Σχολιασμός α΄ ραψ. στ. 109-173
πηγή εικονας http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia02.htm
πηγη http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A115/461/3017,12203/
H ψηλότερη
κορυφή του
Oλύμπου
(ο Mύτικας)
όπου,
υποτίθεται, είχε
τον θρόνο του
ο Δίας
Άποψη του συμβουλίου των θεών:
H θεά της δικαιοσύνης, η Θέμις, συνομιλεί με τον Δία.
Δίπλα του ο Eρμής και η Aθηνά. Aγγειογραφία του 350 π.X.
(Πετρούπολη, Mουσείο Eρμιτάζ)
πηγη http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A115/461/3017,12203/
H ψηλότερη
κορυφή του
Oλύμπου
(ο Mύτικας)
όπου,
υποτίθεται, είχε
τον θρόνο του
ο Δίας
Άποψη του συμβουλίου των θεών:
H θεά της δικαιοσύνης, η Θέμις, συνομιλεί με τον Δία.
Δίπλα του ο Eρμής και η Aθηνά. Aγγειογραφία του 350 π.X.
(Πετρούπολη, Mουσείο Eρμιτάζ)
1.Το επίπεδο δράσης αλλάζει (από το θεϊκό επίπεδο στο ανθρώπινο, όπου όμως παρεμβαίνει το θεϊκό στοιχείο). Έχουμε άμεση εφαρμογή του δεύτερου μέρους του σχεδίου της Αθηνάς (προέχει η αφύπνιση και δραστηριοποίηση του Τηλέμαχου αλλά και η γνωριμία του ακροατή τόσο με όσα συμβαίνουν στα ανάκτορα της Ιθάκης, όσο και με τον Οδυσσέα, πριν έλθει ο ίδιος στο προσκήνιο. O ποιητής προχώρησε γρήγορα στην εξέλιξη της δράσης, επέμεινε όμως στην προετοιμασία της θεάς τονίζοντας χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, πράγμα που κάνει για κάθε θεό ή ήρωα που πρόκειται να δράσει.
2. Την κατάσταση που υπάρχει στο παλάτι της Ιθάκης, μετά τη μακρόχρονη απουσία του Οδυσσέα, σηματοδοτούν μερικές φράσεις, που αποτελούν κλειδιά για την κατανόησή της: οι μνηστήρες παρουσιάζονται «σε τομάρια βοδιών καθισμένοι, / που τα σφάξαν οι ίδιοι» (121-2, πρβλ. α 104-5), ενέργεια που υποδηλώνει ότι ενεργούν σαν οικοδεσπότες και τους ενοχοποιεί ιδιαίτερα, καθώς εμμέσως τους παραλληλίζει με τους συντρόφους του Οδυσσέα που «έφαγαν τα βόδια του […] Ήλιου» και πλήρωσαν γι’ αυτό (α 10-11), μας προϊδεάζει δε κιόλας για την τύχη τους· η αναφορά, εξάλλου, στον Φήμιο, ότι «τραγουδούσε στους μνηστήρες από ανάγκη» (172), δείχνει κάτι από την καταπίεση που ασκούσαν οι μνηστήρες στο σπίτι του Οδυσσέα. O Τηλέμαχος, από την άλλη μεριά, παρουσιάζεται πικραμένος, με το όραμα του πατέρα στα μάτια για την αποκατάσταση της τάξης, αδύναμος ο ίδιος να αναλάβει πρωτοβουλίες.
3. Πρόσθετες επισημάνσεις:
α. εθιμοτυπία της φιλοξενίας (βλ. το B1 στο σχολικό εγχειρίδιο):
• η διαχρονικότητα της χειραψίας κατά την υποδοχή του επισκέπτη (136)·
• το απαραίτητο πλύσιμο των χεριών (155, 164)·
• η έμφαση στις περιποιήσεις και στις λεπτομέρειες της προετοιμασίας του γεύματος (143-61)· το φαγητό αυτό καθεαυτό δίνεται μόνο με την εικόνα του στίχου 167. Τα στοιχεία αυτών των στίχων προβάλλουν την αφθονία και την πολυτέλεια του ομηρικού οίκου, υπογραμμίζουν την ευγένεια του οικοδεσπότη και την τιμή που αποδίδεται στον ξένο, υποδηλώνουν όμως και την εύνοια του ποιητή για τον Τηλέμαχο και την Αθηνά, σε αντίθεση με τη γρήγορη και άχρωμη αναφορά στο γεύμα των μνηστήρων, που αρχίζει να ετοιμάζεται στο 123-6 και συμπληρώνεται στο 164-7.
