ΟΔΥΣΣΕΙΑ ,ΡΑΨΩΔΙΕΣ μ ,ν1-209

Oι ναύτες αποθέτουν κοιμισμένον τον Oδυσσέα στο λιμάνι του Φόρκυνα.

(Αντίγραφο από γιαπωνέζικη έκδοση)
ΠΗΓΗ https://e-didaskalia.blogspot.com/2016/04/odysseia.html
μ (Σειρήνες, Σκύλλα, Χάρυβδις, βόες Ηλίου): Φεύγοντας από την Κίρκη συναντούν τις γοητευτικές Σειρήνες, το τραγούδι των οποίων μόνο ο Οδυσσέας ακούει δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του. Ύστερα πέφτουν στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και χάνονται πολλοί σύντροφοί του. Όσοι επιζούν βγαίνουν στο νησί του Ήλιου, όπου παρακούοντας την εντολή του θεού σκοτώνουν τα βόδια του, γεγονός που προκαλεί την οργή του. Στην κακοκαιρία που ακολουθεί, ο Οδυσσέας χάνει όλους τους συντρόφους του και μόνος του ναυαγός φτάνει στην Ωγυγία, στο νησί της Καλυψώς. 


ν (Oδυσσέως απόπλους παρά Φαιάκων και άφιξις εις Ιθάκην): Ο Οδυσσέας φορτωμένος δώρα μεταφέρεται από τους Φαίακες στην Ιθάκη. Τον αποθέτουν κοιμισμένο στην ακτή και όταν ξυπνά δεν αναγνωρίζει την πατρίδα του, μέχρι τη στιγμή που επεμβαίνει η Αθηνά. Μαζί καταστρώνουν το σχέδιο ενάντια στους μνηστήρες και τελικά η θεά τον μεταμορφώνει σε ζητιάνο. 

ΠΗΓΗ http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia18.htm

18η ενότητα: μ και ν 1-209/<1-187> (περίληψη)

  ΕΝΟΤΗΤΕΣ  01η εν. α περίληψη, α 1-25: ανάλυση  02η εν. α 26-108  03η εν. α 109-173  04η εν. α 174-360  05η εν. α 361-497, Ανακεφαλαίωση της α ραψ.  06η εν. β, γ, δ: περίληψη, ανάλυση αποσπ.  07η εν. ε περίληψη, ε 1-165: ανάλυση  08η εν. ε ε 165-310  09η εν. ε 311-420  10η εν. ε 421-552  11η εν. ζ περίληψη, 139-259: ανάλυση  12η εν. η, θ, ι 1-41 περίληψη, θ 102-302, 434-461  13η εν. θ 550-688, ι 1-41  14η εν. ι 42 κ.ε. ι 240-512  15η εν. ι 513-630  16η εν. κ, λ περίληψη – λ 99–249 ανάλυση  17η εν. λ 376-433, 522-604  18η εν. μ και ν 1-209 περίληψη  19η εν. ν 2Ι0–494 περίληψη– ν 210–464 ανάλυση  20η εν. ξ ο, π περιληπτική αναδιήγηση  21η εν. π 1-172  22η εν. π 185-336  23η εν. ρ, σ περίληψη – ρ 331-376 ανάλυση  24η εν. τ, υ περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων  25η εν. φ περίληψη – φ 303-473 ανάλυση  26η εν. χ περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων  27η εν. ψ περίληψη –ανάλυση αποσπασμάτων  28η εν. ω περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων 

  ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ  ΠΕΡΙΛΗΨΗ μ  ΠΕΡΙΛΗΨΗ ν  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ  Β' ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ  Γ' ΕΡΓΑΣΙΕΣ  Δ' ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

  ΠΡΟΣΩΠΑ  Αλκίνοος  Αρήτη  Φαίακες  Σκύλλα  Σειρήνες  Ήλιος  Τειρεσίας  Τειρεσίας  Συμπληγάδες  

Ερωτήσεις κατανόησης Ερωτήσεις κατανόησης  Το παιχνίδι της Οδύσ
σειας Επιπλέον υλικό Οι περιπλανήσεις Αντιγραφή εικόνων

ΚΥΡΙΑ ΘΕΜΑΤΑ:

● Oι τελευταίες περιπέτειες του Oδυσσέα

● H αναχώρηση από τη Σχερία και ο νόστος

Η Οδύσσεια διαρκεί 41 ημέρες. Στην ενότητα διανύουμε την 33η ως
 την 35η ημέρα:

Α.1 Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας μ: Ἀλκίνου Ἀπόλογοι:
Τὰ περὶ Σειρῆνας, Σκύλλαν, Χάρυβδιν, βόας Ἡλίου

O Oδυσσέας και οι Σειρήνες.

Ερυθρόμορφος στάμνος του Ζωγράφου των Σειρήνων, περίπου 480 π.Χ.

(Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο)

O Oδυσσέας και οι Σειρήνες.

Πίνακας του Γ. Γαΐτη (1923-1984).

Aναπαράσταση του καραβιού του Oδυσσέα στο λιμάνι της Iθάκης.

(Πηγή: Oδύσσεια Kεφαλλονιάς – Iθάκης/1999)

Οι Φαίακες εναποθέτουν τον κοιμισμένο Οδυσσέα στην Ιθάκη.

Χαρακτικό, Flaxman, John

      
 

Η Σκύλλα. Πήλινο ανάγλυφο από τη Μήλο, 465-435 π.χ.

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

1. Η Σχερία θεωρείται χώρα μυθική, όπως και όλες σχεδόν οι άλλες
 χώ
ρες της περιπλάνησης του Οδυσσέα· στην αρχαιότητα πάντως – ήδη
 α
πό τον 6ο αι. π.Χ. – είχε ταυτιστεί με την Κέρκυρα και η παράδοση αυ
τή διατηρείται μέχρι τώρα.

