Νίκος - Αλέξης Ασλάνογλου
Το βράδυ
Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Ποιήματα για ένα καλοκαίρι (1963).
Τι ήταν αυτή η ξαφνική ευτυχία
Ανάβαν φώτα στις βεράντες κι η ψυχή μου ανέμιζε στα ολάνοιχτα παράθυρα μ' ένα προχώρημα της άνοιξης δειλά μες στο αθέατο καλοκαίρι.
Τότε κατάλαβα τη νιότη μου ν' ανοίγει σαν τα λουλούδια και τους στίχους να καρπίζει κήποι και ποιήματα ποτιστικά πλημμύρα
όχι καρδιά μου τόση ευτυχία |
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
- Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει σχεδόν ταυτόσημα. Ποια ψυχική κατάσταση εκφράζουν οι δυο αυτοί στίχοι;
- Παρακολουθήστε τους ενδιάμεσους στίχους. Ποιες εικόνες αποδίδουν αυτήν την κατάσταση και ποια αποτελέσματα προκαλούν;
1 .https://babisvourlidas.files.wordpress.com/2015/12/unnamed-file6.pdf :σελ.166 :ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΔΕΣ:Κείμενα Λογοτεχνίας Γ Λυκείου - Λυσάρι
ς ὑπὸ Ἑλλήνων, ἀκραιφνεστάτ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ιλιετὴς ἱστορία μαρτυρεῖ, ὅτι ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ εἰς τὴν ἀθόρυβον καὶ ἀπερίσπασ Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας τοῦ θείου, τῇ πρωτοβουλίᾳ τῶ ινουπόλεως, ὅτι δὲ κατ ἀνοχὴν οναχοὺς νὰ ὑμνῶσι τὸν Θεὸν εἰς ις, ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς δὲν ἐζήτη ς, οὔτε γλώσσας ἔκοψεν, οὔτε κ τῶν εἴκοσιν ἐκεῖ μοναστηρίων Γ ΤΕΥΧΟΣ μεν τὰ δεκαοκτώ, διότι εἰς ταῦτ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ μενον τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος η εἰς τοὺς Ρώσους νὰ καὶ εἰς τὸ τοῦ Ζωγράφου ἡ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
{ } Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Τεύχος Γ (1945-2000) Γ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΕΚ ΟΣΗΣ Υπεύθυνος για το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κώστας Μπαλάσκας, Σύμβουλος Π.Ι. Επιμέλεια έκδοσης: Πολυτίμη Γκέκα Επιμέλεια εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου Εικόνα εξωφύλλου: Θεόφρ. Τριανταφυλλίδης (1881-1955), Δυο παιδιά στην παραλία (1919), Εθνική Πινακοθήκη ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΑΝΕΚ ΟΣΗΣ Η επανέκδοση του παρόντος βιβλίου πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων «Διόφαντος» μέσω ψηφιακής μακέτας, η οποία δημιουργήθηκε με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ / ΕΠ «Εκπαίδευση & Διά Βίου Μάθηση» / Πράξη «ΣΤΗΡΙΖΩ». Οι διορθώσεις πραγματοποιήθηκαν κατόπιν έγκρισης του Δ.Σ. του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής
ΥΠOΥΡΓΕIO ΠΑIΔΕIΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑI ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ { Κείμενα } Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Δ. ΚΑΡΒΕΛΗΣ Χ. ΜΗΛΙΩΝΗΣ Κ. ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ Γ. ΠΑΓΑΝΟΣ Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Η συγγραφή και η επιστηµονική επιµέλεια του βιβλίου πραγµατοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
μεταπολεμική και σύγχρονη λογοτεχνία N Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), Πειραιάς (λεπτομέρεια)
μεταπολεμική και σύγχρονη λογοτεχνία N ποίηση ΠΟΙΗΣΗ Η Μεταπολεμικη Ποιηση εμφανίστηκε στα πρώτα χρόνια της Κατοχής, που αποτελεί και το χρονικό όριο της αφετηρίας. Οι μεταπολεμικοί ποιη τές, όσοι κυρίως ανήκουν στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που είναι συνδεδεμένη με τους αγώνες της Κατοχής και τα δύσκολα μετακατοχικά χρόνια, αντιμετώπισαν θετικά την ποίηση της γενιάς του 30 και αποτέλεσαν το φυσιολογικό της διάδοχο. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά αξιοποιεί τα επιτεύγματά της και δημιουργεί τη δική της ποιητική φυσιογνωμία αντλώντας από το πλούσιο υλικό των εμπειριών της δεκαετίας του 1940-1950, που είναι μια από τις πιο δραματικές δεκαετίες της νεότερής μας ιστορίας και δεν μπορεί να συγκριθεί με την ελληνική πραγματικότητα της προηγούμενης δεκαετίας. Βέβαια, κατά το 1930-1940 η κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας δεν είναι καθόλου ρόδινη: η Ελλάδα μαστίζεται από μια χρόνια κοινωνικοοικονομική υπανάπτυξη η πολιτική της αστάθεια είναι εμφανής και καταλήγει στη δικτατορία του Μεταξά το προσφυγικό πρόβλημα, που δημιουργήθηκε μετά τη μικρασιατική καταστροφή, έχει παραμείνει ουσιαστικά άλυτο και η ύπαρξή του γίνεται αισθητή, προπάντων στην Αθήνα και τον Πειραιά, που περιβάλλονται από φτωχικούς και άθλιους συνοικισμούς. Οι ποιητές του Μεσοπολέμου στη συντριπτική τους πλειοψηφία θα μείνουν ανεπηρέαστοι από ό,τι συντελείται γύρω τους. Το αντίθετο συνέβη με τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που όχι μόνο δεν απέστρεψαν το πρόσωπο από τη γύρω τους πραγματικότητα, αλλά έγιναν οι πρωταγωνιστές της συμμετέχοντας ενεργητικά με την δράση τους ή με την ποίησή τους στους αγώνες της Κατοχής. Οι μεταπολεμικοί ποιητές κατατάσσονται σε δύο γενιές, την πρώτη και τη δεύτερη. Για τη διαίρεση αυτή λαμβάνουμε υπόψη την χρονολογία γέννησής τους και της εμφάνισής τους στα ελληνικά γράμματα. Αν και τα κριτήρια αυτά είναι καθαρώς εξωτερικά, εντούτοις μας 7
Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση παρέχουν τη δυνατότητα να τους κατατάξουμε στις δύο αυτές γενιές. Στην πρώτη μεταπολεμική γενιά υπάγονται όσοι γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1918 και το 1928 και εξέδωσαν την πρώτη ποιητική τους συλλογή μετά το 1940 στη δεύτερη εντάσσονται όσοι γεννήθηκαν από το 1928 ως το 1940 και εξέδωσαν την πρώτη τους συλλογή κατά τη δεκαετία του 60 (για την ακρίβεια από το 1955-1965). Τη δεύτερη μεταπολεμική γενιά διαδέχτηκε η γενιά του 70 ή, όπως αποκλήθηκε στην αρχή, της αμφισβήτησης. Στη γενιά αυτή εντάσσονται όσοι γεννήθηκαν μετά το 1940 και ως το 1955 και εξέδωσαν την πρώτη ποιητική τους συλλογή μετά το 1965. Βέβαια η σύγχρονη ποιητική παραγωγή συνεχίζεται. Εν τούτοις στο παρόν τεύχος κρίθηκε σκόπιμο η ανθολόγηση των ποιητών να περιοριστεί στις ανωτέρω γενιές, οι οποίες είτε έχουν διαμορφώσει σχεδόν πλήρως την ποιητική τους φυσιογνωμία (πρώτη και δεύτερη), είτε επαρκώς (γενιά του 70). 8 ΠΡΩΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΓΕΝΙΑ Το σύνολο των ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς επηρεάστηκε από τα γεγονότα του Β Παγκόσμιου πολέμου, της Κατοχής και του Εμφύλιου (1946-1949). Οι ποιητές αυτής της γενιάς προέρχονται από έναν κόσμο, που έχει ως βασικά του χαρακτηριστικά την πίστη σε ορισμένες ηθικές, κοινωνικές και πολιτικές αξίες. Οι αξίες αυτές, έστω κι αν επιδιώκουν την προοδευτική τους εξέλιξη ή και την ανατροπή τους, δεν έχουν εντελώς φθαρεί. Γι αυτό το λόγο στους ποιητές αυτής της γενιάς κυριαρχεί το όραμα για έναν κόσμο πολιτικά και κοινωνικά δικαιότερο. Ιδιαίτερες ποιητικές σχολές δε διαμορφώθηκαν κατά την μεταπολεμική περίοδο. Γι αυτό μπορούμε περισσότερο να μιλάμε για τάσεις ή κινήσεις στις οποίες εντάχτηκαν εκ των υστέρων ποιητές με κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Οι ονομασίες που δόθηκαν στις τάσεις αυτές αντλούνται περισσότερο από το περιεχόμενο της ποίησής τους, το θεματικό τους υλικό, και λιγότερο από την ομοιογένεια στην τεχνοτροπία. Τρεις είναι οι τάσεις που διαμορφώθηκαν: η αντιστασιακή ή κοινωνική, η νεοϋπερρεαλιστική και η υπαρξιακή ή μεταφυσική. 1. Η αντιστασιακή ή κοινωνική ποίηση Οι ποιητές που εντάσσονται σ αυτή την τάση αντλούν τις εμπειρίες τους από τους αγώνες της Κατοχής και τους δύσκολους καιρούς, που
Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά πέρασε η χώρα μας κατά τη μετακατοχική περίοδο. Κατά το χρονικό διάστημα, κατά το οποίο ήσαν ακόμη έφηβοι, έγιναν τα πιο συγκλονιστικά και αποφασιστικά γεγονότα για την τύχη της χώρας μας και, γενικότερα, της ανθρωπότητας. (Β Παγκόσμιος πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκατομμύρια νεκροί από τον πόλεμο εναντίον της φασιστικής και ναζιστικής λαίλαπας). Στη γενιά της Κατοχής έλαχε ο κλήρος να μετουσιώσει το δράμα και το μεγαλείο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα σε ποίηση. Βέβαια, δεν ήταν και τόσο εύκολο όλο αυτό το υλικό των πλούσιων εμπειριών και βιωμάτων να μετουσιωθεί σε ποιητική έκφραση. Οπωσδήποτε όμως η ομάδα αυτή των ποιητών, που είναι η πολυπληθέστερη, κατόρθωσε να εκφράσει, παρά τις εγγενείς δυσκολίες, τα σήματα των ελπίδων της και των διαψεύσεών της με ποίηση, που η αισθητική της λειτουργία είναι αναμφισβήτητη. Στην πρώτη φάση της ποίησής τους, οι ποιητές είναι γεμάτοι αγωνιστική διάθεση και προσπαθούν να καταγράψουν τα γεγονότα, να εκφράσουν τον ενθουσιασμό τους και να προβάλουν τα οράματά τους για έναν καλύτερο κόσμο είναι η αγωνιστική ή αντιστασιακή φάση της ποίησής τους. Οι εμπειρίες τους όμως από την Κατοχή και ιδίως από την ανώμαλη μετακατοχική περίοδο, που οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο και την ήττα της αριστερής παράταξης που εκπροσωπούσε το ΕΑΜ, δημιούργησε όλες τις προϋποθέσεις για ενδοσκόπηση και διερεύνηση των αιτίων. (Από τους ποιητές που άμεσα ή έμμεσα εντάσσονται στην αντιστασιακή ποίηση, αναφέρουμε ενδεικτικά τους εξής: Άρης Αλεξάνδρου, Μανόλης Αναγνωστάκης, Γιάννης Δάλλας, Δημήτρης Δούκαρης, Τάκης Καρβέλης, Μιχάλης Κατσαρός, Κλείτος Κύρου, Θανάσης Κωσταβάρας, Τάσος Λειβαδίτης, Τίτος Πατρίκιος, Γιώργης Παυλόπουλος, Γιώργης Σαραντής, Δημήτρης Χριστοδούλου). 9 2. Η νεοϋπερρεαλιστική ποίηση Οι ποιητές που ανήκουν στην τάση αυτή έμειναν ανεπηρέαστοι από τις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους και τους φανατισμούς, όχι όμως και από το δράμα που εκτυλισσόταν γύρω τους. Υπόστρωμα και αυτής της ποίησης, στους κυριότερους τουλάχιστον εκπροσώπους της, είναι η κατοχική και η μετακατοχική περίοδος, απαλλαγμένη όμως από καθετί το επικαιρικό. Γενικότερα, η μεταπολεμική υπερρεαλιστική ποίηση αφομοιώνει, ανανεώνει και προωθεί σημαντικά την υπερρεαλιστική του Μεσοπολέμου. Οι μεταπολεμικοί δηλαδή υπερρεαλιστές είναι στην
Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 10 αρχή επηρεασμένοι από την ποίηση του Εμπειρίκου, του Εγγονόπουλου και, εν μέρει, του Ελύτη. Βαθμιαία όμως θα διαμορφώσουν τη δική τους ποιητική και θα διαφοροποιηθούν. Οι βασικές τους διαφορές εντοπίζονται κυρίως στη γλώσσα και τη θεματογραφία. Ο μεσοπολεμικός υπερρεαλιστής ρίχνει όλο του το βάρος στη γλώσσα και προσπαθεί, καταφεύγοντας στις γνωστές μεθόδους του υπερρεαλισμού, να εντυπωσιάσει. Αντίθετα, ο μεταπολεμικός υπερρεαλιστής, επηρεασμένος και από τη γύρω του πραγματικότητα, δε θεωρεί τη γλώσσα ως μέσο με το οποίο θα προκαλέσει έκπληξη, αλλά ως όργανο που θα τον βοηθήσει να συλλάβει και να εκφράσει τη γύρω του εφιαλτική πραγματικότητα. Η στάση επίσης των μεσοπολεμικών υπερρεαλιστών είναι σε γενικές γραμμές, και στην αρχική φάση της ποίησής τους, αισιόδοξη απέναντι στη ζωή. Οι μεταπολεμικοί υπερρεαλιστές, αντίθετα, χωρίς να μένουν ανεπηρέαστοι από αυτή τη διάθεση, σιγά σιγά, κάτω από την επίδραση των δραματικών γεγονότων της εποχής τους, αποκτούν μια τραγική αίσθηση της ζωής, που στα βαθύτερα συστατικά της θα περάσει στην ποίησή τους. Γενικά, η νεοϋπερρεαλιστική ποίηση δε διαφοροποιείται μόνο από την αντίστοιχή της του Μεσοπολέμου, αλλά και από την αντιστασιακή και την υπαρξιακή. Η αντιστασιακή κινδυνεύει από εξωαισθητικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες. Η υπαρξιακή φαίνεται να χάνει την επαφή της με τα πράγματα και να ρέπει προς μια ιδεαλιστική διάχυση. Αντίθετα, η νεοϋπερρεαλιστική ποίηση κατόρθωσε να κρατηθεί, απαλλαγμένη από οποιεσδήποτε προκαταλήψεις ή επιρροές, μέσα στα πράγματα. (Αναφέρουμε ενδεικτικά τους εξής ποιητές: Ελένη Βακαλό, Νάνος Βαλαωρίτης, Ε.Χ. Γονατάς, Έκτωρ Κακναβάτος, Δ.Π. Παπαδίτσας, Μίλτος Σαχτούρης). 3. Υπαρξιακή ή μεταφυσική ποίηση Οι ποιητές που ανήκουν στην τάση αυτή δε φαίνεται να έχουν κοινωνικά ενδιαφέροντα. Η αντιστασιακή ποίηση αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως ον κοινωνικό και πολιτικό, τον εντοπίζει μέσα στους αγώνες του. Η νεοϋπερρεαλιστική παρακολουθεί τη δοκιμασία του, αλλά τον αποχρωματίζει από κάθε ιδεολογική επικάλυψη. Αντίθετα, η υπαρξιακή ποίηση είναι γεμάτη από μεταφυσική αγωνία, προσπαθεί να εκφράσει το άγχος του μοναχικού ατόμου μπροστά στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου, της καθημερινής φθοράς. (Αναφέρουμε, και πάλι ενδεικτικά, τους ποιητές: Όλγα Βότση, Γιώργης Κότσιρας).
Δεύτερη Μεταπολεμική Γενιά ΔΕΥΤΕΡΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΓΕΝΙΑ Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά εμφανίστηκε σε μια περίοδο, που ο ψυχρός πόλεμος εξακολουθεί να απειλεί την ειρήνη και η πιθανότητα ενός νέου είναι ορατή. Οι περισσότεροι από τους ποιητές της γενιάς αυτής δεν έζησαν ως έφηβοι κατά την περίοδο της Κατοχής. Από την άποψη αυτή διαφοροποιούνται αισθητά από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής, της αντιστασιακής ιδίως, τάσης, γιατί δεν κομίζουν μέσα τους τις ηρωικές μνήμες της Κατοχής και τη στερεότητα της πίστης σε ένα καλύτερο μέλλον. Αποτελούν τη φυσιολογική συνέχεια των ποιητών της πρώτης γενιάς, με τους οποίους αισθάνθηκαν πάντοτε συναισθηματικά και ιδεολογικά αλληλέγγυοι εφόσον τους συνδέουν και κοινές εμπειρίες από την περίοδο του Εμφύλιου και του ψυχρού πολέμου, που επακολούθησε. Ζουν όμως σε μια μεταβατική εποχή, που το ηρωικό κλίμα, όσο κι αν διατηρείται στη συλλογική μνήμη, έχει καταπέσει και η πολιτικοκοινωνική ζωή της χώρας δεν έχει βρει ακόμη τον κανονικό της ρυθμό. Ζώντας σε μια τέτοια περίοδο, αναγκάζονται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες, και να καταφύγουν στη διερεύνηση του εσωτερικού τους χώρου, για να εκφράσουν τις τραυματικές τους εμπειρίες, είτε αυτές αναφέρονται στο πολιτικοκοινωνικό επίπεδο και είναι συνακόλουθες ενός χαμένου ιδεολογικού οράματος είτε στο ερωτικό. Έχοντας βαθύτατα μέσα τους την αίσθηση της διάψευσης των οραμάτων τους και μιας ζωής χαμένης, αρνούνται να συμμετάσχουν στο πολιτικό και κοινωνικό παιχνίδι. Ιδιαίτερες τάσεις, όπως αυτές που καλλιεργήθηκαν στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, δεν αναπτύχθηκαν. Έχει επισημανθεί ότι στη γενιά αυτή παρατηρείται ένα εμφανές υπερρεαλιστικό κενό, που αποδίδεται στο γεγονός ότι οι ποιητές της χαρακτηρίζονται από έντονο κριτικό πνεύμα και σκεπτικισμό. Παρόλα αυτά δεν παύουν να διαλέγονται είτε με τους ποιητές της αντιστασιακής τάσης είτε της υπαρξιακής. Επηρεασμένοι από την ποίηση κυρίως του Καρυωτάκη, καλλιεργούν έναν ποιητικό λόγο αντιλυρικό, που διακρίνεται για την αιχμηρότητα, τη σκληρότητα και την τραχύτητα των εκφραστικών του μέσων. (Αναφέρουμε ενδεικτικά ποιητές που ανήκουν σ αυτή τη γενιά: Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Ανδρέας Αγγελάκης, Ορέστης Αλεξάκης, Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Θωμάς Γκόρπας, Νίκος Γρηγοριάδης, Ζέφη Δαράκη, Τάσος Δενέγρης, Κική Δημουλά, Μάνος Ελευθερίου, Ανέστης Ευαγγέλου, Αλέξης Ζακυθηνός, Βασίλης Καραβί- 11
Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση της, Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Τάσος Κόρφης, Λουκάς Κούσουλας, Χρίστος Λάσκαρης, Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Γιώργης Μανουσάκης, Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Μάρκος Μέσκος, Ματθαίος Μουντές, Τάσος Πορφύρης, Θανάσης Τζούλης, Σπύρος Τσακνιάς, Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ντίνος Χριστιανόπουλος). 12 ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 70 Οι ποιητές της δεκαετίας του 70, εντούτοις, δεν επηρεάστηκαν, όσο θα περίμενε κανείς, από τη μεταπολεμική γενιά. Οι ποιητές αυτής της γενιάς δεν έχουν βέβαια εμπειρίες από την Κατοχή και την εμφυλιακή περίοδο. Μεγαλώνουν κατά την ψυχροπολεμική κυρίως περίοδο και σε μια εποχή, κατά την οποία η ελληνική κοινωνία παρουσιάζει σημαντική οικονομική άνοδο και εισέρχεται στο στάδιο του καταναλωτισμού. Σε όλα αυτά, για να κατανοήσουμε ορισμένους παράγοντες, που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του ψυχισμού τους και των βασικών χαρακτηριστικών της ποιητικής γραφής τους, πρέπει να προστεθεί η οδυνηρή εμπειρία από τη δικτατορία (1967-1974), που ενίσχυσε την τάση τους για την ανάπτυξη, χωρίς καμιά ιδεολογική χροιά, ενός πνεύματος επαναστατικότητας και την αντίθεσή τους σε κάθε μορφής κατεστημένο. Αγκαλιάζουν βαθμιαία αφενός μεν την ποιητική μας παράδοση, που αρχικά εντοπίζεται στην ποίηση του Καβάφη, του Καρυωτάκη, της γενιάς του 30 και της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, της αντιστασιακής ιδίως τάσης, αφετέρου δε την σύγχρονη αμερικανική ποίηση. Κι ενώ οι ποιητές των δύο πρώτων μεταπολεμικών γενιών, αν και διαφοροποιούνται αισθητά μεταξύ τους, αισθάνονται ιδεολογικά και συναισθηματικά αλληλέγγυοι, οι ποιητές της δεκαετίας του 70, στην αρχική τους διαμόρφωση τουλάχιστον, αποστρέφουν το πρόσωπό τους από τις ιδεοληψίες των προκατόχων τους, ρέποντας σε μια ποιητική γραφή και γλώσσα, που αντλείται από την καθημερινή και τρέχουσα ομιλία. Ονομάστηκαν και ποιητές της αμφισβήτησης, επειδή θεωρήθηκε ότι η εριστικότητα του ύφους, που εκφράστηκε με το σαρκασμό, την ειρωνεία και τη ρεαλιστική γλώσσα, είχε ως στόχο την αμφισβήτηση κάθε κατεστημένης αξίας. Αν και ο όρος αυτός αμφισβητείται, είναι γεγονός ότι με τη γενιά αυτή η ποίησή μας εισέρχεται σε μια νέα και διαφορετική περίοδο, που ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη και δεν έχει αποκρυσταλλώσει τα επιτεύγματά της. (Αναφέρουμε ενδεικτικά τους ποιητές: Νάσος Βαγενάς, Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Βέης, Αναστά-
Ποιητές της Δεκαετίας του 70 σης Βιστωνίτης, Μιχάλης Γκανάς, Βερονίκη Δαλακούρα, Δημήτρης Καλοκύρης, Γιώργος Καραβασίλης, Γιάννης Κοντός, Νίκος Λάζαρης, Μαρία Λαϊνά, Χριστόφορος Λιοντάκης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Τζένη Μαστοράκη, Κώστας Μαυρουδής, Στέφανος Μπεκατώρος, Παυλίνα Παμπούδη, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Γιάννης Πατίλης, Λευτέρης Πούλιος, Μανώλης Πρατικάκης, Βασίλης Στεριάδης, Γιάννης Υφαντής, Αντώνης Φωστιέρης, Γιώργος Χρονάς). Σημείωση: Η κατάταξη των ποιητών στις παραπάνω τάσεις εξυπηρετεί κυρίως τη μελέτη της μεταπολεμικής ποίησης. Είναι όμως απαραίτητο να γίνουν οι παρακάτω διευκρινίσεις: α) Η διαίρεση είναι σχηματική και γίνεται με βάση την αρχική φάση της ποίησης των περισσότερων ποιητών. Όπως είναι φυσικό, ο κάθε ποιητής κατά τη διαδρομή της πορείας του, έστω κι αν είναι επηρεασμένος από κάποιες ιδεοληψίες του παρελθόντος, αναπροσανατολίζει τους στόχους της ποίησής του και της ποιητικής του. Έτσι, το ερωτικό συναίσθημα, η αγωνία μπροστά στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου θα περάσει και στην ποίηση ακόμη και ποιητών που ξεκίνησαν με έντονους ιδεολογικούς και κοινωνικούς προβληματισμούς. β) Η διαίρεση δεν καλύπτει όλο τον χώρο της μεταπολεμικής ποίησης. Υπάρχουν ποιητές, που δύσκολα θα μπορούσαν να ενταχτούν σε κάποια από τις παραπάνω τάσεις, όπως είναι οι Νίκος Καρούζος, Τάκης Σινόπουλος, Κώστας Στεργιόπουλος κ.ά. 13
14
Κώστας Μόντης Νύχτες Απο τη Συλλογη Τα τραγούδια της ταπεινής ζωής (Λευκωσία 1954). Καλά, θ απορροφήσουν κάτι από την έγνοια σου η μέρα, η κίνηση, η δουλειά σου, οι φίλοι, και θα μπορέσεις ύστερα να πας σε κάνα θέατρο ή κέντρον ή όπου αλλού. Όμως όταν τελειώσουν όλα τα θέατρα και τα κέντρα κλείσουν, και πουν οι φίλοι καληνύχτα, και πρέπει να γυρίσεις πια στο σπίτι, τι θα γίνει; Το ξέρεις πως σκληρή, αδυσώπητη σε περιμένει στο κρεβάτι σου η έγνοια. Θα σαι μονάχος. Και τότες θα λογαριαστείτε. Θες ή δε θες θα μπουν κάτω όλα, να λογαριαστείτε. Θα σαι μονάχος κι ανυπεράσπιστος απ τα θέατρα και τα κέντρα, κι απ τη δουλειά σου και τους φίλους. Σε περιμένει στο κρεβάτι σου η έγνοια. Θά ρθεις, δεν γίνεται. Είν τόσο σίγουρη γι αυτό, και περιμένει. Είναι στο σπίτι και σε περιμένει. 15 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιο πρόβλημα απασχολεί τον ποιητή; Ποιοι στίχοι κυρίως το εκφράζουν; 2. Ποια είναι η διέξοδος στο πρόβλημα; Είναι αποτελεσματική; 3. Σε ποιους ανθρώπους νομίζετε ότι παρουσιάζονται τέτοια προβλήματα;
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Κώστας Μόντης (1914-2004) Γεννήθηκε στην Αμμόχωστο της Κύπρου. Σπούδασε Νομικά και Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών. Στο έργο του απεικονίζονται τα σπουδαιότερα ιστορικά γεγονότα (αγγλοκρατία, εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας 1955-1959, πολιτικά και πολεμικά δρώμενα της δεκαετίας 1960-1970, πραξικόπημα και τουρκική εισβολή, εξελίξεις μετά το 1974) και ο ιδιαίτερος τρόπος ζωής και σκέψης του σύγχρονου Κύπριου, με τη μέθοδο του υπαινιγμού και της πικρής ειρωνείας. Έργα: Minima (Λευκωσία 46), Τα τραγούδια της ταπεινής ζωής (Λευκωσία 54), Αγνώστῳ ανθρώπῳ (Λευκωσία 62), Ποίηση (Λευκωσία 62), Εξ ιμερτής Κύπρου (Λευκωσία 69). Ανθολόγηση από τις «Στιγμές» (Αθήνα 1978) κ.ά. 16
Τάκης Σινόπουλος Φίλιππος Ο Τακης Σινοπουλος (1917-1981) πήρε μέρος στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41 κι έζησε τις εμπειρίες της κατοχής και του εμφυλίου (1946-49) ως στρατεύσιμος. Οι μνήμες από τις εμπειρίες αυτές έχουν περάσει σε πολλά ποιήματά του. Ο Φίλιππος είναι πρόσωπο υπαρκτό, ήταν φίλος του ποιητή κι εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1942. Εκτός όμως από το Φίλιππο σε πολλά ποιήματά του εμφανίζονται άλλα πρόσωπα, που δεν είναι συμβολικά, αλλά έχουν ονόματα κοινά και καθημερινά. Αυτό δίνει στην ποίησή του ζεστασιά και αμεσότητα. Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Μεταίχμιο Β (1957 περιλαμβάνει ποιήματα γραμμένα απ το 1949 ως το 1955). Εδώ στοχάζομαι, δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος σε τούτη την ακίνητη κοιλάδα. Πολλά του τάξαμε από λάφυρα κι από σειρήνες. Μα κείνος ήτανε στραμμένος σ άλλα οράματα. 5 Μια απέραντη πατρίδα ονειρευότανε. Πού είναι το πρόσωπό σας το αληθινό σας πρόσωπο; μου φώναξε. Έφυγε κλαίγοντας ανέβηκε τα λαμπερά βουνά. Ύστερα τα καράβια εφράξανε τη θάλασσα. Μαύρισε η γη την πήρε ένας κακός χειμώνας. 10 Μαύρισε το μυαλό ένα μακρύ ποτάμι το αίμα. Δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος. Φυσάει απόψε δυνατά. Μεσάνυχτα στη Λάρισα το έρημο καφενείο. Η φάτσα του συναχωμένου γκαρσονιού κι η νύχτα σαρωμένη φωτιές παντού και πυροβολισμοί 15 μια πολιτεία φανταστική κι ασάλευτη δέντρα πεσμένα στις οικοδομές. Ποιο είναι το δίκιο του πολεμιστή ο αγώνας που σε πάει σ άλλον αγώνα; Δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος. Αμετανόητος πάντα πείσμωνε. 20 Οι σκοτεινές μέρες του φταιγαν τα ερειπωμένα πρόσωπα. 17
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Το αίμα του ακούγοντας ανέβηκε τα λαμπερά βουνά. Κι απόμεινα μονάχος περπατώντας και σφυρίζοντας μέσα στην κούφια Λάρισα. Και τότε 25 ως τη Μακεδονία βαθιά σαλεύοντας ημίκλειστη μες στο πλατύ φεγγάρι του χειμώνα μιλώντας μόνο περί σώματος η χηρευάμενη κυρία Πανδώρα. Πέθανε χτικιάρης ο άντρας της τις μέρες του σαράντα τέσσερα. ΣΧΟΛΙΑ 18 Στ. 2 να συνδυαστεί με την πόλη Λάρισα που αναφέρεται το ποίημα. Τα επίθετα ακίνητη, φανταστική κι ασάλευτη (στ. 15), κούφια (στ. 24), θέλουν να δώσουν εντονότερη την εικόνα της «ακινησίας» ή της «εγκατάλειψης». Παράλληλα, όλες αυτές οι εικόνες, που συνθέτουν μαζί με τα ουσιαστικά (ακίνητη κοιλάδα, πολιτεία φανταστική κι ασάλευτη, κούφια Λάρισα) φορτίζουν περισσότερο την εφιαλτική εικόνα της εποχής του. Στ. 3 η αντίθεση αυτού του στίχου στους στ. 4 και 5, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Φίλιππος απαρνιέται τα αγαθά και τις χαρές της ζωής, που υποδηλώνουν οι λέξεις λάφυρα, σειρήνες. Στ. 8-10 ο ποιητής περιγράφει την εφιαλτική εποχή του. Ο στ. 10 να διαβαστεί ως εξής: Μαύρισε το μυαλό, το αίμα (έγινε) μακρύ ποτάμι. Στ. 14 οι φωτιές και οι πυροβολισμοί δίνουν την εικόνα της εποχής δεν αναφέρονται υποχρεωτικά στη συγκεκριμένη εικόνα εκείνης της στιγμής. Στ. 24-29 Συνειρμική μεταπήδηση από τη συγκεκριμένη εικόνα σε κάποια άλλη φαινομενικά άσχετη. Για ένα σύγχρονο ποιητή αυτές oι συνειρμικές συνδέσεις είναι συνηθισμένες. Ο ποιητής απλώνει τη ματιά του ως επάνω (βαθιά) στη Μακεδονία, όπου κάτω από το χειμωνιάτικο φεγγάρι, σαλεύει ημίκλειστη (εικόνα που δίνει έμφαση στην κίνηση του σώματος) μιλώντας μόνο περί σώματος η χηρευάμενη κυρία Πανδώρα. Η πρώτη εικόνα (σαλεύοντας ημίκλειστη) και οι φράσεις «περί σώματος» (λόγια έκφραση), «η χηρευάμενη», υποδηλώνουν πως η κυρία Πανδώρα ενδιαφέρεται (μιλάει) μόνο για το σώμα της και υποκρύπτουν κάποια ειρωνική διάθεση. Η κυρία Πανδώρα αποτελεί την άλλη όψη της ζωής, είναι πρόσωπο που βρίσκεται σε αντίθεση με τους οραματισμούς και τα ιδανικά του Φίλιππου.