• και ότι η διαδικασία υποδοχής και φιλοξενίας του επισκέπτη (προσαρμοσμένη στις εκάστοτε συνθήκες) επαναλαμβάνεται στην Οδύσσεια, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται τυπική
β. Το υπηρετικό προσωπικό που με κατανεμημένες αρμοδιότητες προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στα γεύματα δείχνουν το επίπεδο ζωής στα ανάκτορα της ομηρικής εποχής. γ. Άλλα πολιτισμικά στοιχεία: μέρη του ανακτορικού συγκροτήματος: η εξώθυρα και η αυλή (117), οι πύλες του σπιτιού (120), το μεγάλο δώμα/το μέγαρον με την κονταροθήκη,πλάι σε ψηλή κολόνα (142-4) –(βλ. την κάτοψη και την αναπαράσταση του ανακτόρου της Πύλου στο σχολ. βιβλίο, σσ. 31 και 43, αντίστοιχα)· ακόμη: έπιπλα, σκεύη, τροφές, ποτό, σφουγγάρια, η κιθάρα κτλ., με τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα · O προσδιορισμός της κονταροθήκης, «όπου και τ’ άλλα δόρατα / περίμεναν, άνεργα και πολλά, του καρτερόψυχου Οδυσσέα», είναι μια λεπτομέρεια που ακούγεται σαν απειλή: περιμένουν τον γυρισμό του ιδιοκτήτη τους, που θα σημάνει το τέλος των καταχραστών του οίκου του (ο ποιητής μάς προϊδεάζει συχνά για την τύχη των μνηστήρων).
4. Eπισημαίνεται το πέρασμα από τη διαλογική/δραματική αφήγηση του συμβουλίου των θεών στην τριτοπρόσωπη αφήγηση της νέας Ενότητας, που εμπεριέχει όμως πολλή περιγραφή· προκύπτει έτσι ο όρος περιγραφική αφήγηση: δηλ. αφήγηση και περιγραφή συνυπάρχουν συνήθως στο λογοτεχνικό κείμενο εναλλασσόμενες. H αφήγηση ανήκει στα δυναμικά στοιχεία του κειμένου, ενώ η περιγραφή στα στατικά· η πρώτη μάς πληροφορεί για το «γίγνεσθαι» και η δεύτερη για το «είναι» των πραγμάτων. Kαι ότι, επομένως, συμβατικά μιλούμε για αφήγηση, ενώ ουσιαστικά πρόκειται, κατά κανόνα, για περιγραφική αφήγηση. Επισημαίνεται δε, και η σχεδόν κινηματογραφική τεχνική του ποιητή, που «με καθηλωτική καθαρότητα και ακρίβεια» παρουσιάζει «όχι ακριβώς περιγράφοντας, όσο δείχνοντας» τον σκηνικό χώρο και όσα υπάρχουν ή συμβαίνουν μέσα σ’αυτόν.
5. α. Σκηνές :
• προετοιμασία της Aθηνάς στον Όλυμπο και αναχώρηση (109-15)·
• ο αύλειος χώρος των ανακτόρων της Iθάκης (116-42)·
• ο Tηλέμαχος και η Aθηνά «στο μεγάλο δώμα […] παράμερα […]» (142-61)·
• και οι μνηστήρες στη μεγάλη αίθουσα (162-73).
β. Η εικόνα αποτελεί βασικό γνώρισμα του ποιητικού και, γενικότερα, του λογοτεχνικού κειμένου · η σύλληψη, επομένως, της εικόνας είναι αναγκαία προϋπόθεση για την προσέγγισή του λογοτεχνικού έργου. Η αξία του εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από την ποιότητα των εικόνων του.
Ο Όμηρος δεν προσπερνάει βιαστικά τα πράγματα, αλλά τα παρουσιάζει υπογραμμίζοντας λεπτομέρειες ουσίας, που ζωντανεύουν τις εικόνες και δείχνουν εμμέσως επίπεδο πολιτισμού, π.χ. «έφερε νερό […] με χρυσό λαγήνι / […] κι έχυνε νερό από ψηλά / σ’ ένα αργυρό λεβέτι» (154-6)· ακόμη, υποδηλώνουν ότι ο αφηγητής έχει άμεση αντίληψη των πραγμάτων –και πείθει έτσι για την αλήθεια των λεγομένων του– όπως και ότι έχει το χάρισμα να διακρίνει το σημαντικό στο απλό αντικείμενο.
Λίγα σχόλια σχετικά με τον σκηνικό χώρο και την παρουσίαση των προσώπων(αυτής της Ενότητας):
• η παρουσίαση του ανακτόρου του Οδυσσέα γίνεται με σειρά: πρώτα ο αύλειος χώρος και έπειτα η αίθουσα/το μέγαρον .
• Από τα πρόσωπα του παλατιού πρωτοδείχνονται (με τα μάτια της θεάς) οι μνηστήρες και υπογραμμίζονται χαρακτηριστικές λεπτομέρειες του τρόπου ζωής τους στο σπίτι του Οδυσσέα (119-26).
• O Τηλέμαχος παρουσιάζεται παρεμπιπτόντως μεταξύ των φράσεων: «πρώτος […] την είδε […] κι είδε την Αθηνά», που σχηματίζουν κύκλο (127-34).
• H παρουσία του υπηρετικού προσωπικού γίνεται αισθητή από τις γοργές κινήσεις κατά την άσκηση του ρόλου τους.
• Συμπτωματική φαίνεται και η αναφορά στον Φήμιο (169-73), ότι με τα τραγούδια του συμπληρώνει τα γεύματα των μνηστήρων· η λεπτομέρεια όμως «από ανάγκη» (172) δεν δείχνει μόνο την καταπίεση που δεχόταν, αλλά προοικονομεί και τη σωτηρία του κατά τη μνηστηροφονία (βλ. χ 350 κ.ε).
→ Γενικά, η Ενότητα αυτή ζωντανεύει με φυσικότητα, αλλά και με αιχμές, τη ζωή στα ανάκτορα της Ιθάκης και μας εισάγει στην «Tηλεμάχεια».