2. Το πέτρωμα του καραβιού ανήκει στους λεγόμενους αιτιολογικούς
 μύθους, που επιχειρούν να εξηγήσουν απλοϊκά διάφορα «παιχνίδια»
της φύσης, όπως έναν βράχο στη θάλασσα που μοιάζει με καράβι (βλ.
το 1ο «παράλληλο κείμενο»). Δείτε και ένα παράδειγμα νεότερου αιτι
ο
λογικού μύθου που θέλει να εξηγήσει τους «λεκέδες» του φεγγαριού:
«Γιατί το φεγγάρι έχει λεκέδες; Μια φορά εμάλωναν ο Ήλιος με το
 Φεγ
γάρι ποιος είναι ομορφότερος. Εθύμωσε ο Ήλιος, άρπαξε μια χούφτα
 λάσπη και την έριξε στο πρόσωπο του Φεγγαριού. Και από τότε έμει
νε».

(Ν. Πολίτης, Παραδόσεις, αρ. 228)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κάτω απ’ το βουνό του Παντοκράτορα, αντίκρυ στο μοναστήρι της
Παλαιοκαστρίτσας, είναι στην άκρη του πελάγου ένα καράβι μαρμαρω
μένο με τα κατάρτια του και όλα του τα ξάρτια. Αυτό ήταν καράβι Αλτζε
ρίνικο και ερχόταν να κουρσέψει το μοναστήρι. Σαν το είδαν από μακρι
ά οι καλόγεροι, βγήκαν και τ’ αγνάντευαν και ο Γούμενος με το θυμιατό
 και το σταυρό στα χέρια παρακάλεσε το θεό κι είπε: «Θεέ μου, αν αυ
τό το καράβι έρχεται για καλό, καλώς να ’ρθει, αν για κακό, μάρμαρο ε
κεί να μείνει». Και ο θεός τον άκουσε κι εμαρμάρωσε το καράβι και στέ
κεται κει από τότε.

κι αυτά κι εκείνα ήταν της μοίρας – αναπόφευκτα, που λένε.

Πήγανε, μια φορά, χορτάτοι – ποιος θα τους κατηγορήσει;

(Γ. Ρίτσος, Μαρτυρίες Β΄, εκδ. Κέδρος, Αθήνα
 1966)

(Ν. Πολίτης, Παραδόσεις, αρ. 286)

2. α. Οι σύντροφοι στον Άδη

Αφού μας μέναν παξιμάδια

τι κακοκεφαλιά

να φάμε στην ακρογιαλιά

του ήλιου τ’ αργά γελάδια

που το καθένα κι ένα κάστρο

για να το πολεμάς

σαράντα χρόνους και να πας

να γίνεις ήρωας κι άστρο!

Πεινούσαμε στης γης την πλάτη,

σα φάγαμε καλά

πέσαμε εδώ στα χαμηλά

ανίδεοι και χορτάτοι.

(Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1981)

β. Συγγνώμη

Τι να σου κάνουν; – άνθρωποι ήταν. Μόλις σώθηκε

στου καραβιού τ’ αμπάρι το κρασί και το αλεύρι, υπομονέψαν κάμποσο,

κάτι ψαρέψαν με τ’ αγκίστρια – ψιλοπράματα – πού να χορτάσεις; Τέλος

βάλαν τις πλατυμέτωπες γελάδες του Ήλιου στο μαχαίρι· κι ας βελάζαν

σα βόδια αληθινά τα κρέατα στις σούβλες, κι ας περπάταγαν

τα γδαρμένα τομάρια· ο Ευρύλοχος και οι άλλοι τα γλεντήσανε.

Ο πολυμήχανος γλυκοκοιμόταν στο γρασίδι. Δεν τους πρόλαβε.

Οι προειδοποιήσεις δε χρησίμεψαν σε τίποτε.

Τα πάρα πέρα, τα μετά τη θρινακία, τα ξέρουμε. Άλλωστε

1. 
   
2. 
   
   
   
   
   
   

Ανακεφαλαιωτικά σχόλια σχετικά με τους «Απολόγους» και τη «Φαια
κίδα»:

1. Οι «Αλκίνου Απόλογοι» (Κίκονες – Λωτοφάγοι – Κύκλωπες / Αίολος
– Λαιστρυγόνες – Κίρκη / Άδης / Σειρήνες – Σκύλλα – Θρινακία – ναυά
γιο – Χάρυβδη - Ωγυγία) εντάχθηκαν/εγκιβωτίστηκαν στη δεύτερη νύ
χτα της παραμονής του Οδυσσέα στη Σχερία και στη ραψωδική απαγ
γελία πρέπει να κράτησαν περίπου τρεις ώρες, δίνουν όμως την εντύ
πωση ότι διήρκεσαν πολύ περισσότερο, αφού χώρεσαν τόσα πολλά.
Με την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη, την επόμενη νύχτα, ο ρόλος
της «Φαιακίδας» τελείωσε.

2. Δυο λόγια για την τεχνική του εγκιβωτισμού:

Με τον όρο εγκιβωτισμός εννοούμε τη μετακίνηση μιας μεγάλης ενότη
τας από την αρχή στη μέση μιας ιστορίας, με τη μορφή της αναδρομι
κής διήγησης σε πρώτο πρόσωπο.

Οι δεκάχρονες περιπέτειες του Οδυσσέα, δηλαδή, δεν δίνονται με χρο
νολογική σειρά, αλλά παρουσιάζονται ζωντανές οι τελευταίες 41 μέρες
 του νόστου και με την τεχνική του εγκιβωτισμού εντάσσονται στις δυο
 νύχτες των Φαιάκων οι δύο προγενέστερες περίοδοι (βλ. τους επόμε
νους πίνακες). Όπως φαίνεται στο πιο κάτω σχήμα, η «Φαιακίδα» απο
τελεί ένα μεγάλο κεντρικό πλαίσιο της Οδύσσειας (ένα κιβώτιο, ας πού
με), όπου ο ποιητής τοποθετεί το μικρό κιβώτιο της επτάχρονης Ωγυγί
ας με τον «Αρήτης Απόλογο» (το πρώτο βράδυ) και το μεγάλο κιβώτιο
των πρώτων δίχρονων περιπετειών του Οδυσσέα με τους «Αλκίνου Α
πολόγους» (το δεύτερο).