6 Τάκης Σινόπουλος 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος είναι ο τόπος και ο χρόνος όπου τοποθετείται το ποίημα; (θα στηριχτείτε στα στοιχεία, που δίνει το εισαγωγικό σημείωμα και το ποίημα). 2. Αφού μελετήσετε το ποίημα, να επισημάνετε τα εξής: α) Ποιο ρόλο παίζουν στη συγκινησιακή φόρτιση του ποιήματος οι επαναλαμβανόμενες φράσεις: Δεν θα ξανάρθει ο Φίλιππος και ανέβηκε τα λαμπερά βουνά. β) Ποιο είναι το αντικείμενο της θλίψης του ποιητή. γ) Ποιοι είναι οι οραματισμοί και ποιες οι αιτιάσεις του Φίλιππου. δ) Ποιες εικόνες της εφιαλτικής εποχής του μας δίνει ο ποιητής. 3. Πώς συνδυάζεται η τελευταία θεματική ενότητα (στ. 24-29) με τα προηγούμενα; (βλ. και σχόλια). 19 Αλέκος Κοντόπουλος (1904-1975), Το μπλόκο
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Ο καιόμενος Το Φαινομενο της αυτοπυρπόλησης αποτέλεσε στην εποχή μας την έσχατη μορφή προσωπικής διαμαρτυρίας των διαφόρων απελπισμένων ιδεολόγων. Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Μεταίχμιο Β (1957). 20 Κοιτάχτε! μπήκε στη φωτιά! είπε ένας απ το πλήθος. Γυρίσαμε τα μάτια γρήγορα. Ήταν στ αλήθεια αυτός που απόστρεψε το πρόσωπο, όταν του μιλήσαμε. Και τώρα καίγεται. Μα δε φωνάζει βοήθεια. Διστάζω. Λέω να πάω εκεί. Να τον αγγίξω με το χέρι μου. Είμαι από τη φύση μου φτιαγμένος να παραξενεύομαι. Ποιος είναι τούτος που αναλίσκεται περήφανος; Το σώμα του το ανθρώπινο δεν τον πονά; Η χώρα εδώ είναι σκοτεινή. Και δύσκολη. Φοβάμαι. Ξένη φωτιά μην την ανακατεύεις, μου είπαν. Όμως εκείνος καίγονταν μονάχος. Καταμόναχος. Κι όσο αφανίζονταν τόσο άστραφτε το πρόσωπο. Γινόταν ήλιος. Στην εποχή μας όπως και σε περασμένες εποχές άλλοι είναι μέσα στη φωτιά κι άλλοι χειροκροτούνε. Ο ποιητής μοιράζεται στα δυο. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιες σημασίες μπορεί να έχει ο τίτλος του ποιήματος Ο καιόμενος; 2. Ποια είναι η στάση του πλήθους απέναντι στη μαρτυρική πράξη του καιόμενου; 3. Πώς διαγράφεται μέσα από το ποίημα ο ρόλος του ποιητή;
6 Τάκης Σινόπουλος 7 Τάκης Σινόπουλος (1917-1981) Γεννήθηκε στην Αγουλινίτσα του Πύργου της Ηλείας. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πήρε μέρος στov ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940-41 και έζησε τις εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου 1946-49 ως στρατεύσιμος. Από το 1949 ως το θάνατό του ασκούσε το επάγγελμα του γιατρού στην Αθήνα. Παράλληλα ασχολήθηκε με την ποίηση και την κριτική. Από την πρώτη του κιόλας συλλογή Μεταίχμιο (1951), φάνηκε η επίδραση του Έλιοτ, του Πάουντ και του Σεφέρη στην ποίησή του. Στις κατοπινές συλλογές του, ανανεώνοντας τον ποιητικό λόγο του, κατορθώνει να εκφράσει με προσωπικό τρόπο τις εμπειρίες από την κατοχική και μετακατοχική περίοδο, καθώς και την υπαρξιακή αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου. Έργα του: Μεταίχμιο (1951), Άσματα (1953), Η γνωριμία με τον Μαξ (1956), Μεταίχμιο B (1957), Ελένη (1957), Η νύχτα και η αντίστιξη (1959), Πέτρες (1972), Νεκρόδειπνος (1972), Χρονικό (1975) κ.ά. (Συγκεντρωτική έκδοση: Συλλογή I, 1976, και Συλλογή II, 1980). 21 Έργο του Τάκη Σινόπουλου
Μίλτος Σαχτούρης Η Αποκριά Το Ποιημα Ανηκει στην ποιητική συλλογή Με το πρόσωπο στον τοίχο, που κυκλοφόρησε το 1952. Στα ποιήματα της συλλογής αυτής έχουν περάσει οι εμπειρίες του ποιητή από τη στρατιωτική του ζωή και την τραγωδία του εμφύλιου πολέμου (1946-1949). Να προσέξετε ότι το ποίημα κινείται ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες: η μια είναι η πραγματικότητα της αποκριάς. Σ αυτήν όμως εμπλέκεται η πραγματικότητα του εμφύλιου πολέμου και, γενικότερα, της εφιαλτικής εποχής του. 22 Μακριά σ έν άλλο κόσμο γίνηκε αυτή η αποκριά το γαϊδουράκι γύριζε μες στους έρημους δρόμους όπου δεν ανάπνεε κανείς πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους που τους είχαν ξεχάσει έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος μάτωνε τις καρδιές μια γυναίκα γονατισμένη ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο εν δυο με παγωμένα δόντια Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι αποκριάτικο γεμάτο μίσος το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα μαχαιρωμένο Μακριά σ έν άλλο κόσμο γίνηκε αυτή η αποκριά.
6 Μίλτος Σαχτούρης 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Στο βάθος του ποιήματος προβάλλει η τραγωδία του εμφυλίου πολέμου. Με αυτή τη βάση να διαβάσετε και να ερμηνεύσετε το ποίημα. 1. Ποιες από τις εικόνες του ποιήματος ανταποκρίνονται στην αποκριά, όπως την ξέρετε; 2. Με ποιες λέξεις ή φράσεις ο ποιητής μεταπλάθει τις παραπάνω εικόνες, ώστε να εκφράζουν την εφιαλτική εποχή του; 3. Ποιες άλλες εικόνες συμπληρώνουν το ποίημα; Ο στρατιώτης ποιητής Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958) κι εκφράζει τα αισθήματα της φρίκης και του φόβου, που κυριαρχούν στην ποίηση του Σαχτούρη και δίνουν μια ζωντανή εικόνα της εποχής του. Δεν έχω γράψει ποιήματα μέσα σε κρότους μέσα σε κρότους κύλησε η ζωή μου 5 Τη μιαν ημέρα έτρεμα την άλλην ανατρίχιαζα μέσα στο φόβο μέσα στο φόβο πέρασε η ζωή μου 23 10 Δεν έχω γράψει ποιήματα δεν έχω γράψει ποιήματα μόνο σταυρούς σε μνήματα καρφώνω
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Στη σύνθεση του ποιήματος παρατηρούμε τα εξής: α) Βασικός στίχος που επαναλαμβάνεται αυτούσιος (στ. 1, 10, 11). β) Στίχος που επαναλαμβάνεται στην ίδια στροφή αυτούσιος (στροφ. α και β) ή με παραλλαγές: κύλησε η ζωή μου πέρασε η ζωή μου. Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις ν απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτημα: Ποια συναισθήματα θέλει να εκφράσει ο ποιητής μ αυτές τις επαναλήψεις; 2. Να συγκεντρώσετε τα ουσιαστικά και τα ρήματα που χρησιμοποιεί ο ποιητής. Κατόπιν ν απαντήσετε στα ακόλουθα ερωτήματα: α) Οι λέξεις που χρησιμοποιεί έχουν σχέση με το λεξιλόγιο της καθημερινής ομιλίας; β) Το λεξιλόγιο του ποιητή είναι πλούσιο ή περιορισμένο; 3. Πώς κατορθώνει ο ποιητής να εκφράσει τα συναισθήματά του με το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί; (η απάντησή σας να στηριχτεί και στις απαντήσεις που δώσατε στις προηγούμενες ερωτήσεις). 4. Ο ποιητής γράφει ποίημα, αλλά επιμένει να λέει «Δεν έχω γράψει ποιήματα». Τι θέλει μ αυτό να τονίσει; Πριν απαντήσετε, α) να προσέξετε τι υποδηλώνει ο τίτλος «Ο στρατιώτης ποιητής» και β) να συσχετίσετε τον παραπάνω στίχο με τους στίχους που τον ακολουθούν. 24 Γιάννης Μιχαηλίδης (γεν. 1940), εικόνα για τον Στρατιώτη ποιητή
6 Μίλτος Σαχτούρης 7 Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005) Γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα και είναι δισέγγονος του γνωστού ναυμάχου του 1821 Γεωργίου Σαχτούρη. Μετά το θάνατο του πατέρα του (1939), αποφάσισε να εγκαταλείψει τις πανεπιστημιακές του σπουδές (Νομικά) και ν αφοσιωθεί αποκλειστικά στην ποίηση. Θεωρείται σήμερα ως ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της μεταπολεμικής υπερρεαλιστικής ποίησης. Κύρια χαρακτηριστικά της ποίησής του είναι τα εξής: α) Ποιητική γραφή έκδηλα αντιλυρική, β) το κάθε ποίημα αποτελεί και μια ιστορία που μέσα από τις αλλεπάλληλες εικόνες εκφράζει κάποιο μήνυμα και γ) το παράλογο. Για τη φύση του παράλογου, που είναι βασικό χαρακτηριστικό της ποίησής του, έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις. Στην ποίηση του Σαχτούρη το παράλογο στηρίζεται στο υλικό της αλήθειας σ ένα παράδοξο σχήμα. Σπάνια χρησιμοποιείται με τους αχαλίνωτους τρόπους ενός ανερμάτιστου υποσυνείδητου. Το έργο του: Ποίηση: Η λησμονημένη (1945), Παραλογές (1948), Με το πρόσωπο στον τοίχο (1952), Όταν σας μιλώ (1956), Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο κόσμο (1958), Ο περίπατος (1960), Τα στίγματα (1962), Σφραγίδα ή η όγδοη Σελήνη (1964), Το σκεύος (1971), Χρωμοτραύματα (1980). Όλες οι παραπάνω συλλογές, εκτός από την τελευταία, έχουν περιληφθεί στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα (1945-1971), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1977. Έχει τιμηθεί με το Β Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1963 και το Α Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1972. 25 Βασίλης Σπεράντζας (γεν. 1938), εικόνα για την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη
Έκτωρ Κακναβάτος Ώρα δειλινή Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Τα μαχαίρια της Κίρκης (1980). 26 Λέω μη τάχαμ είναι μεταβίωση* ακόμα και βυζαντινή μην η ψηφίδα εντός του εκκλησιδιού που ενώπια* ασπρίζει ή που ολόσωμος ο ασβέστης άγιασε μην είναι που ασκητεύει αντίκρυ του γαρουφαλένια δύση η εσπέρα η ψύχρα που η ψαλμουδιά ξεπόρτισε στα θάμνα ένα με τα σπουργίτια μην είν του Ίακχου* τα Πάθη ετούτα ή του Χριστού και σάστισε ο Απρίλης μην το κερί, μην το θυμίαμα, το αρχαίο στασίδι μην η λοξή του απ το βημόθυρο κρύα ματιά του ταξιάρχη που ως το καρυόφυλλο η ψυχή μου τρέμει. Μνήμη που με πονάς μην είσαι συ η αίσθηση όπου στα δυο με σχίζει λέω μην του μειόκαινου* η καταβολή* το βιος* που μου αφήσανε μέσα στα κόκαλα μεταβίωση: η μεταθανάτια ζωή ή κατάσταση μεταβιώ: ζω μετά (ενν. από μια καταστροφή), επιζώ. ενώπια: αντίκρυ, ενώπιον. Ίακχος: τοπικός ήρωας της Ελευσίνας που ταυτίστηκε αργότερα με το Διόνυσο. μειόκαινος: γεωλογική περίοδος (26 με 19 εκατομ. χρόνια, κατά την οποία εμφανίστηκαν και εξελίχτηκαν τα θηλαστικά). καταβολή: κατάθεση, παρακαταθήκη, κληρονομιά. βιος: ο πλούτος, η αφθονία αγαθών.
6 Έκτωρ Κακναβάτος 7 οι αιώνες, κι είναι μες στους εσπερινούς που εντός μου η πλημμύρα ανεβαίνει τόση. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Διαβάστε προσεκτικά το ποίημα και προσπαθήστε να απαντήσετε στις εξής ερωτήσεις: α) Από ποιο συναίσθημα διακατέχεται ο ποιητής; β) Ποια συγκεκριμένα πράγματα προκαλούν αυτό το συναίσθημα; γ) Ποιοι στίχοι δείχνουν ότι αυτό το συναίσθημα δεν προέρχεται μόνο από την άμεση παρατήρηση αλλά και από κάτι βαθύτερο; (ποιο;) 2. Με ποιες εκφράσεις δίνεται η ψυχική ένταση; 3. Ποια σημασία παίρνουν μέσα στο ποίημα οι λέξεις και οι φράσεις: «που ενώπια ασπρίζει», «του μειόκαινου η καταβολή», «το βιος»; 4. Σε τι διαφοροποιείται η τελευταία στροφή από το υπόλοιπο ποίημα; 5. Τα πάθη του Χριστού άλλοτε συνδέονται με τα πάθη του Άδωνη και άλλοτε με του Ίακχου ή του Διόνυσου. Διαβάστε και το ποίημα του Α. Σικελιανού Στ Όσιου Λουκά το Μοναστήρι. Τι παρατηρείτε; Έκτωρ Κακναβάτος 27 Φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιώργου Κοντογιώργη. Γεννήθηκε το 1920 στον Πειραιά. Σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε ως καθηγητής στην ιδιωτική εκπαίδευση. Έχει τιμηθεί με το κρατικό βραβείο ποίησης το 1983. Έργα του: Fuga (1943), Διασπορά (1961), Η κλίμακα του λίθου (1964), Τετραψήφιοι (1971), Τετραψήφιο με την έβδομη χορδή (1972), Διήγηση (1974), Οδός Λαιστρυγόνων (1978), Τα μαχαίρια της Κίρκης (1980), Ανάστιξη του θρύλου για τα νεφρά της πολιτείας (1981), In perpetuum (1983), Το χάος (1998).
Ελένη Βακαλό Πώς έγινε ένας κακός άνθρωπος Απο τη Συλλογη Του κόσμου (1978). Θα σας πω πώς έγινε Έτσι είναι η σειρά Ένας μικρός καλός άνθρωπος αντάμωσε στο δρόμο του έναν χτυπημένο Τόσο δα μακριά από κείνον ήτανε πεσμένος και λυπήθηκε Τόσο πολύ λυπήθηκε που ύστερα φοβήθηκε Πριν κοντά του vα πλησιάσει για να σκύψει να τον πιάσει, σκέφτηκε καλύτερα Τι τα θες τι τα γυρεύεις Κάποιος άλλος θα βρεθεί από τόσους εδώ γύρω, να ψυχοπονέσει τον καημένο Και καλύτερα να πούμε Ούτε πως τον έχω δει 28 Και επειδή φοβήθηκε Έτσι συλλογίστηκε Τάχα δεν θα είναι φταίχτης, ποιον χτυπούν χωρίς να φταίξει; Και καλά του κάνουνε αφού ήθελε να παίξει με τους άρχοντες Άρχισε λοιπόν και κείνος Από πάνω να χτυπά Αρχή του παραμυθιού καλημέρα σας
6 Ελένη Βακαλό 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. O τίτλος δίνει και το θέμα του ποιήματος. Αφού μελετήσετε τις διαδοχικές φάσεις, από τις οποίες περνά ο «μικρός άνθρωπος» ώσπου να γίνει κακός, να απαντήσετε στις ερωτήσεις: α) Γιατί στην αρχή ο άνθρωπος του ποιήματος χαρακτηρίζεται «μικρός» και «καλός»; β) Ποια είναι η αιτία των μεταλλαγών του; γ) Ποιες είναι οι δικαιολογίες που επικαλείται κάθε φορά και ποιον εξυπηρετούν; 2. Το ποίημα τελειώνει με μια φράση που συνηθίζεται στην αρχή των παραμυθιών. Τι θέλει να δηλώσει μ αυτήν η ποιήτρια; Να βρείτε άλλα στοιχεία του ποιήματος, σχετικά με το περιεχόμενο και την έκφραση, που προσιδιάζουν στα παραμύθια. Ελένη Βακαλό Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1921 και το 1922 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα. Σπούδασε Αρχαιολογία στην Αθήνα και Ιστορία της Τέχνης στο Παρίσι. Παντρεύτηκε το ζωγράφο και σκηνογράφο Γιώργο Βακαλό. Στην ποίησή της χρησιμοποιεί μια γλώσσα απογυμνωμένη από τους παραδοσιακούς λυρικούς τρόπους, που αποβλέπει στο να εκφράσει την ουσία των πραγμάτων. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές: Θέμα και παραλλαγές (1945), Αναμνήσεις από μια Εφιαλτική Πολιτεία (1948), Στη μορφή των Θεωρημάτων (1951), Το Δάσος (1954), Τοιχογραφία (1956), Ημερολόγιο της Ηλικίας (1958), Περιγραφή του Σώματος (1959), Η Έννοια των Τυφλών (1962), Ο Τρόπος να κινδυνεύουμε (1966), Γενεαλογία (1971), Του κόσμου (1978), Πριν από το λυρισμό (1981). Δημοσίευσε επίσης λογοτεχνικές κριτικές και δοκίμια Ιστορίας της Τέχνης. Έχει τιμηθεί με Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1991). 29
Νάνος Βαλαωρίτης Μικρός θρήνος Οπως Φανερωνει και ο τίτλος του, κινητήριο ερέθισμα του ποιήματος που περιλαμβάνεται στη συλλογή Κεντρική Στοά (1968), είναι η επώδυνη μνήμη. Διαβάζοντάς το να χετε υπόψη σας ότι ο ποιητής είναι επηρεασμένος από τον υπερρεαλισμό και γι αυτό ρέπει σε μια γραφή συνειρμική, που αδιαφορεί για τη λογική συγκρότηση και ανέλιξη του ποιήματος. Έτσι, οι στίχοι γράφονται και παρατίθενται σαν ασύντακτες εκλάμψεις της μνήμης. Στο επίκεντρο λ.χ. αυτής της μνήμης είναι τα γράμματα και τα όνειρα των νεκρών, που τώρα ανακαλούνται ή αναπλάθονται. Γράμματα που έγραψε στο βλέμμα τους η αγάπη Όνειρα που κέντησαν στον ύπνο τους οι αράχνες Ο θάνατος σαν ύφασμα σύρθηκε ανάμεσά τους Έσβησαν έτσι τα λαμπρά τους μάτια σαν λυχνάρια Το δέρμα τους που ήταν σφιχτό σαν το πανί στον άνεμο Δεν νιώθει πια τη ζεστασιά που χύνουν τα κορμιά Σαν ημερομηνίες τα ονόματά τους 30 Όμως καθώς χαμογελάς χαμογελούν ακόμα Τα βήματά τους αντηχούν μέσα στα βήματά μας Και στην καρδιά μας νιώθουμε το χτύπο της καρδιάς τους. ΕΡΓΑΣΙΑ Βασιζόμενοι στις γενικές επισημάνσεις του εισαγωγικού σημειώματος να προχωρήσετε στην ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος αντιμετωπίζοντάς το σαν μια ζωντανή πηγή από την οποία αναπηδούν και παρατίθενται αναδρομικές εικόνες μιας επώδυνης μνήμης.
6 Νάνος Βαλαωρίτης 7 Νάνος Βαλαωρίτης Γεννήθηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας το 1921. Είναι δισέγγονος του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Από το 1954-1960 ανήκε στην ομάδα του André Breton. Εργάστηκε ως καθηγητής Λογοτεχνίας και Γραφής στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο. Έργα στα ελληνικά: Ποίηση, Η τιμωρία των Μάγων (Λονδίνο 1947), Κεντρική Στοά (Αθήνα 1958), για το οποίο του απονεμήθηκε Κρατικό Βραβείο ποίησης, Ανώνυμο ποίημα του Φωτεινού Αηγιάννη (Σαν Φρανσίσκο 1974, Αθήνα 1977), Εστίες μικροβίων, (Σαν Φρανσίσκο 1977), Ο ήρωας του τυχαίου (1979), Η πουπουλένια εξομολόγηση (1982), Στο κάτω-κάτω της γραφής (1984), Ο έγχρωμος στυλογράφος (1986), Ανιδεογράμματα (1996), Ήλιος ο δήμιος μιας πράσινης σκέψης (1996). Εξέδωσε επίσης τα: Ποιήματα 1 και Ποιήματα 2 στα οποία περιλαμβάνεται η ποιητική του εργασία από το 1944-1974. Πεζά: Ο προδότης του γραπτού λόγου (1980), Ο διαμαντένιος γαληνευτής (1981), Απ τα κόκαλα βγαλμένη (1982), Μερικές γυναίκες (1982), Η δολοφονία (1984), Ο θησαυρός του Ξέρξη (1984), Ο ομιλών πίθηκος (1986), Παραμυθολογία (1996). Κριτική: Ανδρέας Εμπειρίκος (1989), Για μια θεωρία της γραφής (1990). 31 Salvador Dali (1904-1989), Η επιμονή της μνήμης ή Τα μαλακά ρολόγια (1931) Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη
Μιχάλης Κατσαρός Όταν Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Κατά Σαδδουκαίων, την πιο σημαντική ποιητική συλλογή του Μ. Κατσαρού. Τα ποιήματά της εκφράζουν την ανεξάρτητη και αντιεξουσιαστική στάση του ποιητή. 32 Όταν ακούω να μιλάν για τον καιρό όταν ακούω να μιλάνε για τον πόλεμο όταν ακούω σήμερα το Αιγαίο να γίνεται ποίηση να πλημμυρίζει τα σαλόνια όταν ακούω να υποψιάζονται τις ιδέες μου να τις ταχτοποιούν σε μια θυρίδα όταν ακούω σένα να μιλάς εγώ πάντα σωπαίνω. Όταν ακούω κάποτε στα βέβαια αυτιά μου ήχους παράξενους ψίθυρους μακρινούς όταν ακούω σάλπιγγες και θούρια λόγους ατέλειωτους ύμνους και κρότους όταν ακούω να μιλούν για την ελευθερία για νόμους ευαγγέλια για μια ζωή με τάξη όταν ακούω να γελούν όταν ακούω πάλι να μιλούν εγώ πάντα σωπαίνω. Μα κάποτε που η κρύα σιωπή θα περιβρέχει τη γη κάποτε που θα στερέψουν οι άσημες φλυαρίες κι όλοι τους θα προσμένουνε σίγουρα τη φωνή θ ανοίξω το στόμα μου θα γεμίσουν οι κήποι με καταρράχτες στις ίδιες βρώμικες αυλές τα οπλοστάσια οι νέοι έξαλλοι θ ακολουθούν με στίχους χωρίς ύμνους ούτε υποταγή στην τρομερή εξουσία. Πάλι σας δίνω όραμα.
