον πατέρα του. Το αποδεικνύει πηγαίνοντας αμέσως προς τους μνηστήρες ως άντρας «ισόθεος» (ο ομηρικός ήρωας μπορεί να είναι «ισόθεος» ή «θεοειδής» ποτέ όμως θεός) (354-60), δεν γυρίζει όμως στην αρχική διαβεβαίωση της θεάς, ότι ο Οδυσσέας ζει και σύντομα θα γυρίσει, βεβαιώνεται μόνο για το τελικό συμπέρασμα της συζήτησης, την ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών  από τον ίδιο. Πέτυχε, λοιπόν, τον σκοπό της η θεά.

 Σημ. H Αθηνά επισκέφτηκε τον Τηλέμαχο με τη μορφή φίλου πατρικού, για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του, και αναχώρησε με τρόπο θαυμαστό, για να προσδώσει θεϊκή εγκυρότητα στις συμβουλές της και να μην του αφήσει περιθώρια αμφιβολίας. H θαυμαστή αυτή εξαφάνιση της θεάς δεν φαίνεται να εξέπληξε τον Τηλέμαχο· για τους ομηρικούς ήρωες ο μυθικός κόσμος αποτελούσε μια «πραγματικότητα» το ίδιο αληθινή με την καθημερινή. Kαι με αυτό το πνεύμα εμφανίζεται στα ομηρικά έπη.

Σύνοψη της πορείας του διαλόγου Tηλέμαχου-Aθηνάς

H θέση του Tηλέμαχου: –ο Oδ. «[…] αφανίστηκε, με θάνατο άσχημο» (184) –ο Oδ. είναι «ο πιο δυστυχισμένος που γεννήθηκε, /αυτός μου λένε πως με γέννησε» (243-4)

H θέση της Aθηνάς: – Ο Oδ. «δεν πέθανε. […] θα γυρίσει» (217-28) – οι θεοί δεν «έχουν ορίσει τη γενιά σου /ανώνυμη» (247-8) –αλλά και έλεγχος για αδράνεια → πρόκληση

                                             Σύγκλιση απόψεων

– «κάποιοι θεοί […] εκείνον άφαντον τον έκαναν» 260-1)· «εξαφανίστηκε, χωρίς κανείς να μάθει πού και πώς» (268) (και εκρηκτική αποκάλυψη των προβλημάτων του, 269-79) – Υπόσχεση του Τηλέμαχου να μη λησμονήσει τις συμβουλές της θεάς, 341-2)

– «οι θεοί τ’ αποφασίζουν αν […] εκείνος θα γυρίσει […]» (296-7) – «εσένα τώρα συμβουλεύω να σκεφτείς […]» (298) (και εντολές για ανάληψη πρωτοβουλιών: συνέλευση και ταξίδι με δύο ενδεχόμενα: α. αν ακούσεις πως ζει […], β. αν μάθεις πως έσβησε η ζωή του […], 301-29)

→ Από τις αντιτιθέμενες απόψεις της αρχής σχετικά με την τύχη του Οδυσσέα (την απελπισμένη βεβαιότητα του Τηλέμαχου και την αισιόδοξη βεβαιότητα της Αθηνάς), η συζήτηση κατέληξε κάπου στη μέση, στην άγνοια και στην αμφιβολία, και στην υποχρέωση επομένως του Tηλέμαχου να αναλάβει πρωτοβουλίες.

4. Πολιτισμικά στοιχεία της Ενότητας :

Θεσμοί:

α. H φιλοξενία, ένας πολύ σοβαρός κοινωνικός θεσμός για τη σύναψη σχέσεων –ιδιαίτερα μεταξύ αρχόντων-  ενταγμένος σε πλαίσια θρησκευτικά .

β. Το ανταλλακτικό εμπόριο, βασικός οικονομικός θεσμός.

γ. H «συνέλευση» των πολιτών, πολιτικός θεσμός .

δ. H αυτοδικία, το άγραφο δίκαιο της εκδίκησης .

ε. O γάμος και η προίκα, βασικός οικογενειακός θεσμός .

ς. Το επάγγελμα του μάντη .

 Aξίες ξωής:

α. Tο ιδανικό της ευτυχισμένης ζωής ως τα γηρατειά αλλά και το ηρωικό ιδανικό

β. H υστεροφημία

 Έθιμα:

α. Tαφής: ο τύμβος και άλλες νεκρικές τιμές .

β. H πρόταση για λουτρό και ανταλλαγή δώρων .

5. Ειρωνεία: Έχει πολλές μορφές με κοινό γνώρισμα την αντίθεση μεταξύ εκείνου που φαίνεται ή λέγεται και εκείνου που πράγματι συμβαίνει ή εννοείται:

α. H ειρωνεία στη διανθρώπινη, κυρίως, επικοινωνία:

• Λεκτική ειρωνεία που μπορεί να πάρει τη μορφή του αστεϊσμού ή εμπαιγμού (π.χ. «δες έναν γίγαντα» στη θέα ενός κοντού ανθρώπου)· αλλά και του σαρκασμού, αν έχει σκοπό να ψέξει ή να χλευάσει.