Δες εδώ για τις περιπέτειες του Οδυσσέα κατά χρονολογική διάταξη ή
με την αναδιάταξη στο πλαίσιο της Οδύσσειας

3. Oι δεκάχρονες περιπέτειες του Oδυσσέα με χρονολογική διάταξη

2 χρόνια περιπετειών: από τους Kίκονες ως την Ωγυγία

7 χρόνια και πλέον παραμονής στην Ωγυγία

25 μέρες πο ρείας προ ς τον νόστο : από την Ωγυγία ως τη Σχερία

3 μέρες στη Σχερία και άφιξη στην Iθάκη

7 μέρες στην Iθάκη (εκδίκηση και αποκατάσταση)

4. Aναδιάταξη των περιπετειών του Oδυσσέα (με πρόταξη της «Tηλε
μάχειας») μέσα στο χρονικό πλαίσιο των σαράντα μιας (41) ημερών
 της Oδύσσειας

1η-6η μέρα: «Tηλεμάχεια»	7η-31η μέρα: νόστος	32η-34η μέρα: «Φαιακίδα»	5η-41η μέρα: Iθάκη
(1ο συμβούλιο των θεών και δραστηριοποίηση του Tηλέμαχου)	(2ο συμβούλιο των θεών και πορεία του Oδυσσέα προς τον νόστο ως τη Σχερία)	(φιλοξενία και «Aπόλογοι» – άφιξη στην Iθάκη)	(μνηστηροφονία και αποκατάσταση του Oδυσσέα)
ραψωδίες α-δ	ραψωδία ε	ραψωδίες ζ-ν 209	ραψωδίες ν 210-ω

"Φαιακίδα": ζ - η - θ - ι - κ - λ - μ - ν - <1-187> Αρήτης Απόλογος (η <244-266>) Αλκίνου Απόλογοι (ι <39 κ.ε.> - κ - λ - μ)

→ Συζητήστε τι πέτυχε ο ποιητής με τις τεχνικές in medias res και εγκιβωτισμός και με την αναδιάταξη, επομένως, της αφηγηματικής ύλης

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

1. Για τα κυριότερα θέματα της ραψωδίας μ:

• H εφαρμογή της οδηγίας της Κίρκης για την αντιμετώπιση των Σειρή
νων με τη συνεργασία όλων τούς εξασφάλισε ανώδυνο πέρασμα από
εκεί· η επιλογή, βέβαια, να πλησιάσουν προς τη Σκύλλα τούς στοίχισε
έξι συντρόφους, απέφυγαν όμως έτσι μια πιθανή ολοκληρωτική κατα
στροφή από τη Xάρυβδη

• Eνώ η απειθαρχία των συντρόφων στη Θρινακία ήταν ολέθρια γι’ αυ
τούς: παρά την προειδοποίηση του Oδυσσέα για τη συμφορά που τους
 περιμένει, αν αγγίξουν τα βόδια του Ήλιου –με ένορκη μάλιστα δέ
σμευ
ση–, οι σύντροφοι, όταν έμειναν μόνοι, αθέτησαν τον λόγο και τον όρ
κο τους. Έχει βέβαια ελαφρυντικά η σφαγή των βοδιών (τη βιολογική
ανάγκη της πείνας κυρίως), δεν παύει όμως να αποτελεί ύβρη, που με
γεθύνεται με την επιμονή τους στο φαγοπότι επί εξαήμερο, παρά τις ε
πιπλήξεις του Oδυσσέα και, κυρίως, παρά τα σημεία και τέρατα που
 τους έδειχναν οι θεοί, ώστε να ακολουθήσει επαρκώς δικαιολογημένη
η τιμωρία. Έτσι, τα πράγματα εξελίχτηκαν σύμφωνα με την προοιμιακή
 πρόληψή τους στο α 7-11, με την απόφαση του Δία στο ι 615-8 και με
τις πιθανές προβλέψεις του Tειρεσία και της Kίρκης πριν λίγο, ο τρόπος
 απόμεινε μόνο να γίνει γνωστός: η διαμαρτυρία του Ήλιου και η άμε
ση ανταπόκριση του Δία με το κεραυνοβόλημα του καραβιού στέρησε
 τη ζωή, και βέβαια τον νόστο, από τους συντρόφους, όχι όμως και από
 τον Oδυσσέα, γιατί αυτός και την οργή των θεών δεν προκάλεσε αυτή
τη φορά, αλλά και γιατί πολύτροπος και πολύτλας καθώς είναι, «μπόρε
σε να χρησιμοποιήσει ακόμη και τα συντρίμμια για να σωθεί», όπως πα
ρατηρεί ο Mαρωνίτης (5, σ. 141, Γ΄).

→ Oι σύντροφοι λοιπόν (μόνο του προσωπικού καραβιού του Oδυσ
σέα όμως), πέρα από τις θεϊκές προδιαγραφές, «χάθηκαν απ’ τα δικά
 τους τα μεγάλα σφάλματα».