6 Μιχάλης Κατσαρός 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Σε ποιες περιπτώσεις σωπαίνει ο ποιητής και ποιο είναι το νόημα της σιωπής του; 2. Πότε προτίθεται να μιλήσει ο ποιητής; Ποια απήχηση φαντάζεται πως θα έχει η ομιλία του και γιατί; 3. Από το ποίημα εξάγεται μια αντίληψη του ποιητή για την ποίηση και το ρόλο της. Ποια είναι αυτή η αντίληψη; 4. Στην αρχαιότητα οι ποιητές εθεωρούντο θεόπνευστοι και ο λόγος τους εθεωρείτο προφητικός. Υπάρχουν στη μορφή, στο περιεχόμενο και στον τόνο του ποιήματος στοιχεία που δίνουν αυτή την εντύπωση; Μιχάλης Κατσαρός (1921-1998) Γεννήθηκε το 1921 στην Κυπαρισσία και πέθανε στην Αθήνα το 1998. Ασχολήθηκε με την ποίηση και τη ζωγραφική. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Μεσολόγγι (1949), Κατά Σαδδουκαίων (1953), Οροπέδιο (1956), Σύγγραμμα (1975), Σύγχρονες Μπροσούρες (1977), Ενδύματα (1977) κ.ά. Ποιήματά του μελοποίησαν οι Μ. Θεοδωράκης, Αργ. Κουνάδης και Γ. Μαρκόπουλος. 33
Κλείτος Κύρου Κραυγή δέκατη πέμπτη Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Κραυγές της νύχτας (1960). Στα ποιήματα της συλλογής αυτής ο ποιητής μιλάει με λόγο συγκινησιακά φορτισμένο σαν απολογητής της σφαγιασμένης γενιάς της Κατοχής. Κι ενώ ο ομιλητής του κάθε ποιήματος ταυτίζεται πάντα με τον ίδιο, τα πρόσωπα προς τα οποία απευθύνεται ποικίλλουν. Άλλοτε απευθύνεται στους συναγωνιστές του, που με την πάροδο του χρόνου άλλαξαν και προσγειώθηκαν σε μια στυγνή πραγματικότητα και άλλοτε στον ίδιο τον εαυτό του, όπως λ.χ. στην «Κραυγή εικοστή», την τελευταία της συλλογής: Όταν βγήκες στους δρόμους δεν αναγνώριζες τίποτε Ένας λαός εκφυλισμένος συνωθούνταν Στις αγορές και στα ηλεκτρόφωνα τι να γιναν της γης οι αντρειωμένοι 34 Μιλώ με σπασμένη φωνή δεν εκλιπαρώ Τον οίκτο σας μέσα μου μιλούν χιλιάδες στόματα Που κάποτε φώναζαν οργισμένα στον ήλιο Μια γενιά που έψελνε τα δικαιώματά της Κουνώντας λάβαρα πανηγυριού σειώντας σπαθιά Γράφοντας στίχους εξαίσιους μιας πρώτης νεότητας Ποτίζοντας τα σπαρτά με περίσσιο αίμα Μικρά παιδιά που αφέθηκαν στο έλεος τ ουρανού * Η γενιά μου ήταν μια αστραπή που πνίγηκε Η βροντή της η γενιά μου καταδιώχτηκε Σα ληστής σύρθηκε στο συρματόπλεγμα Μοίρασε σαν αντίδωρο τη ζωή και το θάνατο Οι άνθρωποι της γενιάς μου δεν πεθαίναν Στα νοσοκομεία κραυγάζαν έξαλλοι στα εκτελεστικά Αποσπάσματα τα χέρια τους ήταν μαγνήτες Τρώγαν πικρό ψωμί καπνίζαν φημερίδες Ζητώντας ευλαβικά μια θέση σ αυτήν τη γη
6 Κλείτος Κύρου 7 * Όπου κι αν στάθηκαν οι σκιές τους ριζώναν Άδικα προσπαθείτε δε θα ξεριζωθούν ποτέ Θα προβάλλουν μπροστά στα τρομαγμένα σας μάτια Τώρα τα καταλάβαμε όλα καταλάβαμε Τη δύναμή μας και για τούτο μιλώ Με σπασμένη φωνή που κλαίει Κάθε φορά στη θύμησή τους ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Κύριο χαρακτηριστικό της ποιητικής γραφής του Κλείτου Κύρου είναι ο διασκελισμός (σχήμα διασκελισμού έχουμε όταν το νόημα ενός στίχου συνεχίζεται στον επόμενο). Να επισημάνετε τους σχετικούς στίχους και να χρησιμοποιήσετε το αποτέλεσμα της εργασίας σας στην απάντηση της επόμενης ερώτησης (2β). 2. Κύριο χαρακτηριστικό του ποιήματος είναι η δραματική του ένταση, που είναι έκδηλη από τον πρώτο κιόλας στίχο και εξωτερικεύεται ποικιλοτρόπως. Διαβάζοντάς το να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα: α) Σε ποιες απευθύνεται ο ποιητής και για ποιους μιλάει; β) Με ποιους εκφραστικούς τρόπους κατορθώνει να διατηρήσει στο ποίημα τον τόνο ενός λόγου συγκινησιακά φορτισμένου; γ) Πού κατά τη γνώμη σας οφείλεται αυτή η υψηλή συναισθηματική ένταση του ποιήματος; 35
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Κλείτος Κύρου (1921-2006) Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1921. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και εργάστηκε ως τραπεζικός. Έργα του: Ποίηση: Αναζήτηση (1949), Σε πρώτο πρόσωπο (1957), Κραυγές της νύχτας (1960), Κλειδάριθμοι (1963), Τα πουλιά και η αφύπνιση (1987), Περίοδος χάριτος και άλλα ποιήματα (1992), Ο πρωθύστερος λόγος (1996) και Ακροτελεύτια (1997) που περιλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του. Έχει εκδώσει τις εξής συγκεντρωτικές συλλογές ποιημάτων του: α) Απολογία (α έκδοση 1966, βʹ συμπληρωμένη 1976), β) Κατασκευές, 1949-1978 (1980) και γ) Εν όλω συγκομιδή, 1943-1997 (1997). Ασχολήθηκε επίσης ιδιαίτερα με τη μετάφραση έργων ξένων ποιητών και θεατρικών συγγραφέων. Σημειώνουμε ορισμένες. Ποίηση: Νέοι Άγγλοι ποιητές (1945), Φ. Γκ. Λόρκα: Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας (1960), Τ.Σ. Έλιοτ: α) Η Τετάρτη των τεφρών (1965), β) Τέσσερα κουαρτέτα (1981), γ) Η ρημαγμένη γη (1990) κ.ά. Θεατρικά: Φ. Γκ. Λόρκα: Σαν περάσουν πέντε χρόνια (1962), Πέρσυ Μπος Σέλλεϋ: Οι Τσέντσι (1993). Για τη μετάφραση του έργου αυτού του απονεμήθηκε Κρατικό βραβείο μετάφρασης (1994). 36 Léopold Survage (Συρβάζ) (1879-1968), Χαλασμός, (1942). Μέρος της δωρεάς έργων διάσημων Γάλλων καλλιτεχνών στην Εθνική Πινακοθήκη «σε ένδειξη αγάπης και θαυμασμού για την ηρωική στάση του ελληνικού λαού στον πόλεμο και την αντίσταση 1940-1944» (1946).
Άρης Αλεξάνδρου Με τι μάτια τώρα πια Το Ποιημα Περιεχεται στη συλλογή Ευθύτης οδών (1959). Βιάστηκες μητέρα να πεθάνεις. Δεν λέω, είχες αρρωστήσει από φασισμό κι ήταν λίγο το ψωμί έλειπα κι εγώ στην εξορία ήτανε λίγος ο ύπνος κι ατέλειωτες οι νύχτες 5 μα πάλι ποιος ο λόγος να απελπιστείς προτού να κλείσεις τα εξηντατέσσερα μπορούσες να σφιγγες τα δόντια έστω κι αυτά τα ψεύτικα τα χρυσά σου δόντια μπορούσες ν αρπαζόσουνα από να φύλλο πράσινο απ τα γυμνά κλαδιά 10 απ τον κορμό μα ναι το ξέρω γλιστράν τα χέρια κι ο κορμός του χρόνου δεν έχει φλούδα να πιαστείς όμως εσύ να τα μπηγες τα νύχια και να τραβούσες έτσι πεντέξι-δέκα χρόνια 15 σαν τους μισοπνιγμένους που τους τραβάει ο χείμαρρος κολλημένους στο δοκάρι του γκρεμισμένου τους σπιτιού. Τι βαραίνουν δέκα χρόνια για να με ξαναδείς να ξαναδείς ειρηνικότερες ημέρες και να πας στο παιδικό σου σπίτι με τον φράχτη πνιγμένον στα λουλούδια 20 να ζήσεις μες στη δίκαιη γαλήνη ακούγοντας τον πόλεμο σαν τον απόμακρο αχό του καταρράχτη να χεις μια στέγη σίγουρη σαν άστρο να χωράει το σπίτι μας την καρδιά των ανθρώπων 25 κι από τη μέσα κάμαρα όμως εσύ μητέρα βιάστηκες πολύ 37
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 και τώρα με τι χέρια να ρθεις και να μ αγγίξεις μέσ από τη σίτα* με τι πόδια να ζυγώσεις εδώ που χω τριγύρω μου τις πέ τρες σιγουρεμένες σαν* ντουβάρια φυλακής με τι μάτια τώρα πια να δεις πως μέσα δω χωράει 30 όλη η καρδιά του αυριανού μας κόσμου τσαλαπατημένη κι από τον δίπλα θάλαμο ποτίζει η θλίψη σαν υγρασία σάπιου χόρτου. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 38 1. Πού αποδίδει ο ποιητής το θάνατο της μητέρας του; Τι σημαίνει εδώ το ρήμα «βιάστηκες»; 2. Με ποιες εικόνες ο ποιητής αποδίδει τον αγώνα για να μείνει κανείς στη ζωή; 3. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι το ποίημα είναι ουσιαστικά μονόλογος (γιατί;), τότε τι εκφράζουν οι στίχοι 5-16; Αγωνιστικό φρόνημα, έντονη νοσταλγία, πίστη στην αξία της ζωής ή πίστη στο μέλλον; Να δικαιολογήσετε τις απαντήσεις σας. 4. Στους στίχους 17-25 ο ποιητής εκφράζει το όραμά του για τη ζωή. Αφού το αναπτύξετε να χαρακτηρίσετε, με βάση αυτό, τον ποιητή. 5. Γιατί στο στίχο 25 διακόπτεται απότομα ο λόγος; 6. Γιατί ο ποιητής σπάζει το στίχο 30; Με ποια προηγούμενη ενότητα του ποιήματος σχετίζεται νοηματικά ο στίχος αυτός; 7. Τι αισθήματα εκφράζει ο ποιητής στους στίχους 26-32; σίτα: συρμάτινο πλέγμα, που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο φυλακισμένο και τον επισκέπτη, όταν συνομιλούν κατά την ώρα του «επισκεπτηρίου». σαν: όπως είναι σιγουρεμένοι πάντα οι τοίχοι της φυλακής.
6 Άρης Αλεξάνδρου 7 Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) Φιλολογικό ψευδώνυμο του Αριστοτέλη Βασιλειάδη. Γεννήθηκε στο Λένινγκραντ της Ρωσίας και σε ηλικία 6 ετών εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, πρώτα στη Θεσσαλονίκη και έπειτα στην Αθήνα, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο. Φοίτησε στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών. Από το 1967 ζούσε μόνιμα στο Παρίσι, όπου και πέθανε. Η ποίησή του πηγάζει από τις οδυνηρές εμπειρίες του στη φυλακή και την εξορία και εκφράζει τον αγώνα του για πνευματική ανεξαρτησία απέναντι σε οποιαδήποτε πνευματική ή πολιτική κηδεμονία. Εκτός από ποιήματα έγραψε το μυθιστόρημα Το Κιβώτιο (1975) και διακρίθηκε ως μεταφραστής λογοτεχνικών έργων από τα Ρωσικά (Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Μαγιακόφσκι, Έρεμπουργκ, Τσέχωφ), από τα Γαλλικά (Βολταίρος, Μοπασάν, Αραγκόν) και τα Αγγλικά (Ντάβιντ Λόρενς, Τζακ Λόντον, Ουάιλντ, Στάινμπεκ κ.ά.). Ποιητικά έργα του: Ακόμα τούτη η Άνοιξη (1946), Άγονος γραμμή (1952), Ευθύτης οδών (1959). Συγκεντρωτική έκδοση: Ποιήματα 1941-1971 (εκδ. «Κείμενα»). 39 Από το Συνέδριο των Γαλλόφωνων Ελληνιστών. Εκδήλωση αφιερωμένη στον Άρη Αλεξάνδρου, τον Απρίλη του 1979
Τάσος Λειβαδίτης Καντάτα [απόσπασμα] Η Καντατα Ειναι ενα Συνθετικο ποίημα με θεατρική, θα λέγαμε, σύνθεση. Ο ίδιος ο ποιητής δίνει στην αρχή το σκηνικό και τα πρόσωπα. Σκηνικό: Συνοικιακός δρόμος σύγχρονης πόλης. Αρχίζει να βραδιάζει. Πρόσωπα: Ποιητής. Ο άνθρωπος με το κασκέτο. Διάφοροι περαστικοί. Χορός από γυναίκες και άνδρες (οι γυναίκες μαζεμένες σε μια εξώπορτα οι άντρες αριστερά, πλάι στη σκαλωσιά μιας οικοδομής). Στο απόσπασμά μας μιλάει ο άνθρωπος με το κασκέτο. Είναι η δεύτερη φορά που παίρνει το λόγο. Την πρώτη φορά αφηγήθηκε τη σύλληψη ενός φτωχού ανθρώπου «επιγραφοποιός το επάγγελμα». «Συχνά» λέει ο ποιητής, «του αρέσει να μιλάει σε ύφος βιβλικό». Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΤΟ ΚΑΣΚΕΤΟ 40 16. Και την πρώτη νύχτα μπήκε μες στο κελί ένας άνθρωπος που χε χάσει το πρόσωπό του, κι ακούμπησε το φανάρι που κρατούσε κάτω στο πάτωμα. 17. Κι ο ίσκιος του μεγάλωσε πάνω στον τοίχο. 18. Και τον ερώτησε: πού έχεις κρυμμένα τα όπλα; 19. Κι εκείνος, κανείς δεν ξέρει αν από σύμπτωση, ή ίσως για ν απαντήσει, 20. έβαλε το χέρι πάνω στην καρδιά του. 21. Και τότε τον χτύπησε. Ύστερα μπήκε άλλος άνθρωπος που χε χάσει το πρόσωπό του και τον χτύπησε κι αυτός. 22. Κι οι άνθρωποι που χαν χάσει το πρόσωπό τους, ήσαν πολλοί. 23. Και ξημέρωσε. Και βράδιασε. 24. Ημέρες σαράντα. 25. Κι ήρθαν στιγμές που φοβήθηκε πως θα χάσει το λογικό του. 26. Και τον έσωσε μια μικρή αράχνη στη γωνιά, που την έβλεπε ακούραστη κι υπομονετική να υφαίνει τον ιστό της. 27. Και κάθε μέρα τής τον χάλαγαν με τις μπότες τους μπαίνοντας. 28. Κι εκείνη τον ξανάρχιζε κάθε μέρα. Και της τον χάλαγαν πάλι.
6 Τάσος Λειβαδίτης 7 Και τ άρχιζε ξανά. 29. Εις τους αιώνας των αιώνων. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να παρακολουθήσετε τα διαδραματιζόμενα μέσα στο απόσπασμα με τη βοήθεια των λέξεων «νύχτα», «κελί», «τον ρώτησε», «τον χτύπησε», «τον έσωσε». 2. Γιατί ο ποιητής χαρακτηρίζει τους βασανιστές του φυλακισμένου με τη φράση «είχαν χάσει το πρόσωπό τους»; 3. Ποιος είναι ο ρόλος της αράχνης μέσα στο απόσπασμά μας; Τι εννοεί ο ποιητής λέγοντας ότι «τον έσωσε μια αράχνη»; 4. Να επισημάνετε τα στοιχεία του βιβλικού ύφους και να δείξετε τη σημασία τους για το ποίημα. Τάσος Λειβαδίτης (1921-1988) Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1921. Ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία και την ποίηση. Η πρώτη του ποιητική συλλογή εκδόθηκε το 1952. Ακολούθησαν άλλες επτά συλλογές που ενσωματώθηκαν στη συγκεντρωτική έκδοση με τον τίτλο Ποίηση (1952-1963). Η ποίησή του εκφράζει σε πλατιές συνθέσεις καταστάσεις της εποχής μετά την Αντίσταση και την Απελευθέρωση με προβληματισμούς από την καθημερινή ζωή. Άλλα έργα του: Οι τελευταίοι (1966), Νυχτερινός επισκέπτης (1972), Σκοτεινή πράξη (1974), Ο διάβολος με το κηροπήγιο (1975), Βιολί για μονόχειρα (1976), Ανακάλυψη (1977) κ.ά. Έχει τιμηθεί με το Α Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1980. 41
Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς Η Άνοιξη Το Ποιημα Περιλαμβανεται στη συλλογή Το βάραθρο (1963). Ο ποιητής, αν και ακολουθεί τις βασικές αρχές του υπερρεαλισμού, εντούτοις δεν καταφεύγει στη χρήση ενός λόγου παραληρηματικού και δεν υπονομεύει τη λογική του συγκρότηση. Επιχειρεί όμως κάτι βαθύτερο, περιγράφοντας την εξωτερική πραγματικότητα (εδώ της φύσης). Βαθμιαία, παρά τους κανόνες της λογικής και τη λειτουργία των αδήριτων φυσικών νόμων, αποκαλύπτει, με δική του παρέμβαση, ό,τι όντως υπάρχει πέραν του αισθητού κόσμου των φαινομένων. 42 Ανέβηκα τα σκαλοπάτια τα λαξεμένα σε ψηλούς βράχους και βγήκα στο οροπέδιο που απλωνόταν μπροστά μου σαν τεράστιο αυτί. Πέρα οι λόφοι κολυμπούσαν στο φως κι είχαν το χρώμα που παίρνουν τα σφαχτάρια στο τσιγκέλι. Όπου κι αν γυρνούσα τα μάτια έβλεπα ξερή λάσπη, σκασμένη. Ούτε πράσινο φύλλο, ούτε λουλούδι, ούτε μια μέλισσα. Κι ο αέρας μύριζε βαριά σαν να βγαινε από άδειο πιθάρι. Καθώς περπατούσα μου φάνηκε πως άκουγα να τρέχουνε νερά, βαθιά σε υπόγεια λούκια. Κόλλησα χάμω τ αυτί μου κι άκουσα καθαρά μαζί με τα νερά που γλουγλουκίζανε κι ένα ανάλαφρο θρόισμα. Βγάζω από την τσέπη το μαχαίρι μου, το μπήγω στη γη το νιωσα να χώνεται όπως στο κρέας ενός μεγάλου ψαριού κι αρχίζω να τη χαράζω, να τη σκίζω φέτες φέτες, τραβώντας με δύναμη τη σκληρή κρούστα που τη σκέπαζε. Και τότε, τι θαύμα! Χιλιάδες μπουμπούκια και λουλούδια με τσαλακωμένα πέταλα, άσπρες, ρόδινες και μαβιές ρίζες, αμέτρητα σπαθωτά φύλλα, μαμούνια, σερσέγκια με σουβλερές μύτες, θαλασσοπράσινες κρεατόμυγες, χρυσαλλίδες και πεταλούδες με διπλωμένα φτερά, αποκαλύφθηκαν ολόκληρος κοιμισμένος κόσμος, που οι αχτίνες του ήλιου σιγά σιγά τον ζέσταιναν, τον ξεμούδιαζαν, τον ξυπνούσαν από τη νάρκη του. Το γρασίδι, σγουρό, ψήλωνε τρίζοντας ολόγυρά μου. Ο αέρας μοσκοβολούσε. Ένα πουλί βγήκε απ τον κρυψώνα του, τίναξε τα χώματα απ τις φτερούγες του και μου είπε: «Ακόμα λίγο, κι η άνοιξη αυτό το χρόνο θα μενε κρυμμένη στη γη».
6 Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Το ποίημα αρχίζει με την περιγραφή του ορατού κόσμου (της φύσης) και προχωρεί στη σταδιακή αποκάλυψη μιας κρυμμένης πραγματικότητας (της άνοιξης). Αφού το διαβάσετε και λάβετε υπόψη σας όσα επισημαίνονται στο εισαγωγικό σημείωμα, να επικεντρώσετε την προσοχή σας στα εξής κυρίως: 1. Τι το ιδιαίτερο έχετε να παρατηρήσετε στην περιγραφή του ορατού κόσμου; Στην εργασία σας αυτή να προσέξετε τις εικόνες, τις παρομοιώσεις και ό,τι άλλο στοιχείο παρέχει το ποίημα, για να δώσει μια γενικότερη ιδέα της κατάστασης ενός σχεδόν νεκρού φυσικού κόσμου. (Πρώτη παράγραφος). 2. Πώς γίνεται η μετάβαση από την ορατή στη μη ορατή πραγματικότητα; Να την προσδιορίσετε στις ιδιαίτερες φάσεις της και να επισημάνετε την εξοικονόμηση της σταδιακά αποκαλυπτόμενης κρυμμένης πραγματικότητας (Δεύτερη παράγραφος κ.εκ.). 3. α) Τι υποκρύπτει η δημιουργική παρέμβαση του ποιητή; β) Τι σας θυμίζει η παρέμβαση του πουλιού και τι υποδηλώνει η διαπίστωσή του; Ε. Χ. Γονατάς (1924-2006) Γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εργάστηκε ως δικηγόρος. Έργα του: Ποίηση: Η κρύπτη (1959), Οι αγελάδες (1963), Το βάραθρο (1963). Πεζά: Ο ταξιδιώτης (1945), Ο φιλόξενος καρδινάλιος (1986), για το οποίο του απονεμήθηκε Κρατικό βραβείο, Η προετοιμασία (1991). Μεταφράσεις: Ivan Goll, Μαλαισιακά τραγούδια (1960), Walls, Ποιήματα (1983), Γουσταύος Φλωμπέρ, Βιβλιομανία (1985). 43
Γιάννης Δάλλας [Ο ήλιος είχε τερματίσει τελευταίος] Το Ποιημα Είναι το υπ αριθμ. 3 της ποιητικής συλλογής Πόρτες εξόδου (1962) και περιλαμβάνεται στην ενότητα «Τα παρθένια». Τα ποιήματα της ενότητας, όπως το υποδηλώνει και ο τίτλος, είναι ερωτικά. Ως γνωστό, τα Παρθένια ήταν λυρικά χορικά άσματα, που δεν είχαν αυστηρά θρησκευτικό χαρακτήρα και τα τραγουδούσαν νεαρά κορίτσια (παρθένες). Από τους αρχαίους λυρικούς, παρθένια έγραψαν οι ποιητές Αλκμάν, Σιμωνίδης ο Κείος, Βακχυλίδης και Πίνδαρος. Ο ήλιος είχε τερματίσει τελευταίος είχε χαμηλώσει ο ουρανός σαν κράνος πήγαινα μόνος μες στη θλίψη της πεδιάδας κ είχα καιρούς να δω τους ομηλίκους και ξάφνου άρχισε αθόρυβα να βρέχει απάνω μου άνθη από τους κήπους της Πιερίας* Στην πολιτεία θα μ ονειρεύεται η αγαπημένη ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 44 1. Να προσδιορίσετε το χρόνο και το χώρο, μέσα στα οποία τοποθετεί ο ποιητής τον εαυτό του. 2. Ποιες από τις εικόνες του ποιήματος ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και ποιες είναι αποτέλεσμα της συναισθηματικής φόρτισης του ποιητή; 3. Πώς συνδέεται ο τελευταίος στίχος με τους δύο προηγούμενους; *από τους κήπους της Πιερίας: η Πιερία ήταν ενδιαίτημα των Μουσών (Είναι περιοχή της Μακεδονίας που εκτείνεται στα ανατολικά του Ολύμπου και φτάνει ως τη θάλασσα προς το Θερμαϊκό κόλπο).
6 Γιάννης Δάλλας 7 [Σαν ιπποπόταμος] Το Ποιημα που Ακολουθει είναι από τη συλλογή Ανατομία (1971). Εδώ ο ποιητής αναφέρεται στην κατάλυση της δημοκρατίας από το στρατιωτικό καθεστώς της 21 Απριλίου 1967. Καιρός να παραδώσω την κατάθεσή μου: Όπως όταν ακούγεται από μακριά βροντή ή πυροβολισμός εφόδου Και διαλύεται η παρέλαση σαν φίδι με φολιδωτήν ουρά στο ρίγος του μεσημεριού Άδειασε τότε η πολιτεία κι έμεινε η κεντρική πλατεία με τα δέντρα της δεκατισμένα Με τις σημαίες πατημένες τις κραυγές της στον αγέρα ασπρόρουχα του πανικού Κι έγινε η νύχτα ποταμός απ όπου στης αυγής τα ξέφτια αναδυόμενα Τα τανκς με βήματα βαριά τεντώνοντας την προβοσκίδα τους Σαν ιπποπόταμος της λεωφόρου. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Πώς ο ποιητής αποδίδει την ερημιά; Να σημειώσετε τις αντίστοιχες φράσεις. 2. Από πού προκύπτει ότι η ερημιά αυτή οφείλεται στη βία των όπλων; 3. Ποιες οι κυριότερες εικόνες του ποιήματος; 45
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Γιάννης Δάλλας Γεννήθηκε το 1924 στη Φιλιππιάδα. Σπούδασε κλασική φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και εργάστηκε αρχικά στην ιδιωτική εκπαίδευση και στη συνέχεια ως καθηγητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Έργα: Ποίηση: Federico Garcia Lorca (1948), Εφτά πληγές (1950), Απόπειρα μυθολογίας (1952), Κυκλοδίωκτα (1956), Πόρτες εξόδου (1960), Ανατομία (1971), Το τίμημα (1981), Ο ζωντανός χρόνος (1985), Ο ποιητής και το ποίημα (1988), Αποθέτης (1993). Συγκεντρωτικές εκδόσεις: Εξαγορά (1965, επιλογή ποιημάτων 1948-1964) και Ποιήματα 1948-1988 (1990). Κριτικά και Δοκίμια: Εποπτείες (1954), Υπερβατική συντεχνία (1958), Καβάφης και Ιστορία (1974), Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη (1979, β εκδ. συμπληρωμένη με τίτλο Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης 1997), Οι ψαλμοί του Δαβίδ υπό Ανδρέου Κάλβου εισαγωγή-σχόλια (1981), Ο Καβάφης και η Δεύτερη Σοφιστική (1984), για το οποίο του απονεμήθηκε Κρατικό Βραβείο, Ο ελληνισμός και η θεολογία στον Καβάφη (1986), Σπουδές στον Καβάφη (1987), Η δημιουργική δεκαετία στην ποίηση του Βάρναλη (1988), Πλάγιος Λόγος (1990), Η ποιητική του Ανδρέου Κάλβου (1992), Ανδρέου Κάλβου Η Ιωνιάς φιλολογική επιμέλεια (1992), Ανδρέας Κάλβος, Ωδαί φιλολογική επιμέλεια Γιάννης Δάλλας (1997). Μεταφράσεις: Αρχαίοι Έλληνες Λυρικοί Ιαμβογράφοι (1977). Έχει τιμηθεί με το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας, το 1999. 46
Δ. Π. Παπαδίτσας Βλαδίμηρε* Aπο τη Συλλογη Εντός Παρενθέσεως (1945). Εδώ υπάρχουν πολλά πράγματα έτοιμα που μπορείς να δεις μέσα τους την ιστορία τους σε πολύ απλή γλώσσα Ξημερώνει απ όλες τις μεριές Βλαδίμηρε Όταν με δεις ν ανασαίνω κάθε χιλιόμετρο την ανθρώπινη προστασία σου* Φαντάσου ένα εκατομμύριο γυναικόπαιδα να φωνάζουν: δικαιοσύνη 5 Ή ένα εκατομμύριο άστρα που τα ψάχνουν άπιστα δάχτυλα Ή μια χρυσοκίτρινη κοίτη που τελειώνει μέσα μου* Έφτασα Να μου δώσεις λίγα χτυποκάρδια που δεν έγιναν έφηβοι* Τώρα το καλοκαίρι μού τα ζητιανεύει μια δροσούλα του Ιλισού 10 Επίσης κι ένα δέντρο που έχασε την καρποφορία του Όταν κοιμηθεί το φεγγάρι μες στο Ρήνο φαντάσου την ψυχή μου Σα δωμάτιο εξοχικού σπιτιού που περιμένει τον ύπνο σου για παραθέρισμα 47 Βλαδίμηρος: Αδελφός του ποιητή που τον έπιασαν οι Γερμανοί και τον έστειλαν ως όμηρο στη Γερμανία, τον Αύγουστο του 1944. Στίχος 3: Όταν... προστασία σου Το γεγονός ότι ο ποιητής σκέφτεται τον αδελφό του, έχει την ανάγκη του στις δύσκολες στιγμές, του δίνει την αίσθηση της προστασίας. Στίχοι 5-6: ίσως ο ποιητής εννοεί ότι στα δύσκολα χρόνια της κατοχής δεν μπορεί να χαρεί την ομορφιά (άστρα, χρυσοκίτρινη κοίτη), που αμφισβητείται («ψάχνουν άπιστα δάχτυλα») ή διακόπτεται («τελειώνει μέσα μου»), προτού να ολοκληρωθεί. Στίχος 8: Που δεν έγιναν έφηβοι Που δεν πρόλαβαν να ολοκληρωθούν. (Ο Βλαδίμηρος ήταν 15 χρόνων, όταν πιάστηκε από τους Γερμανούς).