β. H ειρωνεία στο πλαίσιο της λογοτεχνίας (στο έπος, στην πεζογραφία, στο θέατρο, στους πλατωνικούς διαλόγους):

• Δραματική ειρωνεία: αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική κατάσταση, που αγνοεί ο άμεσα ενδιαφερόμενος (ο Τηλέμαχος εδώ), τη γνωρίζει όμως ο ακροατής/αναγνώστης/θεατής. Αυτή η μορφή ειρωνείας είναι συχνή στο δεύτερο κυρίως μέρος της Οδύσσειας και σχετίζεται με την εξέλιξη της δράσης.

• Τραγική ειρωνεία: αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτό που λέει ένας λογοτεχνικός ήρωας και σ’ αυτό που εννοεί ο ακροατής ή και ένας άλλος ήρωας (περίπτωση εκφράσεων με διφορούμενη σημασία), οδηγεί δε τον ήρωα, που είναι ανύποπτος, σε ενέργειες καταστρεπτικές γι’ αυτόν – τέτοιες περιπτώσεις, που είναι συνηθισμένες στην τραγωδία και στην Iλιάδα, θα συναντήσουμε στη συνέχεια της Οδύσσειας με υποκείμενα τους μνηστήρες.

 6. Επισημαίνονται μερικά από τα τυπικά/επαναλαμβανόμενα στοιχεία που έχουν προκύψει ως εδώ, σε συνάρτηση με την αυτοσχεδιαστική ικανότητα των αοιδών, όπως οι προσδιορισμοί: της Αθηνάς («τα μάτια λάμποντας»/γλαυκώπις, 197 κ.α., και «Παλλάδα» (280 κ.α.), του Ερμή («αργοφονιάς», α 44 κ.α.), των μνηστήρων («αγέρωχοι», α 119 κ.α.), του Τηλέμαχου («με φρόνηση και γνώση» (236 κ.α.)· η φράση«και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά»/ «επεα πτερόεντα» (α 138 κ.α.)· οι στίχοι – με παραλλαγές στη μετάφραση: «πατέρα μας Kρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος» (α 53 κ.α.), «αμέσως ανταπάντησε, τα μάτια λάμποντας, η Αθηνά» (197 κ.α.) κτλ.· η σκηνήυποδοχής και φιλοξενίας του ξένου (στην Ιθάκη, στην Πύλο, στη Σπάρτη).

Διακρίνουμε κατ’ αρχήν τα τυπικά στοιχεία σε εκείνα που αποτελούν έναν στίχο ή μέρος στίχου (τους λογότυπους) και σε εκείνα που αποτελούν θέματα/μοτίβα ή σκηνές. Τα στοιχεία αυτά έφτασαν στην τυποποίηση αφού πέρασαν μια φάση δοκιμασίας, ώσπου να παγιωθούν· ένα επίθετο π.χ. κατέληγε να συνοδεύει σταθερά ένα ουσιαστικό, να γίνει δηλαδή τυπικό του, όταν γινόταν φανερό ότι απέδιδε κάποιο βασικό του γνώρισμα· (Σημ.)  τότε αποτελούσαν μαζί ένα λεκτικό σύνολο, τον λογότυπο, που ανακαλούνταν στη μνήμη ενιαίος και συχνά σε συγκεκριμένη θέση του στίχου. Ανάλογη δοκιμασία θα περνούσε και ένας στίχος, ένα μοτίβο, μία σκηνή, ώσπου να παγιωθεί. Από κει και πέρα μπορούσε, επίσης, να επαναλαμβάνεται ως κάτι τελειωμένο, αλλά να είναι και ανοιχτό σε παραλλαγές Τα τυπικά αυτά στοιχεία κληρονομούσε ο επαγγελματίας αοιδός από τη μακραίωνη επική παράδοση, αλλά τα προσάρμοζε στις εκάστοτε ποιητικές ανάγκες των αυτοσχέδιων συνθέσεών του.

Σημ. Στην ταινία «Xορεύοντας με τους λύκους» του Kέβιν Kόστνερ, οι ήρωες των Ινδιάνων χαρακτηρίζονται σταθερά ή, μάλλον, ονομάζονται με φράσεις που αποδίδουν κάποια χαρακτηριστική τους εικόνα ή ενέργεια ή επίτευξη· π.χ. ένας πολεμιστής ονομάζεται «ο Άνεμος στα μαλλιά του», κάποιος άλλος «ο Πολύ γελάει», μια γυναίκα «η Στέκεται με γροθιά», ο αρχηγός της φυλής «ο Δέκα αρκούδες» κτλ., φράσεις που δεν έφτασαν να συμπυκνωθούν σε ονόματα (επίθετα ή ουσιαστικά). Σύμφωνα με τη λογική αυτή, μπορούμε να ανιχνεύσουμε παλαιότερες μορφές των σταθερών προσδιορισμών ή των ονομάτων των ομηρικών θεών και ηρώων· μπορούμε να φανταστούμε π.χ. ότι ο «συγνεφοσυνάχτης» Zεύς θα ήταν «ο Συνάζει τα σύννεφα», ο «πολύτροπος» OΟδυσσέας «ο Έχει πολλούς τρόπους», ο Τηλέμαχος «ο τηλε-μαχόμενος» (επειδή γεννήθηκε –και ονομάστηκε– όταν ο πατέρας του επρόκειτο να εκστρατεύσει στην Τροία) κ.ο.κ.


ΠΗΓΗ https://www.slideshare.net/vserdaki/4-174360