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι σε όλα έφταιγαν οι σύντροφοι και ο Οδυσ
σέας ήταν άψογος. «Κάποτε η αυτοσυντηρητική φρόνηση των εταί
ρων» υποδείκνυε χειρισμούς σωτήριους όπως στη σπηλιά του Πολύφη
μου (ι 248-54 <224-9>) και κατά την απομά-κρυνσή τους από κει (ι 551
-8/<494-500>), όταν ο ασυγκράτητος αρχηγός τους έφτασε ως την ύ
βρη, που καθόρισε, ωστόσο, τη δική τους καταστροφή. Τα σφάλματά
 τους όμως δεν εξομοιώνονται γιατί, ενώ οι σύντροφοι δεν φαίνεται να 
τα συναισθά-νονται, ο αρχηγός τους τα ομολογεί και τα καταδικάζει, α
φού στο μεταξύ βρήκε τον καιρό και να τα πληρώσει.

Επιβεβαιώνεται έτσι εκ των πραγμάτων, θετικά και αρνητικά, η ηθική
αρχή της Οδύσσειας, ότι, σε μεγάλο βαθμό, οι άνθρωποι, ορίζουν τη
μοίρα τους.

2. Για τα κυριότερα θέματα της ραψωδίας ν 1-209:

α. H μαγεμένη, πάλι, σιωπή των Φαιάκων, επιβεβαιώνει τη γοητεία
που άσκησε ο Οδυσσέας τόσο ως αφηγητής όσο και ως ήρωας πολλών
 και φοβερών· ο πριν λίγο άγνωστος και ανώνυμος ναυαγός κέρδισε
 βάθος και υψώθηκε σε μορφή που έδωσε συγκεκριμένο περιεχόμενο
σε όσα προοιμιακά τού απέδωσε ο ποιητής (α1-7)· τιμήθηκε έτσι ακό
μη περισσότερο (με πρόσθετα δώρα, αποχαιρετιστήριο γεύμα κτλ.).

β. O νυχτερινός πλους με τον Oδυσσέα να κοιμάται έναν ύπνο βαθύ
σαν τον θάνατο μέχρι και την εναπόθεσή του στην αμμουδιά, για να
προκύψει προφανώς η έγερσή του στην πατρίδα σαν ανάσταση. Τόσο
 γρήγορα και αινιγματικά συντελέστηκε το με αγωνία αναμενόμενο μέ
γα γεγονός της Οδύσσειας!

γ. H εξυμνητική παρουσίαση του Oδυσσέα στους στίχους 102-5 ανακα
λεί λέξεις και φράσεις ή έννοιες του προοιμίου (α 2-5), για να κλείσει
εδώ (στη μέση του έπους) ο κύκλος του εξωτερικού νόστου του ήρωα
 με τα πάθη της θάλασσας, πριν ανοίξει ο κύκλος του εσωτερικού νό
στου με τα πάθη της πατρίδας (που προαναγγέλλεται και αυτός στο
α 22)· έτσι, «ο “ύπνος-νόστος”, ο “ύπνος-θάνατος” λειτουργεί ως από
σβεση όλων των προηγούμενων παθών του».

δ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο υποτροπιασμός του Ποσειδώνα: αν
και παραιτήθηκε από την καταδίωξη του μισητού του ήρωα μετά το τε
λευταίο ναυάγιο (ε 415-420), δεν μπόρεσε να ανεχθεί τον εύκολο και
τιμημένο νόστο του μέσα απ’ τη θάλασσά (του) με τη βοήθεια μάλιστα
 των απογόνων του (βλ. η <61> κ.ε.). Παραπονέθηκε λοιπόν γι’ αυτό
 στον Δία και με την άδειά του πήρε μια τελευταία ικανοποίηση μαρμα
ρώνοντας το γοργό καράβι των Φαιάκων· η σοβαρότερη, ωστόσο, απει
λή του θεού (η περιβράχωση της Σχερίας) δεν πραγματοποιήθηκε, για
τί οι Φαίακες, με επικεφαλής τον Aλκίνοο, υποσχέθηκαν στον Ποσειδώ
να ότι θα σταματήσουν το ξεπροβόδισμα των ξένων, του πρόσφεραν
 πλούσια θυσία και όρθιοι γύρω στον βωμό του προσεύχονταν· έτσι,
το θέμα αυτό έμεινε ανοιχτό, για να αποτελεί, φαίνεται, παράδειγμα
αποτροπής του μοιραίου λόγω ευσέβειας, σύμφωνα με το γενικότερο
 πνεύμα της Οδύσσειας που θέλει τον άνθρωπο συμμέτοχο στη διαμόρ
φωση της μοίρας του.

3. Οι περιπέτειες της ραψωδίας μ παρουσιάζουν αντιστοιχίες προς
 εκεί
νες των ραψωδιών ι και κ ως προς τη διάταξη των επεισοδίων και την
εναλλαγή και επιτρέπουν σχηματοποίηση της δομής των «Απολόγων»
16 και σχετικά σχόλια (οι στίχοι με βάση το αρχαίο κείμενο):

ι	Κίκονες: σύντομο επεισόδιο, με απώλειες (<39-66>: 28 στ.)	Λωτοφάγοι: σύντο μο, χωρίς απώλει ες (<83-104>: 22 στ.)	Κύκλωπες: εκτεταμένο, με φριχτές απώλειες (<106-566>: 461 στ.)
κ	Αίολος: σύντομο, χωρίς απώλειες· το αρχικό καλό όμως γυρίζει σε κακό (<1-76>)	Λαιστρυγόνες: σύ ντομο, με τε ρά στιες, φρι χτές απώλει ες (<81-132>: 52 στ.)	Κίρκη: εκτενές και ευχάριστο γενικά·το αρχικό κακό γυρίζει εδώ σε καλό (<135-574>: 440 στ.)
λ	Νέκυια: εκτενέστατο (640 στ.) και πολύστοχο επεισόδιο με δική του σύμμετρη οργάνωση. H παρεμβολή του ανάμεσα στις 6 πρώτες και 6 τελευταίες περιπέτειες του Οδυσσέα υπογραμμίζει, συν τοις άλλοις, την εξαιρετική σημασία του.
μ	Σειρήνες: σύντομο, χωρίς απώλειες (<166-200>: 35 στ.)	Σκύλλα: σύ ντομο, με απώ λειες (<201-259>:  59 στ.)	Θρινακία: εκτενές, με προβλήματα αλλά χωρίς απώλειες (<201-259>: 59 στ.)
	ναυάγιο: σύντομο, καταστροφή (<403-425>: 23 στ.)	Χάρυβδη: σύντομο, χωρίς απώλει ες (<426- 446>: 21 στ.)	Ωγυγία: εκτενές χρονικά/σύντομο αφηγηματικά, με προβλήματα αλλά αίσιο τέλος (<447-450>: 4 στ.· πρβλ. η <244-466>)