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Αν ήσουν εδώ το πρωί θ άκουγες τα κοκόρια και τους γαλατάδες μέσα στ αγουροξυπνημένα αυτιά της γειτονιάς Ύστερα τις εφημερίδες και τα χέρια να τις παίρνουν από τα μισόκλειστα παράθυρα 15 Πολλές φορές γελώ με τη συνήθεια π.χ. χτες το πρωί Είχαμε στο τραπέζι ένα φλιτζάνι τσάι παραπανίσιο Τότε βούτηξα το ψωμί μου στην απέραντη πίκρα του Κι έτρωγα χωρίς να μπορώ να χορτάσω. Σκέψου τη ζωή μου Αυτό το βερίκοκο στα δόντια της απουσίας. 48 Βάσω Κατράκη (1914-1988), Κατοχή, ξυλογραφία
6 Δ. Π. Παπαδίτσας 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Η νοσταλγία είναι ο κυρίαρχος τόνος του ποιήματος. Ποιοι στίχοι την αποδίδουν καλύτερα; 2. Ο ποιητής προσπαθεί να δώσει το συναισθηματικό του δεσμό με το Βλαδίμηρο. Ποια μέσα χρησιμοποιεί για να το πετύχει; 3. Από ποια στοιχεία του ποιήματος φαίνεται η εικόνα της εποχής; Δ. Π. Παπαδίτσας (1924-1987) Γεννήθηκε στη Σάμο το 1924. Σπούδασε Ιατρική. Από νωρίς ασχολήθηκε με την ποίηση. Στην πρώτη του συλλογή (1943) κινείται στο χώρο ενός μετριοπαθούς υπερρεαλισμού, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής εκείνης. Στα νεότερα έργα του πλησιάζει σε μια ποίηση πιο «παραδοσιακή» με λιτότητα και εγκράτεια στο λόγο, που αποκτά έτσι μεγαλύτερη αμεσότητα. Έργα του: Το φρέαρ με τις φόρμιγγες (1943), Εντός παρενθέσεως (α σειρά 1945 β σειρά 1949), Η περιπέτεια (1951), Το παράθυρο (1955), Νυχτερινά (1956), Ουσίες (1959). Συγκεντρωμένη έκδοση: Ποίηση 1 (1963), Ποίηση 2 (1975). Τελευταία του συλλογή: Δυοειδής λόγος (1980). Έχει τιμηθεί με το κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1964 και το 1981. 49
Γιώργης Παυλόπουλος Το άγαλμα* και ο τεχνίτης* Από τη Συλλογη Τα αντικλείδια (1988). Σαν έκλεινε το μουσείο αργά τη νύχτα η Δηιδάμεια κατέβαινε από το αέτωμα. Κουρασμένη από τους τουρίστες έκανε το ζεστό λουτρό της και μετά ώρα πολλή μπροστά στον καθρέφτη χτένιζε τα χρυσά μαλλιά της. Η ομορφιά της ήταν για πάντα σταματημένη μες στο χρόνο. Στην Ισμήνη και στον Στέλιο Τριάντη 50 Τότε τον έβλεπε πάλι εκεί σε κάποια σκοτεινή γωνιά να την παραμονεύει. Ερχόταν πίσω της αθόρυβα της άρπαζε τη μέση και το στήθος και μαγκώνοντας τα λαγόνια της με το ένα του πόδι έμπηγε τη δυνατή του φτέρνα στο πλάι του εξαίσιου μηρού της. Καθόλου δεν την ξάφνιαζε κάθε φορά που της ριχνόταν. Άλλωστε το περίμενε, το είχε συνηθίσει πια. Αντιστεκόταν τάχα σπρώχνοντας με τον αγκώνα το φιλήδονο κεφάλι του και καθώς χανόταν όλη μες στην αρπάγη του κορμιού του τον ένιωθε να μεταμορφώνεται
6 Γιώργης Παυλόπουλος 7 σιγά σιγά σε κένταυρο. Τώρα η αλογίσια οπλή του την πόναγε κάπου εκεί γλυκά στο κόκαλο και τον ονειρευότανε παραδομένη ανάμεσα στο φόβο της και τη λαγνεία του να τη λαξεύει ακόμη. ΣΧΟΛΙΑ Στο ποίημα επιχειρούνται δύο υπερβάσεις: Με την πρώτη η Δηιδάμεια επαναφέρεται στη ζωή και αποχτάει ανθρώπινη υπόσταση, γίνεται πρόσωπο καθημερινό. Με τη δεύτερη αισθάνεται τον εαυτό της όχι μόνο ως αντικείμενο του πόθου του Κένταυρου (σύμφωνα με το σύμπλεγμα), αλλά του ίδιου του τεχνίτη (σύμφωνα με το ποίημα). Όπως θα διαπιστώσατε η ποιητική διεργασία ακολουθεί την εξής διαδρομή: πίσω από τα σημαινόμενα του συμπλέγματος (ερωτική επιθυμία του Κένταυρου για τη Διηδάμεια) βλέπει τον τεχνίτη, που βαθμιαία ταυτίζεται με τον Κένταυρο. Πρόκειται για μια ταύτιση που η αφετηρία της δεν είναι μόνο ψυχολογική αλλά και αισθητική: ο καλλιτέχνης, για να είναι αποτελεσματικός, πρέπει να ταυτίζεται, να μπαίνει όπως λέμε στο πετσί των προσώπων που ιστορεί ή πλάθει. Το άγαλμα: Πρόκειται για λεπτομέρεια του δυτικού αετώματος του ναού του Διός στην Ολυμπία, που εκτίθεται στο εκεί αρχαιολογικό Μουσείο. Το αέτωμα αυτό παριστάνει τη μάχη μεταξύ Λαπιθών και Κενταύρων. Σύμφωνα με τη μυθολογία οι Λαπίθες ήταν λαός της Θεσσαλίας που κατοικούσε κοντά στο Πήλιο. Οι Κένταυροι ήταν τερατόμορφα όντα με σώμα ανθρώπου ως τη μέση και αλόγου κάτω από τη μέση. Όταν, λέει ο μύθος, παντρευόταν ο βασιλιάς των Λαπιθών Πειρίθους με τη νύμφη Δηιδάμεια, κάλεσε στο γάμο του το Θησέα, καθώς και τους γείτονές του Κενταύρους. Στο γαμήλιο συμπόσιο ο βασιλιάς των Κενταύρων Ευρυπίων μέθυσε και επιτέθηκε ερωτικά κατά της Δηιδάμειας. Ακολούθησε μάχη και οι Λαπίθες καταδίωξαν τους Κενταύρους. Η λεπτομέρεια στην οποία αναφέρεται το ποίημα παριστάνει τον Κένταυρο Ευρυπίωνα να αγκαλιάζει βίαια τη νύμφη Δηιδάμεια. Όλη η παράσταση της μάχης θεωρείται ότι εκφράζει την πάλη του πνεύματος με τα ζωώδη πάθη. Ο τεχνίτης. Ο γλύπτης του αετώματος. Είναι άγνωστος, ανήκει πάντως στα μέσα του 5ου αι. π.χ. 51
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Στηριζόμενοι στην ανωτέρω εισαγωγή και στα σχόλια που αναφέρονται στο μυθολογικό περιεχόμενο του συμπλέγματος να προσέξετε ιδιαιτέρως τα εξής: 1. Ποια ατμόσφαιρα δημιουργείται με την πρώτη υπέρβαση και τι προσδίδουν σ αυτή οι στίχοι «Η ομορφιά... στο χρόνο»; (πρώτη στροφική ενότητα) 2. Τη διαδρομή της ποιητικής διεργασίας (από τη δεύτερη στροφική ενότητα ως το τέλος). Ειδικότερα: α) Πώς αντιμετωπίζει ο ποιητής το σύμπλεγμα και πώς το αναπλάθει; β) Ποια τα στάδια αυτής της ανάπλασης; γ) Ποιο το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Γιώργης Παυλόπουλος Γεννήθηκε το 1924 στον Πύργο της Ηλείας, όπου και διαμένει μόνιμα. Φοίτησε στη Νομική Σχολή και εργάστηκε ως λογιστής. Εξέδωσε τις εξής ποιητικές συλλογές: Το κατώγι (1971), Το σακί (1980), Τα αντικλείδια (1988), Τριαντατρία χαϊκού (1990), Λίγος άμμος (1997). Ποιήματά του μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. 52
Κένταυρος και Δηιδάμεια 53
Μανόλης Αναγνωστάκης Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.χ. Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ο Στόχος (1970). Πρωτοδημοσιεύτηκε στα Δεκαοχτώ Κείμενα, που η έκδοσή τους αποτέλεσε την πρώτη πράξη ομαδικής δημόσιας αντίστασης των πνευματικών ανθρώπων κατά της δικτατορίας. Είναι ποίημα πολιτικό, όπως εξάλλου και πολλά άλλα ποιήματα του Αναγνωστάκη, και απηχεί την πολιτική και κοινωνική κατάσταση από τη μετακατοχική περίοδο και τη στρατιωτική δικτατορία. 54 Στην οδό Αιγύπτου πρώτη πάροδος δεξιά 1 Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως. Και τα παιδάκια δεν μπορούνε πια να παίζουνε από τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε. 5 Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται, Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες, Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες 10 Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα οι ίδιοι στα παιδιά τους Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους. Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε, υψώνεται η Τράπεζα Συναλλαγών 15 εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι αυτός συναλλάσσεται Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν 1. Ο στίχος βρίσκεται και στο ποίημα Πόλεμος, που γράφτηκε το 1941 (όταν ο ποιητής ήταν μόλις 16 ετών): «Στην οδό Αιγύπτου (πρώτη πάροδος δεξιά) τα κορίτσια κοκαλιασμένα περιμένανε απ ώρα τον Ισπανό με τα τσιγαρόχαρτα».
6 Μανόλης Αναγνωστάκης 7 Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής 2 Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές Η Ελλάς των Ελλήνων 3. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα κινείται σε δύο χρονικά επίπεδα (το παρόν και το παρελθόν) με επίκεντρο την οδό Αιγύπτου. Το επίπεδο του παρόντος διαγράφεται πιο ρητά, ενώ το επίπεδο του παρελθόντος συνάγεται έμμεσα κατά τη διαδρομή του ποιήματος. Με βάση τους υπαινιγμούς που γίνονται και τις αντιθέσεις προς το παρόν, προσπαθήστε να ανασυνθέσετε την εικόνα του παρελθόντος. 2. Το ποίημα κινείται επίσης σε δύο νοηματικά επίπεδα. Το πρώτο διακρίνεται εύκολα με μια πρώτη ανάγνωση. Ποιο είναι το δεύτερο στο οποίο στοχεύει το ποίημα; Επιτύμβιον Το Ποιημα Ανήκει στην ποιητική συλλογή Ο Στόχος (1970), που περιέχει ποιήματα γραμμένα στην περίοδο της δικτατορίας (1967-1974). Πέθανες κι έγινες και συ: ο καλός. Ο λαμπρός άνθρωπος, ο οικογενειάρχης, ο πατριώτης. Τριάντα έξι στέφανα σε συνοδέψανε, τρεις λόγοι αντιπροέδρων, εφτά ψηφίσματα για τις υπέροχες υπηρεσίες που προσέφερες. 55 Α, ρε Λαυρέντη, εγώ που μόνο το ξερα τι κάθαρμα ήσουν, τι κάλπικος παράς, μια ολόκληρη ζωή μέσα στο ψέμα. Κοιμού εν ειρήνη δε θα ρθω την ησυχία σου να ταράξω. (Εγώ, μια ολόκληρη ζωή μες στη σιωπή θα την εξαγοράσω πολύ ακριβά κι όχι με τίμημα το θλιβερό σου το σαρκίο). 2. Ο Γιώργος Σεφέρης. 3. Υπαινίσσεται το σύνθημα της στρατιωτικής δικτατορίας: Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Κοιμού εν ειρήνη. Ως ήσουν πάντα στη ζωή: ο καλός, ο λαμπρός άνθρωπος, ο οικογενειάρχης, ο πατριώτης. Δε θα σαι ο πρώτος ούτε δα κι ο τελευταίος. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος ήταν ο αληθινός χαρακτήρας του Λαυρέντη κατά τον ποιητή; Ποιες φράσεις τον αποδίδουν εντονότερα; 2. Ποια είναι τα κυρίαρχα αισθήματα του ποιητή; Να παρακολουθήσετε τις διακυμάνσεις τους και να βρείτε σε ποιους στίχους κορυφώνονται. Τι νομίζετε ότι προκαλεί αυτά τα αισθήματα; 3. Να αποδώσετε το νόημα των παρενθετικών στίχων. 4. Με τη γενίκευση που περιέχει ο τελευταίος στίχος ο Λαυρέντης γίνεται εκπρόσωπος ενός τύπου ανθρώπου: του κάπηλου. Να συνοψίσετε τα γενικά χαρακτηριστικά αυτού του τύπου. 5. Ο στόχος του ποιητή, με βάση τα στοιχεία που παρέχει το ποίημα, περιορίζεται στο Λαυρέντη ή διευρύνεται; Σε ποιες κατευθύνσεις; 6. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος, αφού λάβετε υπόψη τι είναι το επιτύμβιο στην ποιητική μας παράδοση και πώς το χρησιμοποιεί εδώ ο ποιητής. Νέοι της Σιδώνος, 1970 56 Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ο Στόχος (1970). Είναι γραμμένο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και εκφράζει την πίκρα του ποιητή για κάποιους νέους, που η συμπεριφορά τους του θυμίζει τους Σιδώνειους νέους του Καβάφη. Η παράλληλη εξέταση των δυο ποιημάτων θα δείξει τους λόγους του συσχετισμού. Κανονικά δεν πρέπει να χουμε παράπονο Καλή κι εγκάρδια η συντροφιά σας, όλο νιάτα, Κορίτσια δροσερά αρτιμελή αγόρια Γεμάτα πάθος κι έρωτα για τη ζωή και για τη δράση. Καλά, με νόημα και ζουμί και τα τραγούδια σας Τόσο, μα τόσο ανθρώπινα, συγκινημένα, Για τα παιδάκια που πεθαίνουν σ άλλην ήπειρο
6 Μανόλης Αναγνωστάκης 7 Για ήρωες που σκοτώθηκαν σ άλλα χρόνια, Για επαναστάτες Μαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς, Για τον καημό του εν γένει πάσχοντος Ανθρώπου. Ιδιαιτέρως σας τιμά τούτη η συμμετοχή Στην προβληματική και στους αγώνες του καιρού μας Δίνετε ένα άμεσο παρών και δραστικό κατόπιν τούτου Νομίζω δικαιούσθε με το παραπάνω Δυο δυο, τρεις τρεις, να παίξετε, να ερωτευθείτε, Και να ξεσκάσετε, αδελφέ, μετά από τόση κούραση. (Μας γέρασαν προώρως, Γιώργο*, το κατάλαβες;) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποια είναι η συμπεριφορά των νέων του ποιήματος; 2. Τι ενοχλεί κυρίως τον ποιητή; Τι θα ήθελε από τους νέους εκείνη την εποχή; 3. Τι κοινό έχουν οι σιδώνιοι νέοι του Αναγνωστάκη με αυτούς του Καβάφη; 4. Ποιος είναι ο τόνος του ποιητή ως τον προτελευταίο στίχο; 5. Ποιος είναι ο τόνος και το νόημα του τελευταίου στίχου που είναι σε παρένθεση; Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005) Γεννήθηκε το 1925 στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε Ιατρική. Είναι από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Η ποίησή του απηχεί κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις που ακολούθησαν μετά την κατοχή. Το πρόβλημα της ηθικής στάσης σε μια εποχή ταραγμένη από τα πάθη και την ιδεολογική σύγχυση είναι βασικό στοιχείο της ποίησής του επίσης ένα αίσθημα απαισιοδοξίας ως αποτέλεσμα πικρής εμπειρίας. Ασχολήθηκε με την κριτική της λογοτεχνίας, και έβγαζε το περιοδικό Κριτική (1959-1961). Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές: Εποχές 1,2,3 (1945-1954), Η Συνέχεια, 1,2,3 (1954-1962), Ο Στόχος (1970). Βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986). 57 Γιώργο: ο ποιητής απευθύνεται σε φίλο του.
Σταύρος Βαβούρης Γ Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ορφέας κατερχόμενος (1971). Όπως ανέβαινες, ανέβαινε μαζί σου κι ένα απ τα πανάκριβα στερνά μου ποιήματα. Όσο πλησίαζες γινόταν ευκρινέστερη η δομή του Μπορούσα να το φανταστώ σχεδόν τελειωμένο μπορούσα να πάρω ένα μολύβι να το γράψω. Η ανάπτυξή του αναστελλόταν μοναχά απ την παρεμβολή περαστικών τυχαίων. Δεν έπρεπε να σταματήσεις μακριά απ το σημείο που στεκα, δεν έπρεπε να στρίψεις ξαφνικά σε μια απ τις παρόδους της λεωφόρου που ανηφόριζες Θε μου δεν έπρεπε έτσι να χαθείς πριν προφτάσω να διαβάσω το πιο καίριο: 58 Ό,τι είχαν να προσθέσουνε τα μάτια σου. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ο ποιητής κοιτάζοντας ένα πρόσωπο που βάδιζε στο δρόμο νιώθει ξαφνικά συναισθηματική ένταση που σταδιακά μεταβάλλεται σε ποίημα. Η ανάπτυξη του ποιήματος παρακολουθεί την κίνηση του προσώπου που εντυπωσίασε τον ποιητή. Να επισημάνετε αυτή την παράλληλη πορεία μέσα στο ποίημα. 2. Σε ποιο σημείο κορυφώνεται το ποίημα;
6 Σταύρος Βαβούρης 7 Σταύρος Βαβούρης Γεννήθηκε το 1925 στην Αθήνα, όπου σπούδασε Φιλολογία. Υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση. Έργα: Ποίηση: Εδώ φαντάσου καλπασμούς και κύματα (1952) Τρία ποιήματα (1953) Σημειώσεις για έναν άνθρωπο που πέθανε (1956) Πικρά χείλη δίχως γεύση παραδοχής (1959) Ξηρά ποιήματα Στη διακεκαυμένη (1963) Οι Ατρείδες της Φωτιάς και της Σιωπής (1964) Ορφέας κατερχόμενος (1971). Επιλογή από το έργο του: Delecta (1971) και Ποιήματα (1977) Στον αστερισμό των εγκλίσεων και των χρόνων του ρήματος «έρχομαι» (1980) Πού πήγε, ως πού πήγε αυτό το ποίημα (1940-1993); (1995) (Κρατικό Βραβείο Ποίησης). Πεζά: Εν ερημίαις και σκολιαίς (1965) Προτάσεις για την ποίηση του Άθω Δημουλά (1966). 59
Τάκης Καρβέλης 1 [ Ήρθε και πάλι σήμερα] Και τα δύο Ποιήματα είναι άτιτλα και αριθμημένα. Περιλαμβάνονται στην ποιητική συλλογή Δεν είναι ο περσινός καιρός (1988) και ειδικότερα στην ομότιτλη ενότητα. Όπως διαπιστώνετε, ο τίτλος της συλλογής παραπέμπει σε στίχο δημοτικού τραγουδιού. Ήρθε και πάλι σήμερα θα ταν καλύτερα να πω την έφερα την ώρα που πινα καφέ και κάπνιζα τσιγάρο. Τώρα καπνίζεις, μου πε, και πήγε να καθίσει στη συνηθισμένη θέση. Μητέρα, θέλησα να πω, δεν είναι ο περσινός καιρός. Κάθε φορά που πάω να τραγουδήσω κουρδίζω κι από λίγο νυσταγμένο χρόνο. Κουβάρι οι λέξεις και μες στα τεντωμένα νεύρα άφηναν οι αισθήσεις τα παράσιτα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 60 Και τα δύο ποιήματα, με κάποιες βέβαια διαφοροποιήσεις, κινούνται μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Στηριζόμενοι σ αυτή τη βασική διαπίστωση, προσπαθήστε να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα: 1. Τι υποδηλώνει η αρχική φράση του ποιήματος «Ήρθε και πάλι σήμερα» και ως προς τι τροποποιείται με την παρενθετική «θα ταν καλύτερα να πω την έφερα»; 2. Τι υποδηλώνουν α) η τοποθέτηση της ανακαλούμενης μητέρας «στη συνηθισμένη θέση» β) η προσθήκη κάποιων λεπτομερειών αυτής της συνάντησης και γ) η παρατήρηση της μητέρας; 3. Σε ποια ψυχική κατάστασή του ανταποκρίνονται οι αντιδράσεις του ποιητή; Ειδικότερα: α) Η πρώτη αντίδρασή του στην παρατήρηση της μητέρας του λέγοντας «Μητέρα, θέλησα να πω»; β) Η συνέχεια των (ενδόμυχων) απαντήσεών του («Δεν είναι... χρόνο»); 4. Προσπαθήστε να συλλάβετε την ψυχική κατάστασή του μετά τις απαντήσεις του («Κουβάρι... παράσιτα»).
6 Τάκης Καρβέλης 7 2 [Κάθομαι εδώ και περιμένω...] Κάθομαι εδώ και περιμένω τι περιμένω δεν ξέρω. Το μόνο που ξέρω είναι πως ένα ακόμη γλυκό απόγευμα σουρώνει μες στο σούρουπο. Τα ξύλα τρίζουν κι η φωτιά με τα τραυλίσματά της συνεχίζει τι συνεχίζει. Ώρα να ξαναμπώ στην παιδική μου σήραγγα ενώ ένα φέγγος μεσημεριάτικου μαΐστρου θροΐζει στα μαλλιά. Ώρα ν ακούσω τη φωνή της θείας Όλγας «τραγούδα, μαρέ Τάκη, τραγούδα». Θεία Όλγα πώς να τραγουδήσω που όλοι κοιμούνται και τα παράθυρα κλειστά, διπλομανταλωμένα. Άνθρωποι μιλούν κι άνθρωποι δεν φαίνονται. Γέλια παντού, φωνές, πατήματα κι όμως τριγύρω σου μια ακατάλυτη σιωπή, σαν όταν πέφτει πυκνό χιόνι. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Το ποίημα διαστρωματώνεται σε τρία μέρη. Το πρώτο «Κάθομαι... τι συνεχίζει» εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο χώρο και χρόνο παροντικό, το δεύτερο «Ώρα... τραγούδι», εκφράζει την επιθυμία αναδρομής στο παιδικό παρελθόν, ενώ το τρίτο την αδυναμία επανάληψής του. Στηριζόμενοι στις ανωτέρω επισημάνσεις να επικεντρώσετε το ενδιαφέρον σας στα εξής: 1. α) Στο χώρο και το χρόνο του πρώτου μέρους. β) Πώς, σε συνάρτηση με το συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, εκφράζεται η ψυχική κατάσταση του αφηγητή και τι την χαρακτηρίζει; 2. Στην εξωτερίκευση της επιθυμίας του για αναδρομή στο παρελθόν: πώς εξωτερικεύεται αυτή και πώς συνδέεται με την προηγούμενη ψυχική του κατάσταση; 3. Στην παρεμβολή της θείας Όλγας και την προτροπή της: σε ποια περιρρέουσα ατμόσφαιρα του παρελθόντος μάς μεταφέρει; 4. Στην απάντηση του αφηγητή: Πού, κατά τη γνώμη σας, οφείλεται η αδυναμία του να ξανατραγουδήσει καθώς και οι αντιφατικές εικόνες που περιγράφει; 61
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (και για τα δυο ποιήματα) 1. Και στα δύο ποιήματα το τραγούδι παρουσιάζεται σαν στοιχείο που είτε ενεργοποιεί ένα μέρος του παρελθόντος (πρώτο ποίημα) είτε βρίσκεται σε τραγική διάσταση μ αυτό (δεύτερο ποίημα). Τι υποδηλώνουν όλα αυτά; 2. Να συσχετίσετε τα δύο ποιήματα με τον τίτλο της συλλογής. Τάκης Καρβέλης 62 Γεννήθηκε στο Αιτωλικό το 1925. Σπούδασε νεοελληνική και κλασική φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάστηκε στη δημόσια Μέση Εκπαίδευση, από την οποία αποχώρησε (1984) με το βαθμό του Σχολικού Συμβούλου. Πήρε μέρος στην ομάδα εργασίας που επιμελήθηκε τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όλων των τάξεων του Γυμνασίου και του Λυκείου. Έργα: Ποίηση: Σήματα (1956), Κατάθεση (1966), Μετάφαση (1972), Γραφή παρανόμων (1977), Η μνήμη μισοφέγγαρο (1983), Δεν είναι ο περσινός καιρός (1988), Αλλαγή σκηνικού (1991), Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά (1995). Κριτική: Η νεότερη ποίηση (1983), Δεύτερη ανάγνωση (α τόμ. 1984, β τόμ. 1991), Κωσταντίνος Χατζόπουλος, ο πρωτοπόρος μονογραφία (1998). Μεταφράσεις: Ιωάννου Χρυσοστόμου Ομιλίες (1974), Λουκιανού Λούκιος ή όνος (1982). Κρατικό Βραβείο δοκιμίου - κριτικής.
Νίκος Καρούζος Αγγίζοντας αυτή τη νεότητα... Το Ποιημα Περιλαμβανεται στη συλλογή Ποιήματα, που εκδόθηκε το 1961, αλλά περιέχει κυρίως επιλογή ποιημάτων των συλλογών Η επιστροφή του Χριστού (1954), Νέες δοκιμές (1954), Σημείο (1955), Είκοσι ποιήματα (1955), Διάλογοι (1956). Οι συλλογές αυτές δεν επανεκδόθηκαν από τον ποιητή και στους τόμους των συγκεντρωτικών του εκδόσεων περιλαμβάνεται μόνον ως πρώτη η συλλογή Ποιήματα του 1961. Όπως θα προσέξετε διαβάζοντας το ποίημα, η γραφή του είναι παρατακτική και ενίοτε ελλειπτική: οι εικόνες παρατίθενται συνήθως ασύνδετες, και σε ορισμένες περιπτώσεις, θέλοντας να κάμει δραστικότερο το λόγο του, ο ποιητής συνάπτει, κατά παράβαση των συντακτικών κανόνων, ουσιαστικά (λ.χ. προσμένουν/έρωτα θάνατο χαρτονόμισμα). Η ασύνδετη παράθεση των στίχων και των εικόνων και η απουσία σημείων στίξης, ιδίως του κόμματος, απαιτούν τη σωστή και προσεκτική ανάγνωση του ποιήματος. Περίμενα όλο το βράδυ με τα μύρα είχε πεθάνει μια γυναίκα τα χαράματα οι άνεργοι με τα φτυάρια περίμεναν στην πρωινή πλατεία του ταχυδρομείου* λίγο σκοτάδι έμενε ακόμη και βασίλευεν η θαλπωρή που δίνει η μια καρδιά δυστυχισμένη με την άλλη της χαραυγής μικρά εστιατόρια* φως αχνισμένο πάνω στους υαλοπίνακες. Η Αττική τη νέαν ημέρα ύφαινε στα μάτια πονούσαν μέσ στους άδειους δρόμους τα βήματα ο βαθύς αυτός όρθρος. 63 οι άνεργοι... ταχυδρομείου: οι άνεργοι εκείνη την περίοδο πήγαιναν από το πρωί με τα σύνεργα της δουλειάς τους, ελπίζοντας να βρουν δουλειά «πλατεία του ταχυδρομείου» αποκαλεί την πλατεία Κοτζιά των Αθηνών, γιατί τότε το Μέγαρο Μελά, που ανήκει σήμερα στην Εθνική Τράπεζα, λειτουργούσε ως Ταχυδρομείο. της χαραυγής... εστιατόρια: στην οδό Αθηνάς και τους γύρω δρόμους υπήρχαν τότε πολλά λαϊκά εστιατόρια που λειτουργούσαν από πολύ πρωί.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 64 Άλλοτε η χαρά ήτανε πιο βαθύ ποτάμι με κρύσταλλα μοναχικά στην επιφάνεια μ ένα θεό κρυμμένο καθαρά και δέντρα μόλις καθρεφτισμένα*. Βαθύ ποτάμι της ιαχής τώρα βαδίζω στην οδό κι οι άνθρωποι δεν έχουν λόγια να μιλήσουν τι να πουν... Κοντές ελληνίδες άτονες μητέρες καθαρίστριες πηγαίνουν στα σιωπηλά οικήματα με λίγη άμυνα ρουχισμού* στο κρύο τόσο λίγη δεν έχουν στα φτηνά φουστάνια τους άνθη. Κι άλλες γυναίκες μάταια προσμένουν έρωτα θάνατο χαρτονόμισμα είναι αργά η νύχτα στάθηκε σκληρή*... Δίνω το χαρτονόμισμα και χάνομαι φεύγω μακριά μη μου φωνάζεις η ερημιά μου είναι άσπρη βρομερή*. Κι άλλες γυναίκες πλένουν τις θύρες όπου θάμπει ο διάβολος λίαν πρωί στη δούλεψή του σκύβουν. Η κόλαση λοιπόν είν η πατρίδα μας αμάρτημα υψώνεται ο μαύρος καπνός των εργοστασίων* ψηλά στο ξημέρωμα. Κι όμως άλλοτε η χαρά ήτανε το ποτάμι Όχι εδώ στη ρημαγμένη γη μα στους ουράνιους κόσμους εκεί με τη μονάχη μου ψυχή. Άλλοτε... καθρεφτισμένα: εκείνο που τονίζεται με τους κάπως σκοτεινούς αυτούς στίχους είναι πως κάποτε υπήρχε η χαρά. με λίγη άμυνα ρουχισμού: εννοεί πως είναι ελαφρά ντυμένες. Κι άλλες γυναίκες... σκληρή: εννοεί τις γυναίκες που κάνουν αγοραίο έρωτα στο δεύτερο στίχο συμφύρονται ασύνδετα τρία ουσιαστικά, για να συνθέσουν την εικόνα της πληρωμής για έναν έρωτα που δεν είναι έρωτας αλλά θάνατος (ηθικός αλλά και του έρωτα). Δίνω... βρομερή: σ αυτόν τον έρωτα υποκύπτει κι ο ποιητής και από τα συναισθήματα που του δημιουργεί δικαιολογούνται οι αντιδράσεις του. Ας προσέξουμε ότι αποδίδει στην ερημιά του δύο επίθετα με αντιφατικές ιδιότητες. αμάρτημα... εργοστασίων: σε μια συνηθισμένη εικόνα της Αθήνας (ο καπνός των εργοστασίων) αποδίδει συμβολικές προεκτάσεις και την συνδυάζει με την άθλια πλευρά της καθημερινής ζωής.