α. Τη δομή των «Απολόγων» καθόρισαν ποιητικοί κυρίως λόγοι: η τρια
δική διάταξη των επεισοδίων με εκτε¬νέστερο το τρίτο (βλ. τη σημ. 16
 της προηγούμενης διδ. Ενότητας), η εναλλαγή των συνεπειών, η ποικι
λία, για να χωρέσουν πολλές μορφές κοινωνικής οργάνωσης, από τη
ρεαλιστική για την εποχή κοινωνία των Κικόνων ως την πρωτόγονη των
 Κυκλώπων, από τη μια μεριά, και την υπερπολιτισμένη της Σχερίας, α
πό την άλλη, αλλά και μορφές μαγισσών και μυθικών τεράτων και η ει
κόνα του Άδη. Και όλα αυτά συνδεδεμένα με τον πολύτροπον ήρωα
 της Τροίας, που έγινε έτσι και πολύτλας.

β. Ο χαρακτήρας των «Απολόγων»: Οι «Απόλογοι» είναι διηγήσεις του
Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο για τα δύο πρώτα κυρίως χρόνια των πε
ριπετειών του, όταν αγωνιζόταν να νοστήσει μαζί με τους συντρόφους,
εγκιβω-τίζονται όμως στον τελευταίο σταθμό της μοναχικής πορείας
του προς την Ιθάκη τον δέκατο χρόνο. Κυριαρχεί σ' αυτούς ένας φαντα
στικός και παραμυθιακός κόσμος σε αντίθεση με τον ρεαλιστικό, σε γε
νικές γραμμές, κόσμο των σαράντα μιας ημερών του παρόντος της Ο
δύσσειας..

γ. Οι «Απόλογοι» δίνουν την ευκαιρία να συζητηθεί και το θέμα της δια
στολής του χρόνου, ο οποίος τη δεύτερη νύχτα στη Σχερία πήγε να ξεχα
στεί· η γοητεία των αφηγήσεων του Οδυσσέα, που συναρπάζει όλους,
 συναρπάζει και τον ίδιο και τον κάνει να ξεχάσει την αναχώρηση. θα
 τη θυμηθεί πάλι το πρωί και θα αδημονεί μέχρι τη βραδινή αναχώρη
ση, γιατί τα μαγικά πλοία των Φαιάκων δεν ταξιδεύουν στο φως (<θ
562>).19 Ας σημειωθεί ακόμη ότι οι Αλκίνοο Απόλογοι, μαζί με τον Αρή
της Απόλογον, διαγράφουν έναν μεγάλο κύκλο: με την Ωγυγία άρχισε
τη διήγησή του ο Οδυσσέας το προηγούμενο βράδυ και με την Ωγυγία
 την κλείνει τώρα.

4. Με την τεχνική του εγκιβωτισμού και την αναδιάταξη, έτσι, της αφη
γηματικής ύλης ο ποιητής πέτυχε:

• να δείξει πρώτα (με την «Tηλεμάχεια») την κατάσταση της Ιθάκης
 και, εμμέσως, τον Oδυσσέα μέσω θεών, συγγενών, φίλων, εχθρών,
συμπολεμιστών·

• να δραματοποιήσει τις τελευταίες μέρες του νόστου (και της αποκα
τάστασης του ήρωα), να αφήσει δε τον ίδιο να διηγηθεί τις περιπέτειες
 των προηγούμενων 10 χρόνων του (βλ. και τη σημ. 7 της 17ης διδ.ενό
τητας)·

• να δώσει ίσο βάρος με τον νόστο (μαζί με την «Tηλεμάχεια») στο θέ
μα της αποκατάστασης.

→ Έτσι προκύπτει αβίαστα ότι η επιλογή του Oμήρου είναι μεγαλοφυ
ής.

5. O λειτουργικός ρόλος και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της «Φαιακί
δας»

H τριήμερη «Φαιακίδα» έχει διπλό ρόλο στο σώμα της Οδύσσειας: απο
τελεί ένα σημαντικό επεισόδιο στην εξέλιξη του νόστου και λειτουργεί
ως χώρος έκθεσης των δεκάχρονων περιπετειών του Oδυσσέα. O δι
πλός αυτός ρόλος καθορίζει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του επεισο
δίου: συνιστά μετάβαση του ήρωα από τον νεραϊδένιο κόσμο της Ωγυ
γίας στην ανθρώπινη (αν και ιδεατή) Σχερία και επαναπροσδιορισμό
του προσώπου του, αλλά και αποκάλυψη της ταυτότητας και της θαυ
μαστής «ιστορίας» του, με αποτέλεσμα να κερδίσει θαυμασμό, δώρα,
τον ίδιο τον νόστο, και να είναι πια έτοιμος για όσα τον περιμένουν
στην Iθάκη.

Tο όλο επεισόδιο της «Φαιακίδας» φαίνεται να ανήκει στον φανταστι
κό χώρο του μύθου και του ονείρου. Aυτό, κατά τον Γ. Aναστασίου, ση
μαίνουν οι δύο ύπνοι του ήρωα: «Καθώς ο Οδυσσέας φτάνει θαλασσο
δαρμένος στο νησί των Φαιάκων, πέφτει σε βαθύ ύπνο, για να ξυπνή
σει μπροστά στη Nαυσικά (να εισέλθει δηλαδή στον χώρο του ονεί
ρου). Κοιμισμένος φεύγει επίσης από το νησί, για να ξυπνήσει στην Ιθά
κη (να βγει δηλαδή από το όνειρο και να εισέλθει στην “ιστορική” ζωή
 του νόστου). Tο επεισόδιο λοιπόν της “Φαιακίδας” περικλείνεται από
δύο ύπνους ή, σε μια άλλη έννοια, είναι το περιεχόμενο ενός ύπνου
 σαν μια ονειρική περιπέτεια του ήρωα».

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

1. Η νηπιότητα των εταίρων και η παράτολμη υπερβολή του αρχηγού
 τους

«Αν [...] η νηπιότητα αποτελεί το ένα άκρο της αρνητικής συμπεριφο
ράς, η παράτολμη υπερβολή ορίζει το άλλο άκρο της· στο σχήμα όμως
 της κοινής κυκλικής συμφοράς τα δύο άκρα, κάπου και κάποτε, συμπί
πτουν. [...]

Τούτο δεν σημαίνει ότι τελικώς εξομοιώνονται μεταξύ τους στη διάπρα
ξη μοιραίων σφαλμάτων οι νήπιοι εταίροι και ο σχέτλιος αρχηγός τους,
 γιατί τους διακρίνει σαφώς μια διπλή διαφορά. Στην περίπτωση των
συντρόφων η καταγγελία γίνεται κατά κάποιον τρόπο εξ αντικειμένου-
την προκαταβάλλει ο ίδιος ο ποιητής στο προοίμιο του έπους του, εκεί
 ακριβώς που εξαίρει τη φιλέταιρη συμπεριφορά του Οδυσσέα. Ενώ τα
 σφάλματα του σχέτλιου αρχηγού δηλώνονται εξ υποκειμένου, και μά
λιστα από τον ίδιο τον σφάλλοντα· που, αναδρομικώς έστω (στη διήγη
ση της κυκλώπειας περιπέτειάς του προς τους Φαίακες) τα ομολογεί και
 τα καταδικάζει. Ακόμη κι αν πρέπει η αυτοκριτική αυτή ομολογία του Ο
δυσσέα να εκτιμηθεί ως ελιγμός της πολύτροπης φύσης του, παραμέ
νει ισχυρή ως σήμα αυτογνωσίας, έστω και με κάποια δόση ποιητικής
 ειρωνείας.» (Μαρωνίτης 5, σ. 138, Γ').

2. Η εξέλιξη του Οδυσσέα μέσα στους «Απολόγους»

«Μέσα στους Απολόγους ο Οδυσσέας εξελίσσεται: αν συγκριθεί η προ
κλητική του αισιοδοξία στην Κυκλώπεια με την ώριμη σύνεσή του στη
θρινακία, η διαφορά είναι τόσο μεγάλη, που θα μπορούσε κανείς με
 σύγχρονη ορολογία να μιλήσει για πνευματική πορεία και περιπέτεια.
Τίποτε αντίστοιχο δεν παρατηρείται στη συμπεριφορά των εταίρων. Ε
νώ ο Οδυσσέας ωριμάζει, οι σύντροφοι σταθμεύουν κατά κάποιον τρό
πο παθητικά μέσα στον κίνδυνο και στην απειλή, κι αυτή η πανομοιότυ
πη σχεδόν κάθε φορά στασιμότητά τους είναι εντέλει μια μορφή βαθύ
τερης νηπιότητας.»

3. Η ανιδιοτελής φιλανθρωπία των Φαιάκων

«Αν ο Οδυσσέας είναι φιλέταιρος, μόλο που η τόλμη του στοιχίζει κάποτε ανθρώπινες ζωές, οι Φαίακες όμως είναι όχι απλώς φιλόξενοι, αλλά φιλάνθρωποι, μια που βοηθούν τόσο πολύ ανθρώπους ξένους, που τους βλέπουν πρώτη φορά, αψηφώντας μάλιστα την απειλή του Ποσειδώνα. Κι όταν εκείνοι τιμωρούνται με το μαρμάρωμα του καραβιού και την απειλή να περικλειστεί με βουνό η θαλασσινή τους πολιτεία, αυτός μετράει τα πλούτη και τα δώρα του (ν 215-218), πάντα καχύποπτος, χωρίς να ξεχνάει την αγάπη του στα υλικά αγαθά.» (Ζερβού 2, σ. 255, Β').

«Φαίνεται πως στην Οδύσσεια οι άνθρωποι ωριμάζουν νωρίτερα από τους θεούς τους, ή γενικότερα η ποίηση πάει πολύ πιο μπροστά από τη θρησκεία. Ο ίδιος ο ποιητής φαίνεται να ξεπερνά συχνά τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής του. H φιλάνθρωπη πολιτεία των Φαιάκων, μακριά από κάθε άγνοια, με πολλαπλασιασμένη τώρα την, τελικά, ενσυνείδητη αυτοθυσία της υπερβαίνει την απλοϊκή χρησιμοθηρική αντίληψη ότι το "κακό" τιμωρείται και ότι το "καλό" αμείβεται. Ο ποιητής σπάει τα δεσμά της παράδοσης [...], για να αναδείξει την έννοια της εθύνης του ανθρώπου. Μιλούμε για μια ευθύνη αποδεσμευμένη από την αμοιβή, ακόμα και την ηθική επιβράβευση. H άποψη αυτή ενοφθαλμίζεται υπομονετικά στο σχέδιο της Οδύσσειας διαφωνώντας κατά κάποιον τρόπο με το κεντρικό νήμα που καταλήγει στη δικαίωση του φιλέταιρου και σε γενικές γραμμές δίκαιου και ευσεβούς βασιλιά. [Κι αν δεν ξέρουμε τι συμβαίνει μετά, κι αν ο ποιητής δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να δώσει απάντηση και τέλος, αυτό "σημαίνει πως δεν υπάρχει απάντηση" κι όλα τα ενδεχόμενα μένουν ανοιχτά και κυρίως το ίδιο το κείμενο ανοιχτό σ' όλες τις αναγνώσεις].» (Ό.π., σσ. 257-8).