6 Νίκος Καρούζος 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος είναι ο χώρος και ο χρόνος του ποιήματος; 2. Ποιες σε γενικές γραμμές εικόνες της καθημερινής ζωής της πρωινής Αθήνας δίνει το ποίημα και πώς ο ποιητής αντιδρά συναισθηματικά σε αυτές; 3. Βασιζόμενοι στις απαντήσεις που δώσατε στις δύο πρώτες ερωτήσεις να παρακολουθήσετε τη διαδρομή των αντιδράσεων του ποιητή. Στην προσπάθειά σας αυτή να λάβετε υπόψη σας το στίχο Άλλοτε η χαρά ήτανε πιο βαθύ ποτάμι και άλλους στίχους-κλειδιά, που αναδεικνύουν τον πόνο και τη θλίψη του ποιητή. 4. Το ποίημα γράφτηκε σε μια χρονική περίοδο που ο ποιητής ήταν σχετικά νέος. Ποια στοιχεία του ποιήματος (περιεχόμενο, τίτλος) στηρίζουν αυτή την άποψη; 5. Τι τελικά βαραίνει την ψυχή του ποιητή για να καταλήξει στη διαπίστωση των τριών τελευταίων στίχων; Νίκος Καρούζος (1926-1990) Γεννήθηκε στο Ναύπλιο και πέθανε στην Αθήνα. Σπούδασε Νομικά και Πολιτικές Επιστήμες. Έργα του: Ποιητικά: Η επιστροφή του Χριστού (1954), Νέες δοκιμές (1954), Σημείο (1955), Είκοσι ποιήματα (1955), Διάλογοι (1956), Ποιήματα (1961) (επιλογή ποιημάτων των προηγούμενων συλλογών), Η έλαφος των άστρων (1962), Ο υπνόσακκος (1964), Πενθήματα (1969), Λευκοπλάστης για Μικρές και Μεγάλες Αντινομίες (1971), Χορταριασμένα χάσματα (1974), Απόγονος της νύχτας (1978), Δυνατότητες και χρήση της ομιλίας (1979), Ο ζήλος του μη-σχετικού με παροράματα (1980), Μονολεκτισμοί και Ολιγόλεκτα (1980), Φαρέτριον (1981), Αναμνηστική λήθη (1982), Αντισεισμικός τάφος (1984), Συντήρηση ανελκυστήρων (1986), Νεολιθική νυχτωδία στην Κροστάνδη (1987), Ερυθρογράφος (1988), Ευρέσεις από κυανό κοβάλτιο (1991). Συγκεντρωτικές εκδόσεις: α) Ποιήματα (1979): Πενθήματα, Λευκοπλάστης κτλ., Χορταριασμένα χάσματα, β) Η πρώτη εποχή (1961-1964), εκδ. Εγνατία 1987, γ) Η δεύτερη εποχή (1969-1974), εκδ. Ερατώ 1988 και Τα ποιήματα τόμ. Α (1961-1978) και τόμ. Β (1979-1991), εκδ. Ίκαρος 1993 και 1994 αντίστοιχα. Άλλα βιβλία: Μεταφυσικές εντυπώσεις από τη ζωή ως το θέατρο (1966), Πεζά κείμενα (1997) κ.ά. Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο (1963 και 1972). 65
Κώστας Στεργιόπουλος Ο άγνωστος Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Η σκιά και το φως (1960), και εκφράζει την πάλη που γίνεται ανάμεσα στο φαινομενικό και το βαθύτερο εαυτό μας. Στα σκοτεινά έγκατά μας κατοικεί κάποιος που το κλειδί κρατάει της ύπαρξής μας, χαμένος πάντα, μοναχός κι ανεξιχνίαστος, με μνήμη πιο παλιά απ τον κόσμο, φορτωμένος με τις πληγές μας όλες και τις τύψεις μας. Θλιμμένος περιπαιχτικός ή και χαρούμενος, αόρατος μας κυβερνά δέχεται απ έξω τον αντίχτυπο και δίνει την απάντηση. Τα παρελθόντα μάς θυμίζει και τα μέλλοντα μας προμυνά. 66 Κάποτε, ωστόσο, μας αφήνει ανυποψίαστους. Κι εκεί που ανίδεοι σχεδιάζουμε νέες εξορμήσεις, εκείνος γέρνει πια κατάκοπος, έχει νυστάξει κι είν έτοιμος ν αποδημήσει, αδιαφορώντας για τα δικά μας τα εφήμερα επίγεια σχέδια. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ο τίτλος του ποιήματος αντιστοιχεί κυρίως στις δύο πρώτες στροφές με βάση αυτές τις στροφές να επισημάνετε ποιος είναι ο άγνωστος που κατοικεί μέσα μας. 2. Σε ποιον άλλο εαυτό μας αντιπαρατίθεται ο άγνωστος του ποιήματος;
6 Κώστας Στεργιόπουλος 7 Κώστας Στεργιόπουλος Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1926. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δίδαξε ως καθηγητής σε σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης και ως λέκτωρ στην έδρα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1972 εξελέγη καθηγητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ασχολήθηκε με την πεζογραφία, την ποίηση και την κριτική. Οι καταβολές του ποιητικού του έργου βρίσκονται στο συμβολισμό των ποιητών του μεσοπολέμου, που αποτέλεσε και ιδιαίτερο αντικείμενο των κριτικών του μελετών. Το έργο του: α) Πεζογραφία: Πρώτοι αποχωρισμοί, διηγήματα (1947), Η κλειστή ζωή, μυθιστόρημα (1952). β) Ποίηση: Τα τοπία του φεγγαριού (1955), Η σκιά και το φως (1960), Το χάραμα του μύθου (1963), Ο κίνδυνος (1965), Τα τοπία του ήλιου (1971), Έκλειψη (1974), Τα μισά του πλου (1979). γ) Κριτικά: Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής (1962), Από το συμβολισμό στη «νέα ποίηση» (1967), Οι επιδράσεις στο έργο του Καρυωτάκη (1972) κ.ά. Έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1961, με το Κρατικό Βραβείο Κριτικής το 1974 και το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1992. 67
Βικτωρία Θεοδώρου Εγκώμιο [απόσπασμα] Απο τη Συλλογη Ποιήματα (1957). Η ποιήτρια αφιερώνει το ποίημα αυτό στη μητέρα της που έχει πεθάνει. Θυμάται τις φροντίδες, τον αγώνα που έκανε, δουλεύοντας ως επιστάτρια, να τη σπουδάσει, τη συμπαράστασή της στις δύσκολες στιγμές της ζωής στη φυλακή. Πάντοτε δείλιαζες να παίρνεις δισταχτική είχες την παλάμη και στο δίκιο σου και για την πληρωμή του μεροκάματού σου εχρώσταες χάρη. Δε σε φελήσανε οι αγώνες μου. Εσύ ήθελες να μείνεις πάντοτε παράμερα, και, ταπεινή, από τον ουρανό περίμενες ανάπαψη. Να σουν κοντά μου με το χαμηλό τσεμπέρι, το δειλό περπάτημα χωρίς ελπίδα ας μην περίμενες χαρά και δικαιοσύνη. 68 Πάρε, για σένα τα φεραν τα ρόδα και τ αρώματα, τα σπάνια, τ ακριβά του κόσμου εσέ ταιριάζουνε, εργάτισσά μου αφρόντιστη κι αστόλιστη. Πάρε τα τα στεφάνια και τα κρύσταλλα με τα τριαντάφυλλα και με τις δάφνες. Για σε θα σκύβουνε στο μάρμαρο οι τεχνίτες, οι σμίλες θα ιστορούνε το μόχτο σου, μ ανάγλυφα θα διηγούνται τα πάθη σου, η Τέχνη θα καταδεχτεί να υψώνει αιώνια κι άφθαρτη τη θύμησή σου. Οι γενναίοι δοξαστήκανε κι οι ήρωες, όσοι κρατήσαν τη Ζωή και φύλαξαν τo Δίκιο.
6 Βικτωρία Θεοδώρου 7 Τώρα περνάς εσύ με το δειλό περπάτημα, το κουρασμένο, και μπαίνει η Ταπεινότη σου στο Ηρώο. Φόριε τα ρούχα της δουλειάς και το τσεμπέρι, βάστα και το ταγάρι σου με το φαΐ της φυλακής με τούτα τα ιερά άμφια σε θέλουμε να μπεις στης αιωνιότητας τη δόξα! ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Με ποιους στίχους δίνει η ποιήτρια την εικόνα της μητέρας της; Τι άνθρωπο δείχνει η εικόνα αυτή; 2. Η ποιήτρια τοποθετεί ισάξια τη μητέρα της δίπλα στους γενναίους και τους ήρωες. Πώς δικαιολογείται αυτό; Βικτωρία Θεοδώρου Γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης. Πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια. Σε ηλικία δεκαπέντε χρόνων πήρε μέρος στην αντίσταση. Μετά την απελευθέρωση συνέχισε το Γυμνάσιο και μπήκε στη Σχολή Νοσοκόμων. Κατόπιν σπούδασε Φιλολογία. Έργα της: Ποιήματα (1957), Βορεινό προάστιο (1966), Ουρανία (1978) κ.ά. Η ποίησή της διακρίνεται για την απλότητα και την ειλικρίνεια του αισθήματος. 69
70 Γιώργος Σταθόπουλος (γεν. 1944), εικόνα για την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη
Θανάσης Κωσταβάρας Κυριακάτικο γεύμα με καλεσμένους στο ύπαιθρο Το Ποιημα που Περιλαμβανεται στην ποιητική συλλογή Στο βάθος του χρώματος (1993), είναι αφηγηματικό. Ο αφηγητής του, παρά την αποστασιοποίησή του από τα δρώμενα, φαίνεται να συμμετέχει όχι μόνο ψυχικά αλλά και σωματικά. Όπως θα παρατηρήσετε, η ατμόσφαιρα του ποιήματος σταδιακά μεταβάλλεται. Ενώ λ.χ. ο πρώτος στίχος δίνει την εντύπωση ενός χαρούμενου γεύματος, ο τελευταίος αποτυπώνει τη γενική θλίψη των καλεσμένων. Στρωμένα τραπέζια στη σειρά, με τη λιακάδα, στον κήπο. Άσπρα τραπεζομάντιλα, φαγητά και κρασιά και φρέσκα λουλούδια στα βάζα. Και το γραμμόφωνο παίζοντας αποσπάσματα από όπερες. Ξαφνικά περνάει γρήγορα ένα κοπάδι πουλιά. Κι ένα μαύρο σάλεμα στον αέρα, σαν προμήνυμα μπόρας. Κι απ το βάθος φαίνεται να προβαίνει αργά ο απρόσκλητος επισκέπτης. Παράξενος άντρας, φορώντας άσπρο κοστούμι ξεχειλωμένο και το πρόσωπο αθέατο. Κρυμμένο πίσω απ τα φύλλα. 71 Μοιάζει πάντως κανένας να μην τον γνωρίζει. Ίσως μόνο ο πατέρας, που τον κοιτάζει μ ένα φόβο αόριστο. Εκείνος τον πλησιάζει και του απλώνει το χέρι. Σαν να του λέει κιόλα κάτι, σαν να τον καλεί για έναν περίπατο. Κι όπως, τελείως απρόθυμος, ο πατέρας σηκώνεται
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 αρχίζουν να πέφτουν oι πρώτες σταγόνες. Όχι δυνατή όμως βροχή, μια σιγανή ψιχάλα, περίπου αθόρυβη. Παγερή σιωπή σφραγίζει τώρα τα χείλη. Από το γραμμόφωνο δεν ακούγεται παρά το ξύσιμο της βελόνας. Όλος ο κήπος μυρίζει βρεγμένο χώμα, όλοι έχουν πια σηκωθεί. Μερικοί ανοίγουν ομπρέλες. Μια λύπη απλώνεται λίγο λίγο πάνω σ όλα τα πρόσωπα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Βασιζόμενοι στις γενικές επισημάνσεις του εισαγωγικού σημειώματος να επικεντρώσετε την προσοχή σας στα εξής κυρίως: 1. Σε ποιο χώρο γίνεται το γεύμα και ποια πρόσωπα συμμετέχουν σ αυτό; 2. Σε ποια από τα ανωτέρω πρόσωπα επικεντρώνεται το ενδιαφέρον του αφηγητή; Ποιος είναι ο απρόσκλητος επισκέπτης και γιατί, ενώ κανείς δεν τον γνωρίζει, ο πατέρας τον κοιτάζει με έναν αόριστο φόβο; 3. Από τον πρώτο ως τον τελευταίο στίχο σταδιακά η ατμόσφαιρα (κυριολεκτικά και μεταφορικά) βαραίνει. Αφού καθορίσετε σε τι οφείλεται αυτό, να επισημάνετε τους στίχους, με τους οποίους υποδηλώνεται και προοικονομείται η γενική κατήφεια των καλεσμένων. 72
6 Θανάσης Κωσταβάρας 7 Θανάσης Κωσταβάρας Γεννήθηκε στην Ανακασιά Βόλου το 1927. Σπούδασε στην Οδοντιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και εργάζεται ως οδοντίατρος. Έργα του: α) Ποίηση: Αναζήτηση (1956), Αναβίωση (1957), Έξοδος (1957), Κοντσέρτο (1958), Ρομέικη σουίτα (1959), Ο γυρισμός (1963), Κατάθεση (1965), Συμπληρώματα (1970), Δώδεκα ερωτικά (1970), Ο μουγκός τραγουδιστής (1982 περιλαμβάνει επιλογή ποιημάτων από τις συλλογές Ο γυρισμός, Κατάθεση και Συμπληρώματα), Ιστορήματα (1985), Τα Ερωτικά (1986), Ο φόβος του ακροβάτη (1989), Κήποι στον παράδεισο (1990), Στο βάθος του χρώματος (1983), Το ημερολόγιο της αυριανής εξορίας (1995). β) Πεζογραφία: Το ρήγμα (1966), Ο λάκκος (1973). γ) Θέατρο: Το Φαγκότο (1971), Τα ιερά και τα όσια (1983). Έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1987. 73 Ζωγραφικό έργο του Θανάση Κωσταβάρα
Λύντια Στεφάνου Κατεδάφιση Απο τη Συλλογή Oι λέξεις και τα πράγματα (1983). Κόσμος μπαινόβγαινε αδιάκοπα στο σπίτι. Κάποιος αγόραζε, κάποιος ζητούσε Κι άλλοι έπαιρναν ό,τι περίσσευε για τους ακόμα πιο φτωχούς. Άρχισε κιόλας η βροχή, φθινόπωρο, Και γίναν όλα βιαστικότερα. Εκείνος στάθηκε σε μια γωνιά στην είσοδο Λίγο να βλέπει στα κλεφτά Τετράδια παιδικά, παιχνίδια Όλα σπασμένα κι άχρηστα Λίγο να παρακολουθεί τις λεπτομέρειες Σπασμένες κι άχρηστες Από την ξένη πια ζωή. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 74 1. Ο ήρωας βρίσκεται σ ένα μεταίχμιο. Ποιο είναι αυτό και με ποιον τρόπο γίνεται αισθητό στο ποίημα; 2. Ποια τα επίπεδα του χρόνου που διαφαίνονται στο ποίημα και ποια τα χαρακτηριστικά του καθενός; Ποια στοιχεία του κειμένου μάς βοηθούν να ξεχωρίσουμε το πριν από το μετά; (Να παρατηρήσετε τη σειρά με την οποία εμφανίζονται τα ρήματα και το χρόνο τους. Στη συνέχεια να δείτε σε ποιους στίχους λείπει το ρήμα πώς κατά τη γνώμη σας ερμηνεύεται το φαινόμενο αυτό);
6 Λύντια Στεφάνου 7 Λύντια Στεφάνου Γεννήθηκε το 1927 στην Αθήνα. Πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ποιήτρια και δοκιμιογράφος. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές: Ποιήματα (1958), Τοπία από την καταγωγή και την περιπλάνηση του Υκ (1965), Έξη επεισόδια από τον κύκλο των τεράτων (1971), Τα μεγάφωνα (1973), Οι λέξεις και τα πράγματα (1983). Δοκίμια: Το πρόβλημα της μεθόδου στη μελέτη της ποίησης (1972), Γενικά και ειδικά για την ποίηση (1993). Μετέφρασε ξένους συγγραφείς, όπως: Ντύλαν Τόμας, Σ.Μ. Μπάουρα, Απολλιναίρ. Έχει τιμηθεί με Κρατικό βραβείο δοκιμίου (1994). 75 Σωτήρης Σόρογκας (γεν. 1936), Παλιά ξύλα
Νίκος Φωκάς Μουσικό σχόλιο (α) Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Στον ποταμό Κολύμα* (1997). Το μουσικό σχόλιο εδώ είναι μια ποιητική ερμηνεία του μουσικού μοτίβου*. Αφού παρεμβληθούν λογής μελωδικές παραλλαγές, Σαν ύστερα από περιπλάνηση Γυρίζει πάλι το αρχικό μοτίβο Από άλλο τώρα της ορχήστρας όργανο Σαν να ρχεται πιο ωραίο, από τη μνήμη. Αλήθεια, η επανάληψη στη μουσική Μοιάζει με ανάκληση κάποιου χαμένου παρελθόντος Νοσταλγική, σαν απ την έμφυτη Στον άνθρωπο αίσθηση μιας μακρινής απώλειας Που επισημαίνει το μοτίβο. 76 Αλέκος Φασιανός (γεν. 1935), Σχέδιο Κολύμα: ποταμός της Σιβηρίας. μοτίβο: όρος μουσικός (αλλιώς κύριο θέμα): Μικρό χαρακτηριστικό στοιχείο μουσικής σύνθεσης που συμβάλλει με την επανάληψή του στην ενότητα του έργου ή τμήματός του (Κριαράς Λεξικό Δημοτικής).
6 Νίκος Φωκάς 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιο είναι το θέμα της πρώτης και ποιο της δεύτερης στροφής και πώς συνδέονται τα δυο θέματα μεταξύ τους; 2. Ο ποιητής για να ερμηνεύσει τους μουσικούς όρους «παραλλαγή» και «μοτίβο», χρησιμοποιεί παρομοιώσεις. Γιατί καταφεύγει σ αυτό το μέσον; Νίκος Φωκάς Γεννήθηκε το 1927 στην Αθήνα. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εργάστηκε ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση και ως δημοσιογράφος. Έζησε στο Μόναχο, (1955-56), και στο Λονδίνο, (1961-1971). Εμφανίστηκε στα γράμματά μας το 1945. Έργα του: Ποίηση: Κυνήγια από σύγχρονα γεγονότα (1954), Δυο φορές τ όνειρο (1957), Μάρτυρας μοναδικός (1961), Προβολή πάνω σε γαλάζιο (1972), Συλλυπητήρια σε μια μέλισσα (1976), Ο μύθος της καθέτου (1981) κ.ά. Πεζά: Το κάλεσμα της αλεπούς (ένα παραμύθι) (1991). Έγραψε επίσης δοκίμια και μετέφρασε ξένους συγγραφείς. Για τη μετάφραση ποιημάτων του Καρόλου Μπωντλαίρ βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης. 77
Τίτος Πατρίκιος Οφειλή Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Μαθητεία, που περιέχει ποιήματα της περιόδου 1952-1962. Τα δεινά που συσσωρεύει ο ποιητής στους πρώτους στίχους δεν είναι εφευρήματα της φαντασίας του, αλλά χαρακτηριστικά της ταραγμένης εποχής που ακολούθησε στον τόπο μας μετά τον πόλεμο του 40 (Κατοχή - Εμφύλιος). 78 Μέσα από τόσο θάνατο που έπεσε και πέφτει, πολέμους, εκτελέσεις, δίκες, θάνατο κι άλλο θάνατο αρρώστια, πείνα, τυχαία δυστυχήματα, δολοφονίες από πληρωμένους εχθρών και φίλων, συστηματική υπόσκαψη κι έτοιμες νεκρολογίες είναι σαν να μου χαρίστηκε η ζωή που ζω. Δώρο της τύχης, αν όχι κλοπή απ τη ζωή των άλλων, γιατί η σφαίρα που της γλίτωσα δε χάθηκε μα χτύπησε το άλλο κορμί που βρέθηκε στη θέση μου. Έτσι σα δώρο που δεν άξιζα μου δόθηκε η ζωή κι όσος καιρός μου μένει σαν οι νεκροί να μου τον χάρισαν για να τους ιστορήσω. Βάσω Κατράκη (1914-1988), Κατοχή, ξυλογραφία
6 Τίτος Πατρίκιος 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Με ποιον τρόπο ο ποιητής καταλήγει στα συμπεράσματα που περιέχονται στους 4 τελευταίους στίχους; 2. Αν πούμε ότι στο ποίημα υπολανθάνει ένα αίσθημα ενοχής μπορείτε να βρείτε α) από πού απορρέει και β) με ποιες εκφράσεις κυρίως εκδηλώνεται; 3. Πώς αντιλαμβάνεται το ρόλο του ο ποιητής; 4. Η ποίηση του Πατρίκιου διακρίνεται για τον πεζολογικό της χαρακτήρα. Να δικαιολογήσετε αυτόν το χαρακτηρισμό με βάση το ποίημα. Τίτος Πατρίκιος Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928 και σπούδασε Νομικά και Κοινωνιολογία. Η ποίησή του πηγάζει κυρίως από τις μεταπολεμικές πολιτικές εμπειρίες. Βασικό της θέμα είναι επίσης ο έρωτας. Ποιητικά έργα: Χωματόδρομος (1954), Μαθητεία (1963), Προαιρετική στάση (1975), Ποιήματα I, 1948-1954 (συγκεντρωτική έκδοση, 1976), Θάλασσα Επαγγελίας (1977), Αντιδικίες (1981). Κυριότερες μεταφράσεις: Γκ. Λούκατς, Μελέτες για τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό, Λ. Αραγκόν, Μ ανοιχτά χαρτιά. Έχει τιμηθεί το 1994 με Κρατικό Βραβείο για το σύνολο του έργου του. 79
Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου Ο μοτοσικλετιστής Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Θαλασσινό ημερολόγιο (1981). Τι ν απόγινε άραγε εκείνος ο θορυβοποιός της νύχτας Καβάλα στο μηχανικό του ζώο να κραδαίνει την άσφαλτο Χωρίς φρένο Να παίζει ώρα ύπνου με τις φρένες μας εδώ μέσα στο σακατεμένο κρανίο 80 Προχτές το μεσονύχτι που κοίταζα απ το παράθυρό μου το νέο φεγγάρι άκουσα θόρυβο παράξενο να ρχεται από ψηλά και μου φάνηκε πως τον είδα ένας άγγελος πάνω στη μοτοσικλέτα να διασχίζει τους δρόμους τ ουρανού κι απ το σπασμένο καθρεφτάκι του να με κοιτάζει περίλυπος Βγάλε μου σε παρακαλώ μια ωραία φωτογραφία να τη στείλω στο κορίτσι μου έτσι απάνω στη μοτοσικλέτα μου με το ένα χέρι στο χειρόφρενο το άλλο να σιάζει τα σγουρά μαλλιά μου
6 Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου 7 Θέλω να φαίνεται καλά το καινούριο μου πέτσινο το σιδερένιο κράνος Να διακρίνεται προπάντων ο ίλιγγος στο πρόσωπό μου κι εκείνο του θανάτου το αναπόφευκτο 81 Παύλος Καλαντζόπουλος (γεν. 1928), Ζευγάρι με μηχανή (λεπτομέρεια, 1984)
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα αποτελείται από τρεις εικόνες. Ποιες είναι αυτές, τι απεικονίζει η καθεμιά και σε ποιο επίπεδο συμβαίνουν (στο πραγματικό, στο φανταστικό και στα δυο αυτά); 2. Ποιες διαστάσεις παίρνει ο μοτοσικλετιστής στη φαντασία της ποιήτριας; 3. Ποιο συναίσθημα διακατέχει την ποιήτρια, πώς το εκφράζει και πώς κατορθώνει να μας συγκινήσει; Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου Γεννήθηκε το 1930 στη Θεσσαλονίκη. Το 1964 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο ποίησης του Δήμου Θεσσαλονίκης. Έργα: Ψυχή και τέχνη (1961), Διασταυρώσεις (1965), Περίπτωση σιωπής (1968), Μεγεθύνσεις (1971), Αρμιλλάρια (1973), Τα τοπία που είδα (1975), Τα επακόλουθα (1978), Θαλασσινό ημερολόγιο (1981), Μετανάστες του εσωτερικού νερού (1985) κ.ά. 82
Λουκάς Κούσουλας I «Το θέατρο της Τετάρτης»* Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Σχηματο-ποίηση. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε επαρχιακό περιοδικό (Ενδοχώρα Ιωαννίνων, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1959), όταν ο ποιητής, νεαρός τότε καθηγητής, εργαζόταν ως φιλόλογος στο Γυμνάσιο Αγνάντων της Ηπείρου. «Αντών Πάβλοβιτς Τσέχωφ,* μείνετε σπίτι μας αυτό το βράδυ...» Έχει φεγγάρι απόψε, καλοσύνη και στη ρεματιά πλάι το πιστό νερό και τ αηδόνι. Μείνετε αυτό το βράδυ και θα γίνουν όλα όπως τα θέλετε! Δεχόμαστε τόσο σπάνια φίλους... Αύριο πρωί θα βγάλουν όλα το χνούδι τους και θα φορέσουν πάλι τ αγκάθια τους. Κινούμε τότε μαζί για τη μακρινή εκείνη ευτυχία που περιμένει ήσυχα στα χίλια χρόνια που συγκατεβαίνουν. 83 ΣΧΟΛΙΑ «To θέατρο της Τετάρτης»: Ραδιοφωνική εκπομπή του τότε Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (E.I.P.), κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950, που μετέδιδε θεατρικά έργα.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 84 Ο Τσέχωφ (Αντόν Παύλοβιτς, 1860-1904) είναι ένας από τους εξέχοντες θεατρικούς συγγραφείς της Ρωσίας, αλλά και της παγκόσμιας δραματουργίας. Γεννήθηκε στο Τανγκαρόγκ (Ταϊγάνι) της Ρωσίας στις ακτές της Αζοφικής θάλασσας, κοντά στο Ροστόβ. Ήταν φιλάσθενος και έζησε δύσκολα παιδικά και νεανικά χρόνια. Σπούδασε ιατρική στη Μόσχα, όπου αφού εργάστηκε αρχικά ως γιατρός, αφοσιώθηκε κατόπιν στο θέατρο και στην πεζογραφία. Από τα πιο γνωστά θεατρικά του έργα είναι: Ο γλάρος, Ο θείος Bάνιας, Οι τρεις αδελφές, Ο βυσσινόκηπος. Διέπρεψε επίσης ως διηγηματογράφος. Το ποίημα συνδέεται γενικότερα με το κλίμα των θεατρικών έργων του Τσέχωφ, αλλά ειδικότερα με το δράμα του Οι τρεις αδελφές, στο οποίο και παραπέμπουν οι τελευταίοι στίχοι του ποιήματος. Το δράμα αυτό εκτυλίσσεται σε μια επαρχιακή πόλη της Ρωσίας. Οι ήρωές του αισθάνονται να διαψεύδονται τα όνειρά τους και η ύπαρξή τους να βουλιάζει σε μια ζωή ρηχή, ακίνητη και δίχως νόημα. Παραθέτουμε δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα: Βερσίνιν: «... Σε διακόσια τριακόσια χρόνια, μπορεί και σε χίλια χρόνια ο χρόνος δεν έχει σημασία μια νέα, ευτυχισμένη ζωή θα προβάλει. Εμείς φυσικά δε θα την προφτάσουμε αυτή τη ζωή, όμως γι αυτήν ζούμε σήμερα, γι αυτήν δουλεύουμε, ναι, ναι, γι αυτήν υποφέρουμε-τη δημιουργούμε!... Και μονάχα σ αυτό βρίσκεται ο σκοπός της ύπαρξής μας και η ευτυχία μας...» (Πράξη Β ). Ειρήνα: «...Θα ρθει καιρός που όλοι θα ξέρουμε γιατί γίνονται όλα αυτά, γιατί αυτός ο πόνος... Τώρα όμως πρέπει να δουλέψουμε! Αύριο θα φύγω μόνη... Θα είμαι δασκάλα στο σκολειό... Θ αφιερώσω όλη μου τη ζωή σ εκείνους που θα τους είμαι χρήσιμη...». Όλγα: «...Ω Θεέ μου! Θα ρθει ο καιρός που θα φύγουμε κι εμείς για πάντα. Και θα μας ξεχάσουν. Όμως τα βάσανά μας θα γίνουνε χαρά για κείνους που θα ρθουν ύστερα από μας... Ω αγαπημένες μου αδελφές, η ζωή μας δεν τέλειωσε ακόμα. Θα ζήσουμε...!». (Πράξη Δ, φινάλε του έργου). (μτφρ: Λυκούργος Καλλέργης) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα ξεκινάει με θεατρικό τρόπο, δηλαδή με μια «αποστρο φή» παράκληση προς τον Τσέχωφ (οι στίχοι εντός των εισαγωγικών). Ο ποιητής χρησιμοποιεί ολόκληρο το όνομά του, όπως συνηθίζεται στη ρωσική γλώσσα. Αν υποθέσουμε ότι το ποίημα γράφεται (όπως φαίνεται πιθανότατο) έπειτα από μια ακρόαση του θεατρικού έργου που προαναφέραμε, να εξετάσετε α) πώς σχετίζονται αυτοί οι πρώτοι στίχοι με την ακρόα-
6 Λουκάς Κούσουλας 7 ση. Να συσχετίσετε και το νόημα των στίχων και τον τρόπο διατύπωσης. β) Πώς μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το μέρος του ποιήματος έξω από τα εισαγωγικά, όπου δεν υπάρχει ουσιαστικά αποδέκτης των λόγων του ποιητή; Τι υποδηλώνει αυτός ο τρόπος έκφρασης; 2. Να επισημάνετε στίχους του ποιήματος που παραπέμπουν σε εκφράσεις των αποσπασμάτων και στίχους που έκδηλα αναφέρονται στην καθημερινότητα του ποιητή. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της καθημερινότητας; 3. Ποιος είναι ο τόνος στα αποσπάσματα του δράματος και ποιος στο ποίημα; Είναι ευκαιρία, όσοι από σας θέλετε, να γνωρίσετε ένα από τα σημαντικότερα έργα του Τσέχωφ: Τον Θείο Βάνια ή τις Τρεις αδελφές 1. Αν τα διαβάσετε, κρατήστε σημειώσεις και κάντε σύντομες ανακοινώσεις στους συμμαθητές σας. 1. Σημειώνουμε ότι ο ποιητής επανέρχεται στα δύο αυτά δράματα, σε ποιήματα της συλλογής Νέα ποιήματα. ΙI Θερινός κινηματογράφος Το Ποιημα Ανήκει επίσης στην ποιητική συλλογή Σχηματο-ποίηση (1962). Μας πήραν στο λαιμό τους ένα-δύο ονόματα ηθοποιών η όλη υπόθεση απεδείχθη για κλάματα. Μείναμε ωστόσο. Πού να πηγαίνεις περασμένη πια η ώρα, χάνοντας ίσως αποπάνω και τη δροσιά, και τα εισιτήρια καλοπληρωμένα... Αφρίσει-ξαφρίσει που λέει κι ο λαός. Το πήραμε εξάλλου ελαφρά. Ωραίο καλοκαιρινό βράδυ με τον κόσμο να σμαριάζει χαρούμενος στα μπαλκόνια και τα ουράνια πάνω μας ανοιχτά. 85
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Ξεχώριζαν κάτι αστέρια. Από το ένα στο άλλο, χωρίς να το καταλάβουμε καλά-καλά, ανεπαισθήτως λοιπόν σχηματίσαμε, θαμπή στην ανταύγεια με μια νέα ομορφιά, τη Μεγάλη Άρκτο ολόκληρη. Όχι, δεν ήταν μια χαμένη βραδιά η περιπλάνησή μας στο απρόοπτο καλοκαιρινό σινεμά. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα χωρίζεται σε δυο μέρη, με αφηγηματικό χαρακτήρα: Τι αφηγείται ο ποιητής στο πρώτο μέρος και τι στο δεύτερο; Να τα συσχετίσετε. 2. Να συσχετίσετε το ποίημα με το προηγούμενο του ίδιου ποιητή (Το θέατρο της Τετάρτης): α) Ως προς τις αφετηρίες της έμπνευσης. β) Ως προς τον τρόπο της έκφρασης. γ) Ως προς τον τόνο. Λουκάς Κούσουλας 86 Γεννήθηκε το 1929 στο χωριό Πολύδροσο (Σουβάλα) της Παρνασσίδας. Σπούδασε κλασσική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε ως καθηγητής και σχολικός Σύμβουλος στη Μέση Εκπαίδευση. Ασχολήθηκε κυρίως με την ποίηση και το φιλολογικό δοκίμιο. Έργα του: Ποίηση: Σχηματο-ποίηση (1962), Σχηματο-ποίηση Β (1964), Σχηματο-ποίηση Γ (1965), Ανάβαση στη Φτερόλακκα και αλλού (1975), Παραλλαγές σε ξένα θέματα (1977), Νέα ποιήματα (1996). Πεζά: Το Βουνό (1982), Για τα μαύρα μάτια (1994). Δοκίμια: Μετά τα φιλολογικά (1983), Η άλλη όψη (1990), Ανθρώπους και κτήνη (1993). Μεταφράσεις: Πλάτωνος, Ίων, Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι (Α Β Γ Δ ).