4. Ο «νόστιμος ύπνος» του Οδυσσέα

«Στον κρίσιμο [...] αρμό της Οδύσσειας, που δένει το πρώτο με το δεύτερο μέρος του έπους, ο νόστος του ήρωα συμπλέκεται με τον ύπνο του. Έτσι ύπνος και νόστος προβάλλονται ως δίδυμο θέμα: ο νόστος αναδύεται μέσα από τον ύπνο, φαίνεται να γεννιέται μέσα από τον ύπνο.

Το ίδιο όμως αυτό δίδυμο θέμα με αντίστροφη τώρα διάταξη (νόστος - ύπνος) βρίσκεται και σε κάποιον άλλο κρίσιμο αρμό της Οδύσσειας, στο τέλος της πέμπτης ραψωδίας. [...] Ο ήρωας βυθίζεται [εκεί] στον ύπνο [...] σαν τον μισοσβημένο δαυλό [...]. Πολλά στοιχεία της πέμπτης ραψωδίας [...] δείχνουν ότι η άφιξη του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων αποτελεί τον πρώτο σταθμό του νόστου του.

Στους δύο σταθμούς του νόστου εμπλέκεται ο ύπνος με διαφορετικό ρόλο κάθε φορά: την πρώτη φορά αναπαύει τον ήρωα από τη δεκάχρονη θαλασσινή περιπέτειά του [...]- τη δεύτερη φορά ο ύπνος γίνεται ήρεμη κοίτη που μεταφέρει τον ήρωα από τη Σχερία στην Ιθάκη. Έτσι "Φαιακίδα" και "Απόλογοι" κυκλώνονται από το θέμα "ύπνος - νόστος": η άφιξη στην Ιθάκη παραπέμπει στην άφιξη στη Σχερία, και αντίστροφα- τα ενδιάμεσα ακούγονται (όπως και είναι) σαν τεράστια παρενθήκη.»

(Μαρωνίτης σσ. 284-5, Β' - βλ. και Όψις ενυπνίου, σσ. 12 κ.ε., Β'- Μαρωνίτης - Πόλκας, σσ. 107-8, Β').

© Γιάννης Παπαθανασίου

 

Α'2. Περιληπτική αναδιήγηση του αποσπάσματος ν 1-209:
Ὀδυσσέως ἀπόπλους παρά Φαιάκων καί ἄφιξις εἰς Ἰθάκην

Οι Φαίακες μαγεύτηκαν πάλι από τη διήγηση του Οδυσσέα και τον τίμησαν με πρόσθετα δώρα. Την επομένη τα τακτοποίησαν όλα στο καράβι, δόθηκε στα ανάκτορα και γεύμα αποχαιρετιστήριο με σπονδές στους θεούς και ευχαριστήριες ευχές του Οδυσσέα, και το βράδυ το καράβι απέπλευσε από τη Σχερία :

Έτρεχε το καράβι σταθερό και σίγουρο· μήτε γεράκι,
100 το γοργότερο πετούμενο, δεν θα μπορούσε να το φτάσει.
Σαν το γεράκι και το πλοίο πετώντας έσχιζε το θαλάσσιο κύμα,
τον άντρα ταξιδεύοντας που η στόχασή του έμοιαζε θεού·
103 ένας που τόσα πάθη πόνεσε η γενναία ψυχή του,
που πέρασε ανδρείους πολέμους, άγρια κύματα της θάλασσας,
τώρα ατάραχος κοιμόταν, λησμονώντας τ’ αμέτρητα παθήματά του

Όλη τη νύχτα ταξίδευαν και την αυγή (35η μέρα τώρα της Οδύσσειας) έφτασαν στην Ιθάκη. Οι ναύτες απόθεσαν στο λιμάνι του Φόρκυνα βυθισμένον ακόμη στον ύπνο τον Οδυσσέα, άφησαν παράμερα και τα δώρα και πήραν τον δρόμο της επιστροφής.

Ο Ποσειδώνας όμως παραπονέθηκε στον Δία για τους Φαίακες που, αν και απόγονοί του, τον αψήφησαν και πραγματοποίησαν τόσο εύκολα και τιμημένα τον νόστο του Οδυσσέα· απέσπασε έτσι το δικαίωμα να τους εκδικηθεί. Πέτρωσε, λοιπόν, το καράβι τους τη στιγμή που πλησίαζε  στη Σχερία και σκόπευε να περικλείσει την πόλη τους με ψηλό βουνό. Οι Φαίακες απόρησαν βλέποντας το καράβι να γίνεται βράχος, ο Αλκίνοος όμως είδε στο πέτρωμα του καραβιού την επαλήθευση μιας παλαιάς μαντείας και ζήτησε από όλους να σταματήσουν στο εξής το ξεπροβόδισμα των ξένων. Ζήτησε επίσης να προσφέρουν θυσία στον Ποσειδώνα, μήπως τους λυπηθεί και δεν περικλείσει την πόλη με βουνό. Οι Φαίακες ανταποκρίθηκαν και όρθιοι γύρω στον βωμό του θεού προσεύχονταν.