Σπύρος Τσακνιάς Επίσκεψη Από την Ποιητική Συλλογή Ιστορίες για το Σέργιο (1976). Όλη μέρα πάστρευε το σπίτι σφουγγάριζε τα πατώματα γυάλιζε τα μπρούντζινα σκεύη κι ασβέστωνε τα πεζούλια. Προς το βράδυ απόκανε κι έκατσε στη γωνιά της να ξαποστάσει με μισό φλιτζάνι καφέ και μισό παξιμάδι. Τότε ήρθε ο Άγγελος του Κυρίου και της χαμογέλασε γλυκά κι εκείνη ντράπηκε κι έλυσε την ποδιά της και την έκρυψε βιαστικά κάτω από το πανέρι με τ ασπρόρουχα. Ύστερα τον κοίταξε στα μάτια ανήσυχα κι ο Άγγελος του Κυρίου κατάλαβε και πήρε ένα παλιό λαϊκό περιοδικό που βρισκόταν πάνω στο κομοδίνο και το ξεφύλλιζε κάνοντας πως διαβάζει. Πετάχτηκε τότε στην κουζίνα και ζέστανε το φαΐ κι ύστερα βγήκε στην αυλή και μάζεψε τα σεντόνια που είχε απλώσει από το πρωί για να στεγνώσουν δίπλωσε βιαστικά τις κάλτσες κι έστρωσε το τραπέζι. Σαν τέλειωσε κι αυτό φόρεσε τη ζακέτα της και στάθηκε καρτερικά δίπλα στην πόρτα. Κι ο Άγγελος του Κυρίου παράτησε το περιοδικό πάνω στο κομοδίνο και βγήκανε μαζί στον δρόμο. Κι εκείνη κλείδωσε την πόρτα κι έβαλε όπως πάντα το κλειδί μέσα στη γλάστρα. 87 Σχέδιο του Γιάννη Τσαρούχη
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Είναι εύκολο να προσδιορίσετε για ποια «επίσκεψη» πρόκειται και ποιος ο επισκέπτης. Να εξετάσετε τις ασχολίες της γυναίκας πριν από την «επίσκεψη» και μετά. Τι το κοινό έχουν; 2. Να προσδιορίσετε τον «τύπο» της γυναίκας με βάση τη συμπεριφορά της. 3. Πώς αντιλαμβάνεστε τη φράση: «Ύστερα τον κοίταξε... κάνοντας πως διαβάζει». 4. Στη φράση: «Σαν τέλειωσε κι αυτό... στην πόρτα», σε ποια λέξη πέφτει το κύριο νοηματικό βάρος; 5. Να σχολιάσετε την τελευταία πράξη της γυναίκας. 6. Να βρείτε ποια από τα κύρια μορφολογικά στοιχεία του κειμένου προσιδιάζουν στην πεζογραφία και ποια στην ποίηση. Σπύρος Τσακνιάς (1929-1999) 88 Γεννήθηκε το 1929 στη Λαμία. Σπούδασε οικονομικά. Ασχολήθηκε κυρίως με την ποίηση, την κριτική λογοτεχνικών βιβλίων και τη μετάφραση. Έργα του: Ποιητικά: Εν Αυλίδι (1976), Ιστορίες για το Σέργιο (1976), Ο κύκλος (1979), Πτέρυξ χρονίων παθήσεων (1982), Ονειροσκόπιο (1984), Χαμηλό βαρομετρικό (1987), Ορατότης μηδέν (1992). Πεζά: Η βαλίτσα του ξένου (διηγήματα), (1983). Κριτικής: Δακτυλικά αποτυπώματα (1983), Ετερώνυμα (1987), Επί τα ίχνη (1990). Μεταφράσεις: Πολλά βιβλία ποίησης, πεζογραφίας και δοκίμια (από τα Αγγλικά και Γαλλικά).
Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου Το βράδυ Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ποιήματα για ένα καλοκαίρι (1963). Τι ήταν αυτή η ξαφνική ευτυχία Ανάβαν φώτα στις βεράντες κι η ψυχή μου ανέμιζε στα ολάνοιχτα παράθυρα μ ένα προχώρημα της άνοιξης δειλά μες στο αθέατο καλοκαίρι. Τότε κατάλαβα τη νιότη μου ν ανοίγει σαν τα λουλούδια και τους στίχους να καρπίζει κήποι και ποιήματα ποτιστικά πλημμύρα όχι καρδιά μου τόση ευτυχία ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει σχεδόν ταυτόσημα. Ποια ψυχική κατάσταση εκφράζουν οι δυο αυτοί στίχοι; 2. Παρακολουθήστε τους ενδιάμεσους στίχους. Ποιες εικόνες αποδίδουν αυτήν την κατάσταση και ποια αποτελέσματα προκαλούν; 89
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου (1931-1996) Γεννήθηκε το 1931 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε αγγλική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως καθηγητής ξένων γλωσσών. Έργα: Ποίηση: Δύσκολος θάνατος (1954), Ο θάνατος του Μύρωνα (1960), Ποιήματα για ένα καλοκαίρι (1963), Νοσοκομείο εκστρατείας (1972), Αργό πετρέλαιο (1974), Ωδές στον πρίγκιπα (1981), Τρία ποιήματα (1987). Άλλα έργα: Θάλασσα και συγχρονισμός (ποιητικό μονόπρακτο) (1991), Ταξιδεύοντας στη δροσερή νύχτα (1991). Μεταφράσεις: Α. Ρεμπώ: Εκλάμψεις (1971), Ε. Ζολά: Η ταβέρνα. 90
Νίκος Γρηγοριάδης Το γλέντι Το Γλέντι Είναι το πέμπτο ποίημα της ενότητας «Φωτογραφία» και ανήκει στη συλλογή Η φωτογραφία μαζί με το τελευταίο μήνυμα (1998). Τα ποιήματα της ενότητας «Φωτογραφία» απεικονίζουν τη ζωή λίγο πριν από τον πόλεμο και κατά τη διάρκεια του πολέμου, της Κατοχής και της Αντίστασης. Το συγκεκριμένο ποίημα αναπαριστά ένα προπολεμικό γλέντι σ ένα προσφυγικό χωριό που κατοικούνταν εξ ολοκλήρου από Πόντιους. Και βαθιά, κάτω από τα επιχρίσματα του χρόνου το γλέντι να κρατάει καλά ακοίμητο σε φωτεινά μερόνυχτα κι άφεγγες βδομάδες, ανεξήγητο σαν θαύμα ή αυτό που λέμε επεμβάσεις του αόρατου, επειδή και το φεγγαρόφωτο σήκωνε σε σκοτεινά κύματα το να σπίτι και τ ακουμπούσε απαλά πάνω στο άλλο ξανά και ξανά, ωσότου όλο το χωριό γέμιζε Μαύρη Θάλασσα με τα δελφίνια να γλιστρούν δοξαριές στις χορδές της λύρας. Και να προβάλλουν τότε ένας ένας στη σειρά οι γλεντοκόποι και ν ανεβαίνουν με τους ατμούς της νοσταλγίας τους στον ουρανό, αμίλητοι αγναντεύοντας μέσ απ τα κλωνάρια του την ομίχλη του μούστου σ όλο το μήκος των ακτών. 91 Κι ύστερα να πέφτουν με αργές κινήσεις τυλιγμένοι σε σύννεφα, που μπορεί να ταν σεντόνια κατάλευκα ονείρου, κι εκεί να βυθίζονται στον ύπνο, τύφλα στο μεθύσι, όχι απ το γλυκό κρασί, μα απ το άλλο το πιο βαρύ που το χει αναμείξει μ αγιάτρευτο μαράζι το τραγούδι.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Σε ποιους χρόνους κινείται το ποίημα; Ο ένας είναι ο χρόνος της αφήγησης. Ποιοι είναι οι άλλοι; Ποιες συναισθηματικές καταστάσεις εκφράζονται σε κάθε χρονική βαθμίδα; 2. Στο ποίημα παρατηρούμε μια επανάληψη του να: «το γλέντι να κρατάει καλά», «Και να προβάλλουν τότε...», «και ν ανεβαίνουν», «Κι ύστερα να πέφτουν...». Ποια ψυχική κατάσταση υποδηλώνουν; 3. Τι προκαλούν οι «επεμβάσεις του αόρατου»; Νίκος Γρηγοριάδης 92 Γεννήθηκε στην Κορυφή του Κιλκίς το 1931 από γονείς Ποντίους. Από μικρός εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδασε κλασική φιλολογία στο εκεί πανεπιστήμιο. Υπηρέτησε ως καθηγητής και σχολικός σύμβουλος στη Μ.Ε. Έργα: Ποίηση: Το βάθος της ληκύθου (1963), Δειγματοληψία Α (1981), Ο κήπος και η πύλη (1982), Τα μέτρα και τα σταθμά (1983), Η απουσία και ο λόγος (1985), Ίσκιοι (1987), Το αθέατο μέσα μας (1988), Βουστροφηδόν. Το σύνταγμα της ζωής (1988), Flora Mirabilis, Ο πίθος και το φανάρι (1992), Μαύρες Ακτές (1994), Δειγματοληψία Β (1996), Η φωτογραφία μαζί με το τελευταίο μήνυμα (1998). Άλλα έργα: Ερμηνευτικό συντακτικό της αρχαίας και της νέας ελληνικής χ.χ., Το δημιουργικό γράψιμο, η τέχνη και η τεχνική του: 1. Η παράγραφος (1978), 2. Εκθέσεις (1978), 3. Δοκίμια προβληματισμού (1982), Αναγνώσεις λογοτεχνικών κειμένων (1992), Για τη Γλώσσα (Έκφραση-Έκθεση), (1993).
Κική Δημουλά Άωρα και παράωρα 1 Απο τη Συλλογή Το λίγο του κόσμου (1971). Εκείνο που ιδιαίτερα πρέπει να προσέξετε στο ποίημα είναι ότι η ποιήτρια α) δεν περιορίζεται σε μια στατική και αντικειμενική περιγραφή του εξωτερικού κόσμου, αλλά τον δίνει με εικόνες, που κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η κινητικότητα (λ.χ. ξυπνάει ένα λευκό κουπί-φτεροκοπάει μια στέγη) και β) οι εικόνες εκφράζουν ή συμφύρονται με τις διαθέσεις της (λ.χ. με λήθη μοιάζει η θάλασσα: μας ξέχασαν). Ανάμεσα νύχτας κι αυγής σφηνωμένη βρήκα την άωρη ώρα. Ασεβής ευθυμία πουλιών με ξύπνησε τόσο νωρίς και βγήκα στων σκοταδιών την άμπωτη 2. Το μπαλκόνι μου ήσυχα λάμνει στ αβαθή χρώματα 3. Ονειρεύονται ακόμα οι κήποι ερχομό αγνώστων ανθέων. Αργά ξεδιπλώνεται ο περιβόητος ορίζοντας σα φθηνή κορδέλα του μέτρου. Με λήθη μοιάζει η θάλασσα: μας ξέχασαν. Με λήθη μοιάζει το άπειρο. Άπειρος λήθη. Ένα καΐκι ξεκουρδίζεται στο βάθος, το παίρν η απόσταση και παίζει. Μουρμουριστά των χρωμάτων η στάθμη ανεβαίνει 4. 93 1. Άωρα και παράωρα: για να συλλάβετε το πραγματικό νόημα των στίχων, πρέπει να λάβετε υπόψη σας ότι άωρος είναι ο πρόωρος, αυτός που δεν ωρίμασε, και παράωρος ο παράκαιρος. 2. Βγήκα... άμπωτη: βγήκα την ώρα που αποτραβιούνται τα σκοτάδια (μεταφορά από την άμπωτη της θάλασσας). 3. Αβαθή χρώματα: τα χρώματα που είναι ακόμη αχνά. 4. Μουρμουριστά... ανεβαίνει: τα χρώματα σιγά σιγά γίνονται πιο καθαρά και ζωντανά.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Με βήμα περιπάτου πλησιάζουνε τα σχήματα 5. Ξυπνάει ένα λευκό κουπί, φτεροκοπάει μια στέγη, ένα παραθυρόφυλλο σπαρτάρισε. Έντρομο αφυπνίζεται κάποιο καμπαναριό, ένοχο: η πίστη πρέπει να ξυπνάει πρώτη. Πρώτη απ όλα. Με βήμα περιπάτου πλησιάζουνε τα σχήματα. Διαγράφονται κλειστές οι πόρτες και τα όρια πεισμώνουν 6. Σ ενάργεια βγήκαν τα βουνά και σε γυρίζουν πίσω 7. Και συ προσδοκία πού πας; Έχουν ξυπνήσει από ώρα οι αρνήσεις 8. Κι εγώ, εγώ που είμαι και ονομάζομαι προχωρημένη ώρα, τι γυρεύω ανάμεσα σε τούτες τις νήπιες διαθέσεις; 9 94 Σχέδιο του Γιώργου Βακαλό 5. Με βήμα... σχήματα: τα σχήματα των πραγμάτων παρουσιάζονται σαν να προχωρούν, επειδή σιγά σιγά ξεκαθαρίζουν, όπως τα χρώματα. 6. Διαγράφονται... πεισμώνουν: οι πόρτες διαγράφονται (φαντάζουν) κλειστές και τα όρια πεισματικά σταθεροποιούνται. 7. Σ ενάργεια... πίσω: τα βουνά έχουν ξεκαθαρίσει και περιορίζουν τη δημιουργική σου φαντασία και την ύπαρξή σου (την αναστέλλουν, τη γυρίζουν πίσω). 8. έχουν... αρνήσεις: τα σταθεροποιημένα σχήματα των πραγμάτων δεν της επιτρέπουν να ζήσει την ατμόσφαιρα, στην οποία έζησε η ποιήτρια στην πρώτη ενότητα. 9. νήπιες διαθέσεις: διαθέσεις νηπιακές, ονειρικές διαθέσεις.
6 Κική Δημουλά 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Δύο είναι οι ενότητες του ποιήματος. Στην πρώτη δίνονται οι εικόνες των πραγμάτων την ώρα που ακόμη υπάρχει ασάφεια (λόγω της ώρας) ως προς τα χρώματα, τα σχήματά τους κτλ., ενώ στη δεύτερη οι εικόνες των πραγμάτων έχουν ξεκαθαρίσει. Με βάση αυτή την παρατήρηση και τα σχόλια ν απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα: 1. Πώς δίνονται οι εικόνες των πραγμάτων στην πρώτη ενότητα; (να εντοπίσετε τις σχετικές λέξεις και φράσεις πριν απαντήσετε, να λάβετε υπόψη σας το εισαγωγικό σημείωμα). 2. Ποια ψυχική κατάσταση εκφράζει η πρώτη ενότητα; 3. Γιατί η δεύτερη ενότητα διαφοροποιείται συναισθηματικά; Κική Δημουλά Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1931, όπου εργάστηκε ως υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδας. Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής της είναι α) η αυστηρή οργάνωση του ποιήματος που δεν περιορίζεται σε μια στατική και αντικειμενική απεικόνιση του εξωτερικού κόσμου, αλλά προσπαθεί να τον αναπλάσει με δημιουργική φαντασία, β) γλώσσα μεικτή, λιτή και απαλλαγμένη από κάθε συναισθηματική φόρτιση και γ) θεματικό της περιεχόμενο είναι τα προβλήματα του ανθρώπου, που έχουν σχέση με την καθημερινή τριβή και φθορά, το θάνατο, την αγωνία της ύπαρξης. Το έργο της: Ποίηση: Ποιήματα (1952), Έρεβος (1956), Ερήμην (1958), Επί τα ίχνη (1963), Το λίγο του κόσμου (1971), Το τελευταίο σώμα μου (1981), Χαίρε Ποτέ (1988), Εφηβεία της λήθης (1994), Ενός λεπτού μαζί (1998). Έχει τιμηθεί δύο φορές με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1972 και 1989). Ήχος Απομακρύνσεων (2001). Το 2002 έγινε Ακαδημαϊκός. 95
Ντίνος Χριστιανόπουλος Δημάς Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Εποχή των ισχνών αγελάδων (1950). Στα ποιήματα αυτής της συλλογής, ο ποιητής χρησιμοποιεί πρόσωπα κυρίως από την εποχή των πρώτων χριστιανικών χρόνων («Ο εκατόνταρχος Κορνήλιος», «Η Μαγδαληνή», «Άνθρωποι της Λαοδικείας» κ.ά.), αλλά και την αρχαία εποχή («Αντιγόνη υπέρ Οιδίποδος»), που τα εκμεταλλεύεται, για να αποδώσει σύγχρονες καταστάσεις και συμπεριφορές. 96 Δημάς 1 Παύλῳ δεσμίῳ εν Ρώμη χαίρειν Είναι η τέταρτη φορά που επιχειρώ να σας γράψω, μέσα σε τούτο το πολυθόρυβο μπαρ με το ράδιο να παίζει σουίγκ και το κορίτσι να με κοιτάει παραξενεμένο. Συχνά θυμούμαι την εν Χριστῴ ζωή, τους αδελφούς εν Κυρίῳ, με ταράζει η νοσταλγία, με διαλύει. Όλοι με θεωρούν ευτυχισμένο καθώς με βλέπουν με το χακί, το περίστροφο στα δεξιά, να βαδίζω γεμάτος αυτοπεποίθηση, στη Μπάρα, στα θέατρα, στα ζαχαροπλαστεία, στα γυμναστήρια. Όμως νιώθω καλά την τερηδόνα να προχωρεί. Τι τα θέλετε, κύριε, τι τα θέλετε, εμείς που γνωρίσαμε μικροί το Χριστό ζούμε τώρα τη θλίψη χάσμα γαρ μέγα εστήρικται μεταξύ ημών και υμών. 2 Όπου να γυρίσω, με σκοτώνει το παράπονό σας: Δημάς μ εγκατέλιπεν αγαπήσας τον νυν αιώνα. Κι όμως νιώθω παράταιρος μέσα στον κόσμο αυτό, σαν κλασική μουσική σε ταβέρνα. 1. Δημάς: Φίλος και συνεργάτης του αποστόλου Παύλου στην αρχή, απαρνήθηκε αργότερα το χριστιανισμό, και απαρνήθηκε τον Παύλο, όταν φυλακίστηκε. 2. «Χάσμα γάρ μέγα ἐστήρικται μεταξύ ἡμῶν και ὑμῶν». ΚΔ Λουκ. 16,26. Σὺ δὲ ὀδυνᾶσαι καὶ ἐπί πᾶσι τούτοις μεταξύ ἡμῶν καὶ ὑμῶν χάσμα μέγα ἐστήρικται, ὅπως οἱ θέλοντες διαβῆναι ἔνθεν πρός ὑμᾶς μή δύνωνται, μηδέ οἱ ἐκεῖθεν πρός ἡμᾶς διαπερῶσιν».
6 Ντίνος Χριστιανόπουλος 7 Κι όταν ανοίγω το άλμπουμ με τα εικόνια που μας κάμναν πλανόδιοι ζωγράφοι σ εξορμήσεις ιεραποστολικές, δεν ξέρω αν θα θελα να επιστρέψω, είναι τόσο οδυνηρή η εποχή της φρόνησης, θα θελα μόνο να ξεριζώσω με τα χέρια μου τη μνήμη. Τάχα θα βάλω πια τις χώρες μου σε κάποια τάξη; 3 Και πώς μες στ αδιέξοδο έξοδο να βρω; ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα έχει τη μορφή επιστολής του Δημά προς τον Απόστολο Παύλο που ήταν φυλακισμένος στη Ρώμη. Ποια στοιχεία δείχνουν την πλαστότητα των προσώπων; Τι νομίζετε ότι αντιπροσωπεύουν τα πρόσωπα αυτά; 2. Ο ποιητής συμφύρει δυο καταστάσεις: της τότε εποχής και της σύγχρονης, χρησιμοποιώντας ως προσωπείο του το Δημά. Προσπαθήστε να εντοπίσετε λέξεις και φράσεις που δείχνουν αυτό το συμφυρμό. Αυτή η μέθοδος προσδίδει στο ποίημα έναν ιστορικό χαρακτήρα. Ποιος μεγάλος Έλληνας ποιητής χρησιμοποιεί αυτή τη μέθοδο; 3. Γιατί ο αφηγητής νιώθει παράταιρος μέσα στον κόσμο; Ποια φράση αποδίδει καλύτερα το αίσθημά του αυτό; 4. Ποια ψυχική κατάσταση εκφράζεται στο ποίημα; 97 3. «Τάχα θα βάλω πια τις χώρες μου σε κάποια τάξη;». Πρβλ. Τ. Σ. Έλιοτ, Η έρημη χώρα «Ε. Τι είπε ο κεραυνός» (μτφρ. Γ. Σεφέρη). Εδώ η φράση «τις χώρες μου» σημαίνει όχι «τις χώρες του βασιλείου μου», αλλά «τον ψυχικό μου κόσμο».
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 Ντίνος Χριστιανόπουλος Φιλολογικό ψευδώνυμο του Κωνσταντίνου Δημητριάδη. Γεννήθηκε το 1931 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και εργάστηκε ως βιβλιοθηκάριος στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης. Ιδρυτής και διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού Διαγώνιος. Έργα: Ποίηση: Εποχή των ισχνών αγελάδων (1950), Ποιήματα 1950-1955 (1957), Ανυπεράσπιστος καημός (1960), Ποιήματα 1949-1960 (1962), Το κορμί και το σαράκι (1964), Ποιήματα 1949-1964 (1967), Προάστεια (1969), Ποιήματα 1949-1970 (1974), Μικρά ποιήματα (1975), Μικρά ποιήματα 1960-1978 (1979), Ιστορίες του γλυκού νερού (1980), Το αιώνιο παράπονο (1981), Νέα ποιήματα, 1977-1981 Νεκρή πιάτσα (1984), Ποιήματα (συγκεντρ. έκδοση) (1984), Ποιήματα (συγκεντρ. έκδοση) (1998). Πεζά: Ιστορική και αισθητική διαμόρφωση του ρεμπέτικου τραγουδιού (1961), Έκθεσις βιβλίων περί Θεσσαλονίκης (1962), Η κάτω βόλτα (1963). Δοκίμια, σειρά πρώτη (1965), Στρατής Δούκας (1969), Τα γλυπτά της Νεότερης Θεσσαλονίκης (1969), Στιχάκια του στρατού (1973), Τα πρώτα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης 1921-1924 (1975), Οι μεταφράσεις του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού (1978), Λογοτεχνικά περιοδικά που τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη, 1850-1980 (1980), Ρεμπέτες του ντουνιά (1986), Η ποίηση στη Θεσσαλονίκη από το 1913 έως το 1940 (1986), Με τέχνη και με πάθος (1988), Συμπληρώνοντας τα κενά (1988) κ.ά. 98
Βύρων Λεοντάρης Οδόσημο κινδύνου Το «Οδόσημο Κινδύνου» είναι μια ποιητική σύνθεση σε τρία μέρη, από τα οποία παραθέτουμε το πρώτο. Έχει ως θέμα της την ποιητική μαρτυρία. Περιέχεται στη συλλογή Εν γη αλμυρά (1996), που βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο. Γι αυτόν που χάθηκε στη φονική στροφή είχαμε στήσει οι φίλοι του εικονοστάσι οδόσημο κινδύνου ξύλινο ομοίωμα ναΐσκου με το εικονισματάκι του προστάτη αγίου του και το φυλαχτό που δεν τον φύλαξε... 5 Επιθυμία της μάνας του που ευλαβικά τηρούσε συνήθειες που μοιάζουν με πανάρχαιες. 7 Τα χρόνια κι οι βοριάδες που έγειραν τα πεύκα στον γκρεμό το ρήμαξαν κι ό,τι έμεινε ένα κούτσουρο (ξύλον αὖον ὅσον τ ὄργυι ὑπέρ αἴης... σῆμα βροτοῖο πάλαι κατατεθνηῶτος...) με μόνο μια ημερομηνία μισοσβησμένη 12 Για να ναι τώρα αυτή η ημερομηνία ο νεκρός για να μαι τώρα μόνο εγώ να ξέρω ποια νιότη τρέχοντας εδώ να παραβγεί το τέλος της συγκρούστηκε με τη ζωή που ερχόταν από αντίθετα. 16 99
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Στην ενότητα των στίχων 8-12 ο ποιητής χρησιμοποιεί ομηρικούς στίχους (Ψ 327-341)*. Υπενθυμίζουμε ότι αυτοί ανήκουν στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας, όπου ο Όμηρος αφηγείται τους αγώνες που αθλοθέτησε ο Αχιλλέας μετά την ταφή του Πατρόκλου («άθλα επί Πατρόκλω»). Το «σήμα» ορίζεται από τον Αχιλλέα ως το τέρμα της διαδρομής των αρματοδρόμων. Αφού μελετήσετε το ποίημα και το απόσπασμα της Ιλιάδας, να βρείτε: 1) Τι το κοινό έχουν. 2) Τι πετυχαίνει ο ποιητής μ αυτή τη μετάθεση: α) στο χρόνο, β) στα «άθλα επί Πατρόκλω». 3) Ποιος ο ρόλος του ποιητή (ο ίδιος τον καθορίζει στους τελευταίους στίχους του). Παραθέτουμε το αρχαίο κείμενο και σε μετάφραση: (Μιλάει ο Νέστωρ στο γιο του Αντίλοχο που πρόκειται να πάρει μέρος στις αρματοδρομίες και του δίνει οδηγίες) 100...Σῆμα δέ τοι ἐρέω μάλ ἀριφραδές, οὐδέ σε λήσει. Ἔστηκε ξύλον αὖον, ὅσον τ ὄργυι ὑπέρ αἴης, ἤ δρυός ἤ πεύκης, τό μέν οὐ καταπτύθεται ὄμβρῳ λᾶε δέ τοῦ ἐκάτερθεν ἐρηρέδαται δύο λευκῷ ἐν ξυνόχησιν ὁδοῦ, λεῖος δ ἱππόδρομος ἀμφίς. Ἤ τευ σῆμα βροτοῖο πᾶλαι κατατεθνηῶτος ἤ τόγε νύσσα τέτυκτο ἐπί προτέρων ἀνθρώπων, καί νῦν τέρματ ἔθηκε ποδάρκης δῖος Ἀχιλλεύς... Ψ 326-332 Σου λέω και το σημάδι ξάστερα, που θα το ιδείς κι ατός σου: Ως μιαν οργιά απ το χώμα κούτσουρο ξερό ψηλά προβαίνει, και δρυ καν πεύκου τα βροχόνερα δεν το χουν σαπημένο. Δυο πέτρες το κρατούν ζερβόδεξα λευκές, εκεί που ο δρόμος γωνιάζει κι όμως η αλογόστρατα παντού στρωτή τρογύρα. Κάποιου το μνήμα θα ν που πέθανε σε χρόνια περασμένα, Για κιακροσήμαδο που το στησαν παλιών καιρών ανθρώποι... Αυτό είναι το σημάδι που βαλε τώρα Αχιλλέας ο γαύρος... (μτφρ.: Καζαντζάκης-Κακριδης, ψ 326-333)
6 Βύρων Λεοντάρης 7 Βύρων Λεοντάρης Γεννήθηκε το 1932 στη Νιγρίτα και σπούδασε νομικά στην Αθήνα, όπου και σταδιοδρόμησε ως δικηγόρος. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ποίηση και τη δοκιμιογραφία. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1997. Έργα του: Ποιητικά: Γενική αίσθηση (1954), Ορθοστασία (1957), Η ομίχλη του μεσημεριού (1959), Ανασύνδεση (1962), Ψυχοστασία (1972), Μόνον διά της λύπης (1976), Εκ περάτων (1986), Εν γη αλμυρά (1996). Δοκίμια: Η ποίηση της ήττας (1983), Καβάφης ο έγκλειστος (1983), Δοκίμια για την ποίηση (1985), Γραφή και βιβλίο (1990). 101 Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), Το καφενείον Νέον - ημέρα (1956)
Τάσος Δενέγρης Οι κατάσκοποι Το Ποίημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Θάνατος στην πλατεία Κάνιγγος (1975), την πρώτη συλλογή του ποιητή, που ρέποντας σε μια γραφή λιτή και συγκινησιακά αποφορτισμένη, αντιμετωπίζει την πραγματικότητα και της δίνει προεκτάσεις που ανταποκρίνονται στην εξαιρετικά οξυμμένη ευαισθησία του. Έτσι, υπό την επήρεια αυτής της ευαισθησίας, τα ποιήματά του μεταφέρουν το κλίμα ενός ψυχολογικού τρόμου και μιας ατμόσφαιρας απειλητικής και διαβρωτικής. Δεν φοβάμαι το ρεύμα των ποταμών την αγρύπνια και το λεπίδι Μόνον τους κλητήρες Και τις κυρίες που πίσω από καρότσια νηπίων κατασκοπεύουν στο διάβα σου. 102 Όσο για τις αράχνες τρομάζω το σιωπηλό τους περπάτημα Κι εκείνη τη μεταφυσική ικανότητα να στέκονται στο ταβάνι Παρακολουθώντας με σκοτεινό μάτι τη σκέψη σου Δίχως να βγάζουν τον παραμικρό ήχο φωνής. 9 Μαΐου 1962
6 Τάσος Δενέγρης 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Όπως θα παρατηρήσετε, τo ποίημα διαιρείται σε δύο στροφικές ενότητες. Βασιζόμενοι στις επισημάνσεις του εισαγωγικού σημειώματος, να επικεντρώσετε το ενδιαφέρον στα εξής: 1. Πώς εξηγείτε την (φαινομενική) αντίφαση της πρώτης ενότητας: Ο ποιητής δεν φοβάται το ρεύμα των ποταμών κτλ. (καταστάσεις δηλαδή αντικειμενικά υπαρκτές και φοβερές), αντίθετα περισσότερο φοβάται τους κλητήρες και τις κυρίες που κατασκοπεύουν. Στην απάντησή σας ας συνυπολογίσετε και α) το ρόλο των κλητήρων και των κυριών στη δημόσια και κοινωνική ζωή αντίστοιχα και β) τις τρομακτικές διαστάσεις που η ευαισθησία του ποιητή τούς προσδίδει, δημιουργώντας την ατμόσφαιρα αστυνομικού θρίλερ. 2. Η δεύτερη ενότητα επεκτείνει και εντείνει τον τρόμο του ποιητή: ποια ψυχολογική κατάσταση υπονοεί η εικόνα της ενότητας; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας. Τάσος Δενέγρης Γεννήθηκε το 1934 στην Αθήνα. Σπούδασε σκηνοθεσία του κινηματογράφου στη Ρώμη. Έργα: Ποίηση: Θάνατος στην πλατεία Κάνιγγος (1975), Το αίμα του λύκου (1978), Θειάφι και αποθέωση (1982), Ακαριαία (1985 περιλαμβάνονται οι προηγούμενες συλλογές και προστίθεται η συλλογή Ακαριαία), Η κατάσταση των πραγμάτων (1989). Μεταφράσεις: Τζον Ντος Πάσσος USA 1919 (1982), Χ. Κορτάσαρ Οκτάεδρο (1983), Χ. Λ. Μπόρχες Εβαρίστο Καριέγκο (1984), Ρ. Λ. Στήβενσον Νέες χίλιες και μια νύχτες (1985) κ.ά. 103
Βασίλης Καραβίτης Το άπιαστο Πρo-πο Το Ποίημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Λυπομανία (1989). 104 Ωραία λοιπόν. Ας συνεχίσουμε κι απόψε την κουβέντα μας. Για πόλεις που θα βρούνε το νέο σφυγμό τους γι ανθρώπους που θα φέρουνε νεόκοπους προορισμούς για νέους κώδικες επαφής που θα εφεύρει το σώμα για λέξεις παρθένες που θ αχρηστέψουν τη μόνωση για σιωπές ακόμα εύφορες που θα συντηρήσουν το πάθος γι άγνωστες, νέες συγκινήσεις που περιμένουνε πιστούς για νέα ρίγη που ζητάνε επιδερμίδες για νέα σχήματα που θ απορροφήσουν τις μοναξιές για νέα συνθήματα που θα στρατολογήσουν οπαδούς για νέες ευαισθησίες, νέες αισθήσεις, νέες διαστάσεις για παιδιά χωρίς τους μύθους των μεγάλων για σπίτια χωρίς δωμάτια υπηρεσίας για ένα νέο κόσμο χωρίς τα σύνορα που ξέρουμε. Κουβέντα ας γίνεται όσο θέλετε. Εγώ το ξέρω προ πολλού: αυτό το δεκατριάρι δεν πιάνεται με τίποτα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα διακατέχεται από μια διάθεση ειρωνείας. Αφού το μελετήσετε, προσπαθήστε να στηρίξετε την άποψη αυτή απαντώντας στα παρακάτω ερωτήματα: α) Σε ποιους στίχους υποδηλώνεται ευκρινέστερα αυτή η διάθεση; β) Ποιο είναι, συνοπτικά, το αντικείμενο αυτών των συζητήσεων;
6 Βασίλης Καραβίτης 7 2. Όπως θα διαπιστώσατε, το αντικείμενο της «κουβέντας» είναι ποικίλο και αναφέρεται σε σημαντικά θέματα της εποχής μας. Από την άποψη αυτή πώς εξηγείτε τη στάση του ποιητή και, ειδικότερα, τον τρόπο με τον οποίο τελειώνει το ποίημα; Να δικαιολογήσετε την άποψή σας. Βασίλης Καραβίτης Γεννήθηκε το 1934 στη Νέα Ορεστιάδα του Έβρου. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εργάστηκε ως δικηγόρος. Έργα: Ποίηση: Υλικό Μονώσεως (1970), Το παιχνίδι της επαφής (1973), Στη σκιά του μακρόβιου κόσμου (1977), Φόρμουλες για μιαν άγνωστη ζωή (1982), (συγκεντρωτική έκδοση) Λυπομανία (1989), Το αγαθό σκοτάδι (1997). Πεζογραφία: Οκνηρίας εγκώμιον ή Γιατί μας κλαίνε οι ρέγγες (1985). Μετέφρασε επίσης σύγχρονους ξένους ποιητές. 105
Θωμάς Γκόρπας Ομόνοια - Άνω Πετράλωνα Μια Διαδρομή του Ποιητή στο λεωφορείο της γραμμής Ομόνοια-Πετράλωνα κι ένα κορίτσι που συνταξιδεύει αποτελούν το βασικό θέμα του ποιήματος, που περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Σπασμένος καιρός (1957). Αν και το ποίημα γράφεται σε μεταγενέστερο χρόνο, εντούτοις, όπως θα παρατηρήσετε, όλoι οι χρόνοι του είναι παροντικοί. Μ αυτό τον τρόπο ο νοερός μονόλογος του ποιητή προς τη νεαρή συνταξιδιώτισσά του γίνεται πιο δραστικός. 106 Κορίτσι-εξουσία του λεωφορείου μέσα στο βράδυ κάθεσαι πλάι μου όπως ξανθό άνθος πίσω από φράχτην όπως άστρο που περπατάει στον κόρφο μου κι όμως μου λέει: Θα φύγω. Κάθεσαι πλάι μου βουλιάζεις μες στα μάτια μου όπως σ ένα τοπίο που θέλεις μα δεν μπορείς να τ αγαπήσεις σχεδιάζοντας μες στη σιωπή που σε κρατάει δεμένη τον αγαπημένο σου. Πάντα πνιγμένη μες στα μάτια μου πάντα δεμένη απ τη σιωπή αναπολώντας μουσικές παλιές να ρθουν και να σε λευτερώσουν μα οι μουσικές δεν έρχονται κι εσύ κάθεσαι πλάι μου πάντα πνιγμένη μες στα μάτια μου πάντα δεμένη απ τη σιωπή με την καρδιά σου λαβωμένη σαν μικρό πουλί με την ομορφιά σου ακυβέρνητη σαν μικρό παιδί κάθεσαι πλάι μου σαν άνθος και σαν άστρο και σαν έρωτας που θέλει μα δεν μπορεί.
6 Θωμάς Γκόρπας 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Βασιζόμενοι στις επισημάνσεις του εισαγωγικού σημειώματος να επικεντρώσετε το ενδιαφέρον σας στα εξής κυρίως: 1. Το χώρο και το χρόνο του ποιήματος. 2. Από τον πρώτο κιόλας στίχο ως τον τελευταίο κυριαρχεί ο νοερός μονόλογος του ποιητή προς το κορίτσι. Να παρακολουθήσετε τη διαδρομή του και να επισημάνετε τα εξής: α) Πώς αποκαλεί και παρομοιάζει το κορίτσι σε διάφορους στίχους; β) Ποια συναισθήματα και ποιες σκέψεις αποδίδει σ αυτό; 3. Ολόκληρο το ποίημα κινείται μέσα σ ένα νοερό μονόλογο του ποιητή που είναι αποτέλεσμα των φαντασιώσεών του. Να τις επισημάνετε. Θωμάς Γκόρπας (1935-2003) Γεννήθηκε το 1935 στο Μεσολόγγι. Έργα του: Ποίηση: Σπασμένος καιρός (1957), Παλιές ειδήσεις (1966), Πανόραμα (1975), Στάσεις στο μέλλον (1979) [περιλαμβάνονται οι προηγούμενες ποιητικές συλλογές και προστίθενται οι συλλογές Ανεξάρτητα, Γιουσουρούμ (1976) και το πεζό ποίημα Ο μεγάλος δρόμος (1975)], Περνάει ο στρατός (1980). Άλλα βιβλία: Περιπετειώδες κοινωνικό και μαύρο νεοελληνικό αφήγημα (1981). 107
Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου Το σπίτι Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Συνοπτική διαδικασία (1980), η οποία περιέχει ποιήματα γραμμένα από το 1968-1978. Ειδικότερα Το σπίτι έχει χρονολογική ένδειξη 1970-1978. Ανεβαίνω πέτρινα σκαλοπάτια. Βατόμουρα στραγγαλίζουν κρίνα. Δεκαοχτούρες μετράνε την ανατολή κι ένας αγέρας έρχεται απ τα πεύκα. Βαθυπράσινο μυστικό στόμα. Δαγκώνει το κλειδί στην πόρτα. Επιθύριο χεράκι τρυφερής ηλικίας ανοίγει βλέφαρα μιας άλλης εποχής. Είναι όλοι εκεί συγκεντρωμένοι. Ποντιακά, Τούρκικα, Ελληνικά, Αρμένικα σε στόματα ξεχασμένα. Πιο μέσα σηκώνεται ο πατέρας σκουπίζει τα μουστάκια με φιλάει κι η μάνα κλαίγοντας αγκαλιά με οδηγεί και στρώνει το τραπέζι. Κάθεται, μιλάει για το σπιτικό. Χρόνια μέσα στα χρόνια όνειρα ξεφλουδίζονται σα φίδια. 108 Ανοίγει το κλειδωμένο σπίτι. Φευγάτη η σκεπή πεσμένοι οι τοίχοι χάσκουν. Χάσκουν και πάνω από τις πέτρες το λιμάνι η θάλασσα πέρα η Θάσος πιο μακριά το Όρος. Φεύγουν τα σύννεφα σαν καπνός από χορτάρι κι η θάλασσα καλειδοσκόπιο καθώς ψαρόβαρκες γυρίζουν, λαχανιάζουν οι μηχανές σκούζουν οι γλάροι. Νύχτες του έρωτα σύννεφα παρταλιασμένα.* Καταποντίζομαι στα χρόνια που ξεφλουδίζονται σα φίδια. παρταλιασμένα: κουρελιασμένα.
6 Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου 7 Ο εκσκαφέας ο φορτωτής γεμίζουν τα ανατρεπόμενα με πέτρες χώματα σανίδια φορέματα. Ξεριζώνουν τα δέντρα. Πεύκα συκιές ροδακινιές μηλιές κυδωνιές καρυδιά. Ο κήπος που χέρια στοργικά διαμόρφωσαν. Σιδερένια νύχια εξαφανίζουν τον ουρανό. Τώρα οικόπεδο 250 τετραγωνικά. Άλλοι άνθρωποι θα χτίσουν τα σπίτια τους. Κατεβαίνω για τη θάλασσα και περπατώ στα κύματα. Κρατώ επιθύριο χεράκι*. Δεν έχει φωνή. Κανένα δεν μπορεί να ξυπνήσει. Ελεύθερος φεύγω. 109 Νικόλαος Βεντούρας (1899-1990), Πειραιάς, Φεβρουάριος 1955, χαρακτικό επιθύριο χεράκι: Το μπρούτζινο συνήθως χέρι της εξώθυρας των παλιών σπιτιών, αλλιώς ρόπτρον, που το αντικατέστησαν τα σημερινά ηλεκτρικά κουδούνια.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ο ποιητής περιγράφει το πατρικό του σπίτι στην Καβάλα σε τρεις διαφορετικές εποχές που αντιστοιχούν σε τρεις διαδοχικές φάσεις της ηλικίας του: α) ποιες εικόνες δίνει κάθε φορά; β) σε ποια φάση της ηλικίας αντιστοιχούν; γ) ποια διάθεση εκφράζουν; και δ) πώς συνδέονται μεταξύ τους; 2. Κα στις τρεις περιγραφές χρησιμοποιεί τον ενεστώτα. Γιατί; 3. Τι νόημα δίνετε στον τελευταίο στίχο «Ελεύθερος φεύγω»; Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου 110 Γεννήθηκε το 1935 στην Καβάλα από γονείς πρόσφυγες από την Καππαδοκία και τον Πόντο. Το 1944 χτυπήθηκε από γερμανική χειροβομβίδα και έχασε το αριστερό του χέρι. Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών Αθηνών και εργάζεται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Από το 1971 ζει στη Θεσσαλονίκη. Εμφανίστηκε το 1962 με την ποιητική συλλογή Έγκλειστοι. Έργα του: Ποίηση: Έσχατη υπόσχεση, (1958-1992, συγκεντρωτική έκδοση). Πεζά: Ο χώρος της Ιωάννας και ο χρόνος του Ιωάννη (1980), Σταθερή απώλεια, (διηγήματα 1992), Σπαράγματα (1997). Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (1998).
Μάρκος Μέσκος I Μνήμη Τα Ποιήματα του Μάρκου Μέσκου Μνήμη και Το άλογο ανήκουν στη συλλογή Άλογα στον Ιππόδρομο (1973). Πάνω από τα Βοδενά* περνάει ο δρόμος της Σωτήρας. Ήσυχοι λόφοι, άγριο φαράγγι πιο ψηλά το καστανό χώμα της κερασιάς είναι νιόσκαφτο εδώ η χλόη του σταριού εκεί χορεύει ανθισμένη η δαμασκηνιά, γελάδια πάλι στην πλαγιά κατά το Πάικο μια φοράδα ασέλωτη βιτσίζει τον αέρα... Οδυσσέα!... ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Το ποίημα χωρίζεται σε δύο ενότητες: α) Η πρώτη ενότητα περιγράφει ένα συγκεκριμένο τοπίο. Ποια είναι τα βασικά του χαρακτηριστικά; β) Η δεύτερη ενότητα περιέχει μόνο ένα στίχο με μια μόνο λέξη-φωνή: Οδυσσέα! Να εξετάσετε όλες τις πιθανές εκδοχές για το πρόσωπο που την εκφέρει και τις σημασίες που μπορεί να πάρει, σε συνάρτηση με την προηγούμενη περιγραφή και με τον τίτλο του ποιήματος. γ) Η ασάφεια του στίχου αυτού ενισχύει ή αποδυναμώνει την ένταση του ποιήματος; Προσπαθήστε να εξηγήσετε την άποψή σας. 111 Βοδενά: παλαιότερη ονομασία της Έδεσσας.
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 II Το άλογο Στην Αθήνα Μάη μήνα τα κεράσια είκοσι δραχμές. Κυριακή πρωί περιστέρια ανάμεσα στις γκρίζες πολυκατοικίες και στον μαύρο αχό από την αρωματισμένη φωνή του ανθοπώλη. Θλιβερά βοσκοτόπια τεχνητών γονιμοποιήσεων, ζώα πίσω από το μαστίγιο στα δυο σούζα και η ματιά τρία μέτρα όσο το κόκκινο κύμα στο απέναντι ερείπιο. Εσύ πού πας; Τα παιδιά βγαίνουν περίπατο στο πάρκο φτερά δεν πουλάνε στεφάνια πλαστικά της Πρωτομαγιάς και των μνημάτων ναι. (Μητριά πατρίδα πατρίδα μητριά σάπια τα χρήματα στα χέρια μου τα γρόσια σου δεν λάμπουν). Θα περάσουμε κι εμείς τη νιότη βαθιά στο τέλος του καλοκαιριού θα χαθούμε... Αχ! πόλη που με γέννησες δεν μ ακούς, κάθε νύχτα χτυπώ τα τείχη σου μα οι φύλακες δεν μου ανοίγουν. Γυρίζω πίσω κόβω κλαρί πιάνω τραγούδι να σκεπαστούν τα δάκρυα τυφλό άλογο περπατώ και κλαίω μέτωπο στο μέτωπό του. 112 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. «Τα κεράσια είκοσι δραχμές»: Αν λάβετε υπόψη σας ότι γενέτειρα του ποιητή είναι η Έδεσσα, που φημίζεται για τα κεράσια της, τότε ποια είναι η σημασία αυτού του πρώτου στίχου για το υπόλοιπο ποίημα; 2. Ποια πόλη περιγράφει ο ποιητής στο ποίημά του; Ποια είναι τα αισθήματά του γι αυτήν; Υπογραμμίστε τις εκφράσεις που αποδίδουν πιο έντονα αυτά τα αισθήματα. Να επισημάνετε ιδιαίτερα τα αντιθετικά ζεύγη. 3. Να αναπτύξετε το νόημα των φράσεων: «Θλιβερά βοσκοτόπια τεχνητών γονιμοποιήσεων» (Ποια είναι τα αντίθετά τους;)
6 Μάρκος Μέσκος 7 «ζώα πίσω από το μαστίγιο, στα δυο σούζα» (Τι σας θυμίζει η εικόνα;) «εσύ πού πας;» (σε ποιον απευθύνεται;) «Μητριά πατρίδα» (Ποια είναι αυτή για τον ποιητή: Ποια η αυθεντική;) «μέτωπο στο μέτωπό του» (Να αναλύσετε την εικόνα) 4. Πώς θα χαρακτηρίζατε τον τόνο του ποιήματος; Σε τι σχέση βρίσκεται με την εποχή που περιγράφεται; Μάρκος Μέσκος Γεννήθηκε στην Έδεσσα το 1935. Σπούδασε Γραφικές Τέχνες στην Αθήνα, όπου και εργάστηκε αρκετά χρόνια. Ακολούθως μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη. Ασχολήθηκε κυρίως με την ποίηση, αλλά και με την πεζογραφία και τη φιλολογική μελέτη. Έργα: Ποιητικά: Πριν από το θάνατο (1958), Μαυροβούνι (1963), Τα ανώνυμα (1971), Άλογα στον Ιππόδρομο (1973), Ιδιωτικό νεκροταφείο (1975), Τα ισόβια ποιήματα (1977), Τα φαντάσματα της Ελευθερίας (1979), Μαύρο δάσος (1958-1980), συγκεντρωτική έκδοση, (1981), Άνθη στο καταραμένο φίδι (1983), Στον ίσκιο της γης (1986), Τα δέοντα [επιλογή 1958-1990], Δώδεκα Μάηδες (1992), Χαιρετισμοί (1995). Πεζά: Παιχνίδια στον Παράδεισο (1978), Κομμένη γλώσσα (1979). Κριτικά: Γνωστοί και φίλοι (1987) κ.ά. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης. 113
Ανέστης Ευαγγέλου Μην απορείς, μητέρα Το Ποίημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Περιγραφή εξώσεως (1960). Μην απορείς, μητέρα, μην τρομάζεις τούτα τα ποιήματα διαβάζοντας. Θα τα βρίσκεις, βέβαια, λίγο στενάχωρα, σάμπως να θέλουν από τις λέξεις μέσα να βγουν. Ίσως, ακόμα, το γιο σου μέσα τους να μην αναγνωρίζεις. Κι όμως δικά του είναι μητέρα αυτόν εικονίζουν. Πάσχουν κι αυτά όπως κι αυτός από ασφυξία, χάνονται μέσα τους, γυρίζουν, επιστρέφουν, πάσχουν να βγουν από τις λέξεις όπως κι εκείνος πάσχει να βγει από το πετσί του μέσα. 114 Μην απορείς, μητέρα, μην τρομάζεις προ παντός μη σε κυριέψει απελπισία κάτι στηρίζει το γιο σου, που εσύ δεν βλέπεις: μέσα του, από τα πόδια ως την κορφή, είναι μια κολόνα που τον στυλώνει, τον κρατά μ όρθιο κεφάλι, που τον ψυχώνει, βήμα με βήμα, αγκώνα με αγκώνα, μέσ απ τα ερείπια ν ανοίγει δρόμο και να προχωράει. Τάκης Μάρθας (1905-1965), Μορφή
6 Ανέστης Ευαγγέλου 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Απευθυνόμενος (πρώτη στροφή) στη μητέρα του, ο ποιητής α) αποδίδει κάποιους χαρακτηρισμούς στα ποιήματά του και τον ίδιο και β) εκφράζει την υποψία πως πιθανόν να μη τον αναγνωρίζει. Να επισημάνετε αυτούς τους χαρακτηρισμούς και να δικαιολογήσετε την υποψία του. 2. Στη δεύτερη στροφή το κλίμα μεταστρέφεται. Σε τι οφείλεται αυτό και πώς εξωτερικεύεται; Ανέστης Ευαγγέλου (1937-1994) Φιλολογικό ψευδώνυμο του Ανέστη Παπαδόπουλου. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στην οποία διατηρούσε εκτελωνιστικό γραφείο. Έργα: Ποίηση: Περιγραφή εξώσεως (1960), Μέθοδος αναπνοής (1966), Αφαίμαξη 66-70 (1971), Τα ποιήματα (1974 περιλαμβάνονται οι προηγούμενες ποιητικές συλλογές), Το διάλειμμα (1976), Τα χάικάι (1978), Απογύμνωση (1979), Η επίσκεψη και άλλα ποιήματα (1987), Τα ποιήματα 1956-1986, συγκεντρωτική έκδοση (1988), Το χιόνι και η ερήμωση (1994). Πεζογραφία: Το ξενοδοχείο και το σπίτι (1966), Το ξενοδοχείο και το σπίτι και άλλα πεζά (1985). Κείμενα κριτικής: Ανάγνωση και γραφή (1981), Εννέα εκδοχές για την ποίηση και την ποιητική (1990). Εξέδωσε επίσης ανθολογία με τον τίτλο Η Δεύτερη μεταπολεμική ποιητική γενιά 1950-1970 (1994). 115
Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ Ο τζίτζικας Το Ποιημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Ενάντιος άνεμος (1982). Μέσα μου χιλιάδες τραγούδια στοιβάζονται καλοκαιρινά. Ανοίγω το στόμα μου και μες στο πάθος μου προσπαθώ να τους βάλω μια σειρά. Τραγουδώ. Άσχημα. Αλλά χάρη στο τραγούδι μου ξεχωρίζω από τις φλούδες των κλάδων και από τ άλλα άφωνα ηχεία της φύσης. Η απέριττη περιβολή μου γκρίζα κι ασβεστένια μου αποκλείει κάθε παραφορά αισθητισμού* κι έτσι αποκομμένος απ τα φανταχτερά πανηγύρια του χρόνου, τραγουδάω. Άνοιξη. Πάσχα και βιολέτες δεν γνωρίζω.* Τη μόνη ανάσταση που ξέρω είναι όταν μόλις σηκώνεται κάποιο αεράκι και δροσίζει λίγο τη φοβερή κάψα της ζωής μου. Τότε παύω να ουρλιάζω ή να τραγουδάω όπως νομίζει ο κόσμος γιατί το θαύμα μιας δροσιάς μέσα μου βαθιά λέει περισσότερα απ όλα όσα δημιουργώ για να μην πεθάνω από τη ζέστη. 116 Σχέδιο του Γιώργου Βακαλό Αισθητισμός (αισθάνομαι): Η δύναμη του αισθήματος. Με τον όρο όμως σήμερα εννοούμε το αισθητικό ρεύμα που παρουσιάστηκε στην Αγγλία κατά τα μέσα του 19ου αιώνα και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και την Αμερική. Με την πάροδο του χρόνου οι οπαδοί του, φτάνοντας σε υπερβολές, ταύτισαν τον αισθητισμό με την ωραιοπάθεια και την ωραιολαγνεία. Με αυτή την τελευταία σημασία χρησιμοποιείται εδώ ο όρος. Άνοιξη... γνωρίζω: ας μην ξεχνάμε ότι το τζιτζίκι τραγουδάει το καλοκαίρι.