Φεύγοντας από τον Άδη επιστρέψαμε στην Αία και ενταφιάσαμε το σώ
μα του Ελπήνορα. Η Κίρκη στο μεταξύ μάς αντιλήφθηκε και
με προειδοποίησε για τους κινδύνους που μας περιμένουν και πώς
να τους αντιμετωπίσουμε: για τις Σειρήνες που μαγεύουν
τους περαστικούς με το τραγούδι τους· για τις Συμπληγάδες Πέτρες
 που ανοιγοκλείνουν ασταμάτητα· για τους αντικριστούς βράχους
της Σκύλλας με τα έξι κεφάλια και της Χάρυβδης, που τρεις φορές τη μέ
ρα ρουφά και ξερνά το νερό της θάλασσας· και για τα βόδια του Ή
λιου στη Θρινακία, για τα οποία μού προφήτεψε όσα και ο μά
ντης Τειρεσίας.

Όταν αποπλεύσαμε, άρχισα να ενημερώνω τους συντρόφους για όσα
μας περιμένουν, αλλά μόλις πρόλαβα να τους πω για τις Σειρήνες, είχα
με κιόλας φτάσει εκεί. Εφαρμόζοντας τότε τις οδηγίες της Κίρ
κης, βούλωσα τα αυτιά των συντρόφων με κερί και εκείνοι με έδε
σαν σφιχτά στο κατάρτι, ώστε να ακούσω εγώ το ακόλουθο μαγευτι
κό κάλεσμά τους, αλλά να μην μπορώ να ανταποκριθώ:

212 «Έλα, Οδυσσέα περίφημε, δόξα των Αχαιών, πλησίασε,
άραξε εδώ το πλοίο, ν’ ακούσεις τη φωνή μας [...]
[τη μελιστάλακτη και να κερδίσεις καινούρια γνώση].
218 Γιατί τα πάντα εμείς γνωρίζουμε, όσα τραβήξανε στης Τροίας
τον κάμπο Αργείοι και Τρώες – θέλημα των θεών.
220 Κι ακόμη ξέρουμε τα όσα συμβαίνουν πάνω σ’ ολόκληρη τη γη [...].»

Έτσι αποφύγαμε αυτόν τον κίνδυνο. Αποφύγαμε και τις Συμπληγάδες
και, για να γλιτώσουμε από τη Χάρυβδη, πλησιάσαμε στον βράχο
 της Σκύλλας, που μας στοίχισε έξι συντρόφους.

Φτάσαμε έπειτα στο νησί του Ήλιου κι εγώ, αναλογιζόμενος
τις προφητείες του Τειρεσία και της Κίρκης, ζήτησα από τους συντρό
φους να μην αράξουμε εκεί, γιατί μας περιμένει συμφορά, βρήκα ό
μως αντιμέτωπο τον Ευρύλοχο. Οι άλλοι, κατάκοποι καθώς ήταν, πή
ραν το μέρος του, κι εγώ αναγκάστηκα να υποχωρήσω, αφού πρώτα
τους δέσμευσα με όρκο να μην αγγίξουν τα ιερά ζώα του θεού. Νο
τιάς όμως μας κράτησε έναν μήνα στο νησί και τα τρόφιμα τελείω
σαν. Απομακρύνθηκα τότε, για να προσευχηθώ στους θεούς να δώ
σουν λύση στο πρόβλημά μας, εκείνοι όμως μου έστειλαν ύπνο γλυ
κό. Έτσι, βρήκε ευκαιρία ο Ευρύλοχος και, με το επιχείρημα ότι
 ο χειρότερος θάνατος είναι ο θάνατος από πείνα, έπεισε τους άλλους
να σφάξουν τα καλύτερα βόδια – ως θυσία πάντως προς τους θεούς
– και να τάξουν στον Ήλιο όμορφο ναό, όταν νοστήσουν. Τα θυσία
σαν λοιπόν και άρχισαν να τα ψήνουν και να τα τρώνε. Ξύπνησα τότε
και, όταν κατάλαβα τι είχε συμβεί, αναστέναξα διαμαρτυρόμενος
στους θεούς για τον ύπνο που μου είχαν στείλει.

Ο Ήλιος, μόλις πληροφορήθηκε τη σφαγή των βοδιών του, απείλησε
 ότι θα κατεβεί στον Άδη και δεν θα φέγγει πια, αν δεν τιμωρηθούν
οι σύντροφοί μου· απέσπασε έτσι την υπόσχεση του Δία ότι
θα κεραυνοβολήσει το καράβι μας.

Επέπληξα βέβαια τους συντρόφους, το κακό όμως είχε γίνει και οι θε
οί έδειξαν τη δυσαρέσκειά τους με σημεία και τέρατα: «σάλευαν
τα τομάρια καταγής· στις σούβλες μούγκριζαν τα κρέατα, / τα ωμά και
τα ψημένα· κι ανέβαινε φωνή σαν από βόδια ζωντανά». Αλλά
οι σύντροφοι συνέχισαν το φαγοπότι έξι μέρες, και όταν την έβδο
μη κόπασαν οι άνεμοι και αποπλεύσαμε, ο Δίας μάς περίμενε· σήκω
σε θύελλα μεσοπέλαγα, κεραυνοβόλησε το καράβι και οι σύντρο
φοι καταποντίστηκαν· «έτσι ο θεός τούς στέρησε τον νόστο». Σώθη
κα μόνο εγώ πιασμένος από την καρίνα και αφέθηκα στα κύματα, που
 με γύρισαν στη Χάρυβδη την ώρα που ρουφούσε τη θάλασσα. Πηδώ
ντας τότε στον αέρα κρεμάστηκα σαν νυχτερίδα από την αγριοσυκιά
που σκίαζε το τέρας και κρεμασμένος περίμενα ώσπου να ξεράσει μαζί
 με το νερό και την καρίνα· κατάφερα τότε να καθίσω πάνω
στο καραβόξυλο και, έπειτα από παραδαρμό εννέα ημερών στη θάλασ
σα, να φτάσω στο νησί της Καλυψώς – αλλά γι’ αυτό σάς μίλησα
 το προηγούμενο βράδυ.

Τα βόδια του Ήλιου