6 Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Στο ποίημα ο τζίτζικας προσωποποιείται και αυτοπαρουσιάζεται. Ωστόσο στην αυτοπαρουσίασή του εμπλέκονται εντυπώσεις και απόψεις που ανήκουν στην ποιήτρια. Βασιζόμενοι σ αυτές τις επισημάνσεις να προσεγγίσετε το ποίημα εντοπίζοντας το ενδιαφέρον σας στα εξής: α) στο πώς αυτοπαρουσιάζεται και, γενικά, ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στον εαυτό του, β) ως ποιο σημείο στην αυτοπαρουσίασή του εμπλέκεται η ποιήτρια. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1939. Σπούδασε Αγγλικά και Φιλολογία. Είναι διπλωματούχος της Σχολής Μεταφραστών και Διερμηνέων. Έργα: Ποίηση: Λύκοι και σύννεφα (1963), Ποιήματα 63-69 (1971), Μαγδαληνή, το μεγάλο θηλαστικό (1974), Τα σκόρπια χαρτιά της Πηνελόπης (1977), Ο θρίαμβος της σταθερής απώλειας (1978), Ενάντιος έρωτας (1982), Οι μνηστήρες (1984 για τη συλλογή αυτή της απονεμήθηκε Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1985), Όταν το σώμα (1988 επιλογή ποιημάτων 1963-1988), Επίλογος αέρας (1990), Άδεια φύση (1993), Ωραία έρημος η σάρκα (1996), Λυπιού (1996), Ποιήματα 1963-1997 (1997), Ποιήματα 1978-1985 (1998), Μεταφράσεις: Ντύλαν Τόμας, Κάτω από το γαλατόδασος (1973), Αντρέι Βοζνισιένκι, Ποιήματα (1974), Σύγχρονοι, Αμερικανοί Ποιητές (1983), Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, Πώς φτιάχνονται τα ποιήματα (1988), Σέιμους Χήνυ, Τα ποιήματα του βάλτου (1996). 117
Κυριάκος Χαραλαμπίδης Στα στέφανα της κόρης του Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Θόλος (1989), τα ποιήματα της οποίας είναι εμπνευσμένα από τη δοκιμασία της Κύπρου και ειδικότερα από το δράμα των αγνοουμένων μετά την τουρκική εισβολή το καλοκαίρι του 1974. Είχε τριακόσια στρέμματα γης υπό κατοχήν και τον πατέρα της στα βάθη της Ανατολής.* Θα παντρευόταν ευτυχώς ένα καλό παιδί. Κατά την τελετή του μυστηρίου δεν πρόσεξε κανένας τον πατέρα της. Μπήκε απ το νάρθηκα κρυφά και στάθηκε πίσω από μια κολόνα και καμάρωνε. Ύστερα σκούπισε με το μανίκι του το ξεσκισμένο και φτωχό του δάκρυ. Τον πήρανε για ηλίθιο του χωριού και τον αφήκανε στην ησυχία του. 118 Τελειώνει ο γάμος, και να χαίρεστε τα στέφανα. Παίρνουν κουφέτα και λουκούμια, μπαίνουν καθένας στ αυτοκίνητό του, χάνονται. Ο στοργικός πατέρας πάει κι αυτός στην Πράσινη Γραμμή*, περνά σκυφτός παίρνει ξανά τη θέση του στο χώμα. Ανατολής: Εκεί μετέφεραν οι Τούρκοι τους αιχμαλώτους (αγνοούμενοι). Πράσινη γραμμή: Η νεκρά ζώνη που διαχωρίζει το ελεύθερο από το κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου.
6 Κυριάκος Χαραλαμπίδης 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα παρουσιάζει ένα χαρούμενο περιστατικό, ένα γάμο. Στο βάθος όμως διακρίνεται το κυπριακό δράμα. Να επισημάνετε τις σχετικές εκφράσεις στο ποίημα. 2. Να συγκρίνετε το δεύτερο με τον τελευταίο στίχο. Τι θέλει να δείξει με την αντίφαση αυτή ο ποιητής; 3. Τι θέλει να δείξει ο ποιητής με την παρουσία του πατέρα και γιατί καταφεύγει στο εξωλογικό στοιχείο; Κυριάκος Χαραλαμπίδης Γεννήθηκε στην Αμμόχωστο το 1940. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε για λίγο στη Μέση Εκπαίδευση και κατόπι στο Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές Πρώτη Πηγή (1961), Το αγγείο με τα σχήματα (1973), Αχαιών Ακτή (1977), Αμμόχωστος Βασιλεύουσα (1982), Θόλος (1989), Μεθιστορία (1995), Δοκίμιν (2000), Αιγιαλούσης Επίσκεψις (2003). Επίσης έχει μεταφράσει Ύμνους του Ρωμανού. Τιμήθηκε με Κρατικά Βραβεία Ποίησης στην Ελλάδα και Κύπρο. Τιμήθηκε, επίσης, δύο φορές με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1989, 2003) και με το Έπαθλο Καβάφη στην Αίγυπτο. 119
Γιάννης Κοντός Η μακιγιέζ Απο τη Συλλογή Ο αθλητής του τίποτα (1997). στη Λούλα Αναγνωστάκη 120 Επιστρέφει τριζάτη όπως η θάλασσα σπίτι της. Είναι περασμένα μεσάνυχτα, άφησε πίσω τα φώτα και τις ομιλίες του θεάτρου. Η τσάντα με τα υλικά της δουλειάς υλικά 5 του φεγγαριού της βαραίνει το χέρι. Μαζί οι αφές, ο καθρέφτης και ένα κάψιμο στο δάχτυλο από τσιγάρο. Θα μπορούσε να είναι από τα Γρεβενά, είναι όμως από τη Μυτιλήνη. 10 Βαδίζει το δρόμο της επιστροφής, κοιτάζοντας τις ρωγμές της ασφάλτου. Τα μαλλιά της χρώμα σταριού, και το δέρμα το ίδιο. Το πρόσωπο της ηθοποιού έχει στην τσέπη της, νόμισμα ανάγλυφο. Το ξέρει απέξω. Τις μικρές ρυτίδες, τις φλέβες, 15 το εκμαγείο του μετώπου, τα μικρά αυτιά, τα άβαφα χείλη, τους ψιθύρους, τα φρούτα στο τραπεζάκι. Φως της ημέρας βλέπει σπάνια, μόνο σε καμιά εκδρομή. Τα μυστικά της είναι οι στενοί διάδρομοι και το καμαρίνι. Κατά τα άλλα διάγει ήρεμη οικογενειακή ζωή. 20 Την πρωταγωνίστρια την ακολουθεί όπως η ζέστη. Τελευταία πίνει, και τα χέρια τρέμουν λίγο όταν την ξεβάφει στο τέλος της παράστασης. Η άλλη το ξέρει και απαντά με κοφτές κινήσεις και ξυραφάκια-φωνήεντα που τινάζει μέσα από 25 τα δόντια. Της κάνει τον καφέ, της κάνει μασάζ. Κάθε Δευτέρα (στην αργία του ηθοποιού)
6 Γιάννης Κοντός 7 χωρίζουν. Την άλλη, ξανασμίγουν. Ρουτίνα, θα πεις. Καθημερινότητα, θα απαντήσει το σκοτάδι. Δεν φέρνει ποτέ αντιρρήσεις. Υφαίνει όμως με 30 την υπακοή της ιστό αράχνης γύρω από την αγέρωχη γυναίκα και ουσιαστικά την έχει παγιδεύσει. Η σταρ φωνάζει, τρέμει, σπάει. Η μακιγιέζ (η σκιά) την καθησυχάζει, της μιλά απαλά, της βάφει τα νύχια και την πνίγει σιγά σιγά 35 όπως την έχει αιχμαλωτίσει μέσα στην ίδια της τη ζωή. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποια είναι η σχέση της μακιγιέζ με την πρωταγωνίστρια και πώς εξελίσσεται η σχέση αυτή; 2. Πώς αντιλαμβάνεστε τους στίχους 12-13 και 34-36; 3. Το ποίημα έχει αφηγηματικό χαρακτήρα. Παρ όλα αυτά διακρίνεται για έναν έντονο ρυθμό. Πώς δημιουργείται αυτή η αίσθηση του ρυθμού; Γιάννης Κοντός Γεννήθηκε στο Αίγιο το 1943. Σπούδασε οικονομικά στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς. Έγραψε τις ποιητικές συλλογές: Το χρονόμετρο (1970), Τα απρόοπτα (1975), Φωτοτυπίες (1977), Στη διάλεκτο της ερήμου (1980), Ανωνύμου Μοναχού (1985), Ο αθλητής του τίποτα (1997) κ.ά. Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο ποίησης (1998). 121
Χριστόφορος Λιοντάκης [Τις αστροφεγγιές] Το Ποίημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Το τέλος του τοπίου. Τις αστροφεγγιές Πήγαινες στο δάσος με τους σταλαχτίτες Έκαιγες λιβανωτά Οι άγιοι ξυπνούσαν Χαμηλώναν τις ρομφαίες Δίναν τα χέρια για χορό Ένιωθες το χρόνο Με συνοχή και συνέχεια. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 122 Ο ποιητής, επιχειρώντας μια αναδρομή στο παρελθόν, χρησιμοποιεί α) παρελθοντικούς χρόνους και συγκεκριμένα παρατατικό β) β γραμματικό πρόσωπο. Άλλο επίσης βασικό χαρακτηριστικό του ποιήματος είναι η απουσία σημείων στίξης (μόνο στο τέλος υπάρχει). Στηριζόμενοι σ αυτές τις βασικές επισημάνσεις ν απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1. Σε ποιον απευθύνεται; Αν απευθύνεται στον εαυτό του (κάτι που είναι συνηθισμένο στους ποιητές) από ποια εσωτερική του ανάγκη το κάνει και τι πετυχαίνει; 2. Η κατάργηση των σημείων στίξης και η χρήση παρατατικών βοηθούν στο να ξαναζήσουμε την ένταση αυτής της αναδρομής; Να υποστηρίξετε την απάντησή σας. 3. Πώς αντιλαμβάνεστε το νόημα των δύο τελευταίων στίχων;
6 Χριστόφορος Λιοντάκης 7 Χριστόφορος Λιοντάκης Γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1943. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα. Έργα του: Ποίηση: Το τέλος του τοπίου (1973), Μετάθεση (1976), Υπόγειο γκαράζ (1978), Ο Μινώταυρος μετακομίζει (1982), Ο ροδώνας με τους χωροφύλακες (1988), Με το φως (1999). Μετέφρασε: Επιλογή ποιημάτων του Φρανσίς Πονζ με τον τίτλο Η Φωνή των Πραγμάτων (1978), το μυθιστόρημα του Σταντάλ Αρμάνς (1980), το δοκίμιο Οι τάφοι της Ραβέννας του Υβ Μπονφουά, τις μελέτες του Πωλ Βαλερύ Ποίηση και Αφηρημένη Σκέψη, Η Καθαρή Ποίηση (1980) κ.ά. Τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης, το 2000. 123 Γιάννης Μόραλης (γεν. 1916), Στο τραπέζι (1947) Εθνική Πινακοθήκη
Μιχάλης Γκανάς Το σκυλί Από τη Συλλογή Μαύρα Λιθάρια (1980). Το να σκυλί το σκότωσαν τ άλλο το πήραν οι γειτόνοι. Βγαίνει τις νύχτες και κοιτάει το φεγγάρι, μυρίζει στις μολόχες που του ριχνες ψωμί. Ύστερα βρίσκει τον τορό κ έρχεται με μουσούδα όλο δροσιές στο μνήμα σου. Κάθεται στα πισινά κι ακούει τ άλλο σκυλί που αλυχτάει κάποιο διαβάτη. 124 Νικόλαος Κατραβάς (1873-1947), Φίλοι
6 Μιχάλης Γκανάς 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να διερευνήσετε το χώρο στον οποίο διαδραματίζονται όσα συμβαίνουν στο ποίημα. 2. Το ποίημα είναι διαποτισμένο από το αίσθημα της απουσίας εξαιτίας του θανάτου. Πώς εκφράζεται αυτό το αίσθημα; 3. Στο ποίημα διαπιστώνουμε μια πρωτοτυπία στη σύλληψη. Σε τι συνίσταται αυτή; Μιχάλης Γκανάς Γεννήθηκε στο χωριό Τσαμαντάς της Θεσπρωτίας το 1944. Σπούδασε νομικά και από το 1962 ζει στην Αθήνα. Έργα: Ποίηση: Ακάθιστος Δείπνος (1978), Μαύρα λιθάρια (1980), Γυάλινα Γιάννενα (1989), Παραλογή (1993). Πεζά: Μητριά πατρίδα (1981). Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Ποίησης. 125
Λευτέρης Πούλιος 1. Δρόμοι Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ποίηση 1, 2 (2η έκδοση 1975). 126 Δρόμοι στιλπνά σκούρα χταπόδια τούτης της χώρας μου, που πάνω σας δίχως μορφή και δίχως βάρος πορεύεται το μέλλον. Κούρσες, πούλμαν, δεξαμενόπλοια, κάποιο ποδήλατο και κανένα σπουργίτι που κυλά τις αόρατες ρόδες του πάνω στην άσφαλτο. Από κάτω υπόγειοι δρόμοι. Από πάνω αέρινες σήραγγες παίζοντας τζαζ. Δρόμοι πλάι σε στραφτερές βιτρίνες, πλάι σ αγάλματα ή ανάμεσα από μαγαζιά κι εργοστάσια. Δρόμε έξω απ το πανεπιστήμιο. Έξω απ το κτίριο της Βουλής. Δρόμε εθνικέ. Δρόμοι της συνοικίας. Δρόμοι μαστιγωμένοι από πίσσα και αίμα. Φτιαγμένοι με φωνές και χαλίκια. Κάτω απ το βάρος οδοστρωτήρων και χιλιάδων διαδηλώσεων. Δρόμε, σάβανο του Γρηγόρη, του Σωτήρη, του Τάσου.* Δρόμοι - παιάνες. Δρόμοι γιορτής. Δρόμοι - αγωνία. Δρόμοι - φονιάδες. Ποια κατάρα πάνω σας έχει πέσει; Περιμένουμε ο καθένας στη στάση του περιμένουμε όλοι μαζί στο τσίγκινο υπόστεγο. *Γρηγόρης Λαμπράκης. Δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1963 Σωτήρης Πέτρουλας. Νεκρός σε διαδήλωση κατά τα Ιουλιανά (1965) Τάσος Τούσης. Νεκρός στη διαδήλωση του 1936.
6 Λευτέρης Πούλιος 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να βρείτε στο ποίημα μεταφορικές εκφράσεις. Τι επιτυγχάνει μ αυτές ο ποιητής; 2. Ο Πούλιος θεωρείται από τους πιο πολιτικοποιημένους ποιητές της γενιάς του. Υπάρχουν σ αυτό το ποίημα στοιχεία που επιβεβαιώνουν το χαρακτηρισμό; 3. Πώς αναπτύσσει το θέμα ο ποιητής, ποιες πτυχές του θίγει και πώς συνδέονται με το θέμα οι δυο τελευταίοι στίχοι του ποιήματος; 127 Βάλιας Σεμερτζίδης (1911-1983), Χαρακτικό
6 Μεταπολεμική και Σύγχρονη Λογοτεχνία - Ποίηση 7 2. Καλοκαίρι του 78 Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Το αλληγορικό σχολείο (1978). Η Κύπρος με κάλεσε ν ακούσω τη μουσική της και να βουλιάξω στο χώμα της την παράχορδη δική μου. Είδα τον πόνο πίσω από απελπισμένες βιτρίνες και τη Λευκωσία σα χορδή σπασμένη βιολιού. Όλη τη νύχτα στο ξενοδοχείο μου με τύλιγαν σα νεύρο οι ψυχές των σκοτωμένων και με μετακινούσαν τα βήματα των αγνοουμένων παλικαριών. Έζησα τη θλιμμένη γη και φωτογράφισα στα ακρογιάλια της την αιώνια γέννηση της Αφροδίτης. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Λίγο μετά την τουρκική εισβολή (Καλοκαίρι του 1974) ο ποιητής επισκέπτεται την Κύπρο. Να βρείτε στο ποίημα συγκεκριμένες μυθολογικές και ιστορικές αναφορές και να συζητήσετε την ποιητική τους μετάπλαση. 128 Λευτέρης Πούλιος Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1944 και ασχολείται κυρίως με την ποίηση. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Ποίηση 1 (1969), Ποίηση 2 (1973), Ο γυμνός ομιλητής (1977), Το αλληγορικό σχολείο (1978), Ενάντια (1983), Τα επουσιώδη (1988). Έχει τιμηθεί με Κρατικό Βραβείο Ποίησης.
Τηλέμαχος Κάνθος (1910-1993), Τέσσερις αιχμάλωτοι 129
Κώστας Γ. Παπαγεωργίου [Φωτιά στο δάσος] Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Το σκοτωμένο αίμα (1982). Είναι άτιτλο και αριθμείται ως ΣΤ. 130 Φωτιά στο δάσος φώναξε πριν γίνει δέντρο... Τα έπιπλα είναι υπάκουα ζώα στην αρχή από τη θέση τους ακίνητα σε παρακολουθούν σε αποστηθίζουν μες στη στιλπνή ή θαμπή γυαλάδα τους τραβούν κινήσεις μέλη εικόνες απ το σώμα σου ταΐζουν μ αυτές τα ξύλινά τους σπλάχνα τα έπιπλα αγριεύουν με τον καιρό ξυπνούν τη νύχτα τρίζουν ή γαυγίζουν σα σκυλιά με δόλο από την κλειδαρότρυπά τους σε κοιτούν ή ουρλιάζοντας γυρεύουν τη φωτιά θέλουν να ξαναγίνουν δέντρα η μνήμη τους κοιμάται πράσινη παντού ξυπνάει όταν τινάζει τα μαλλιά του ο ξυλοκόπος Αγήνωρ Αστεριάδης (1898-1999), Δάσος (1930)
6 Κώστας Γ. Παπαγεωργίου 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το υποκείμενο του πρώτου στίχου δεν δηλώνεται. Στο τέλος, αφού θα έχετε μελετήσει καλά το ποίημα, προσπαθήστε να το προσδιορίσετε με βάση το κείμενο. 2. Οι στίχοι 2-12 χωρίζονται σε δυο ενότητες, που προσδιορίζονται με τις λέξεις «στην αρχή» (η πρώτη) και «με τον καιρό» (η δεύτερη). Να παρακολουθήσετε τις μεταμορφώσεις που συντελούνται από την πρώτη στη δεύτερη ενότητα. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η αιτία αυτών των μεταμορφώσεων; Ποια η συμμετοχή του ποιητή σ αυτές; 3. Πώς αντιλαμβάνεστε το στίχο: «-ξυπνάει (=η μνήμη), όταν τινάζει τα μαλλιά του ο ξυλοκόπος»; 4. Ξαναδιαβάζοντας τώρα το ποίημα, προσπαθήστε να προσδιορίσετε ποιο είναι το αίσθημα που κυριαρχεί σ αυτό. Οι ποιητές συνήθως όταν μιλούν για τα πράγματα, μιλούν για τον εαυτό τους, για τα δικά τους αισθήματα. Το διαπιστώνετε εδώ; Να εξηγήσετε την άποψή σας. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1945 και σπούδασε Νομικά και Φιλολογία. Ασχολείται με την ποίηση, την πεζογραφία και τη μελέτη της λογοτεχνίας. Έργα του: Ποιητικά: Ποιήματα (1966), Συλλογή (1970), Επί πυγήν καθίσαι (1972), Ιχνογραφία (1975), Το οικογενειακό δέντρο (1978), Το σκοτωμένο αίμα (1982), Κάτω στον ύπνο (1985), Ραμμένο στόμα (1990). Πεζά: Το Γιουτάπατο (1977), Των αγίων πάντων (1992), Άννα, τώρα κοιμήσου (1995). Μελέτες: Η γενιά του 70 (1989), Άδεια γήπεδα (1994). Τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης, το 2001. 131
Μαρία Λαϊνά Δ Θριαμβικό Από τη Συλλογή Επέκεινα (1970). Love is not love which alters when it alteration finds or bends with the remover to remove Σαίξπηρ, Sonnet 116 Δεν είναι αγάπη αυτή που αλλάζει με της τύχης όλες τις στροφές και με κάθε σκούντημα παραστρατεί. (Σαίξπηρ, 116. μτφρ. Βασ. Ρώτας) Αν κάποτε πεθάνω, μην ακούσεις ποτέ πως τάχα «κείμαι ενθάδε»: εσύ θα με βρεις στην αναπνοή του αγέρα στο φευγαλέο, παιδικό χαμόγελο. 132 Αν κάποτε πεθάνω, μη διαβάσεις ποτέ τ όνομά μου σε πέτρα: εσύ θα ξέρεις να μ ακούσεις στον αχό της άνοιξης και στην επιμονή του ήχου της βροχής. Αν κάποτε πεθάνω, μην πιστέψεις ποτέ πως η αγάπη μου τελείωσε: σκέψου πως θα σε περιμένει, σ άλλες αισθήσεις περιγράφοντας την ομορφιά σου.
6 Μαρία Λαϊνά 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Πώς συνδέεται το μότο με το θέμα του ποιήματος και ποια η κυρίαρχη ιδέα; 2. Ποιος είναι ο ρόλος των επαναλήψεων και των προτρεπτικών προστακτικών, καθώς και του β ενικού προσώπου των ρημάτων στο ποίημα; 3. Βρίσκετε ότι η συναισθηματική διάθεση της ποιήτριας ανταποκρίνεται στον τίτλο του ποιήματος και με ποιον τρόπο; Να δικαιολογήσετε την άποψή σας. Μαρία Λαϊνά Γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξέδωσε τα έργα: Ποίηση: Ενηλικίωση (1968), Επέκεινα (1970), Αλλαγή τοπίου (1972), Σημεία στίξεως (1979), Κλόουν (1980), Δικό της (1985), Ρόδινος φόβος (1992), Ένα κλεφτό φιλί (1996). Πεζά: Κλόουν (1980), Η πραγματικότητα είναι πάντα εδώ (1990), Το φαγητό (1998). Μετέφρασε Τ.Σ. Έλιοτ (Εφτά δοκίμια για την ποίηση) και Έζρα Πάουντ (Η Αλφαβήτα της μελέτης). Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1993). 133
Γιώργος Καραβασίλης Δεξίωσις Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Τα ηδυπαθή (1976). Όπως δηλώνει και ο τίτλος, τα ποιήματα αυτής της συλλογής αναδίδουν μια ατμόσφαιρα ερωτικής ηδυπάθειας. Ταξίδια καταιγιστικά μου πλέκανε τα μαύρα σου μαλλιά, τ ανάλαφρό σου άρωμα με κύκλωνε και μια υπόσχεση ο εξώστης κείνο τ αγιόκλημα. Όμως εγώ σε πορσελάνες κολυμπούσα, σε έπιπλα, χαλιά, σερβίτσια σαν μετακομιστής που κουβαλά, λύνει και δένει. Και ξαφνικά μου πέρασεν απ το μυαλό κάτι φριχτό. Τάχα τα χαίρονται μονάχα των σπιτιών οι νηστικές ώρες ενώ στοιχειώνουμε στις κόγχες τους εμείς θανάτους, έρωτες, στοιχειώνουμε των ρούχων μας τις λυρικές εκστάσεις, τις αναθυμιάσεις των κορμιών μας, χωρίς ποτέ να μάθουμε ποιες ηδονές ανοίγουνε στην κάθε ανάσα της ζωής τους; 134 Πού με κυλούσε τ ανάλαφρό σου άρωμα, τι ταξίδια ξεπέζευαν στα μαύρα σου μαλλιά! Μια πολυθρόνα σκαλιστή μόλις μας χώριζε, μα δεν την παραμέρισα ποτέ.
6 Γιώργος Καραβασίλης 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα στηρίζεται σε μια αντίθεση ανάμεσα σε μια κατάσταση που υπόσχεται ερωτική περιπέτεια και σε μια άλλη που αντιβαίνει και τελικά ματαιώνει την πραγματοποίηση αυτής της περιπέτειας. Να παρακολουθήσετε στο ποίημα: α) Πώς δημιουργείται η διάθεση για περιπέτεια και β) τι συντελεί στη ματαίωσή της. 2. Ο ποιητής χρησιμοποιεί ασυνήθιστες λεκτικές συζεύξεις π.χ. «ταξίδια καταιγιστικά», «νηστικές ώρες» κτλ. Να επισημάνετε και τις υπόλοιπες και να εξηγήσετε την αποτελεσματικότητά τους στον ποιητικό λόγο. Γιώργος Καραβασίλης (1948-2004) Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1948. Σπούδασε Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες και Δραματική στη Σχολή Δ. Ροντήρη. Έργα: Ποίηση: Η γραφή και το μαχαίρι (1970), Καλλιέργεια αίματος (1974), Τα ηδυπαθή (1976), Τα μυστικά δωμάτια του πύργου (1978), Ποιήματα (1970-1980) (1980), Καλλιέργεια του αίματος [Επιλογική έκδοση όλων των προηγούμενων και ανέκδοτα], (1984), Υπέρ των Μουσών (1990), Το αιμομιχτικό λεμόνι Ορυκτά Ποιήσεις (1996). Μεταφράσεις των Ελιάρ, Κορμπιέρ, Λιούις, Στρίνμπεργκ κ.ά. 135
Τζένη Μαστοράκη Περίληψη Το Ποιημα Ειναι από τη συλλογή Το σόι (1978). Παιδί, η μάνα μου μου φόραγε κατάσαρκα το πατερημών και γαλάζια φυλαχτά της Τήνου. Έπαιρνε ένα μεγάλο κλειδί και διπλοκλείδωνε τον ύπνο μου. Το πρωί μέτραγε τα όνειρα και τα κατάγραφε σ ένα τετράδιο. Τώρα μου ξορκίζει το τραγούδι απ τα χείλια όταν κοιμάμαι και κάθε βράδυ το κρεβάτι μου γίνεται ένα κεντημένο κάντρο που γράφει «Ελευθερία ή Θάνατος». ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 136 1. Τι σημαίνει ο τελευταίος στίχος και πώς συνδέεται με τα προηγούμενα; 2. Να αιτιολογήσετε τον τίτλο του ποιήματος.
6 Τζένη Μαστοράκη 7 Τζένη Μαστοράκη Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Διόδια (1972), Το σόι (1978), Ιστορίες για τα βαθιά (1983), Μ ένα στεφάνι φως (1989). Έχει επίσης πλούσιο μεταφραστικό έργο. 137 Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας (1906-1994), Σπίτια από την οδό Ομήρου
Γιώργος Μαρκόπουλος 14 Ε.Μ., 49 ετών Τo Ποίημα Είναι το υπ αριθ. 14 της ενότητας «Διαβάσεις πεζών» και περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Μη σκεπάζεις το ποτάμι (1998). Η αναγραφή ορισμένων στοιχείων (αρχικά ονοματεπώνυμου, ηλικία) παραπέμπει πιθανώς σε κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο. Εντούτοις ο ποιητής, ως αφηγητής της ιστορίας, κατορθώνει να διατηρεί τις αποστάσεις, δίνοντας έτσι στην προσωπική περίπτωση της συγκεκριμένης γυναίκας ευρύτερες διαστάσεις. Κλείνει μέσα της μιαν ομίχλη ενώ απ τ αυτιά της πίσω βρίσκει δρόμο και ακάθεκτο το σούρουπο κατεβαίνει. Ύστερα γυρίζει στο σπίτι. Ανοίγει το μεγάλο δωμάτιο όπου πράγματα περίεργα ενός απόκοσμου «άλλοτε» ενθύμια για να αφήνει να μεγαλώνει η ερημιά της, μια μηχανή παλιά ποδοκίνητη του ραψίματος για να αφήνει να μπαίνει μέσα της ο μαύρος πλανόδιος τεχνίτης του χρόνου ο ομπρελάς, το μαύρο πουλάκι ο θάνατος, μια μηχανή του ραψίματος, έχει. 138 Ενίοτε τρώει πρώτα, είτε, φορές φορές, θυμάται! «Όλα σκόνη, τα πάντα, και στάχτη ψελλίζει όλα σκόνη και στάχτη». Στρώνει να κοιμηθεί ύστερα σιγά σιγά και «η ζωή πέρασε, η ζωή χάθηκε λέει το σούρουπο έρχεται, έφτασε και η νύχτα νά τη κατεβαίνει, τσακάλι που έχασε λαγό μες στα στενά του δάσους».
6 Γιώργος Μαρκόπουλος 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Το ποίημα είναι αφηγηματικό και διαιρείται σε πέντε μέρη. Βασικός πρωταγωνιστής μια γυναίκα 49 ετών, μέσης δηλαδή ηλικίας. 1. Ποιο διάστημα από την καθημερινή ζωή της γυναίκας καλύπτει και ποιος ο χώρος, μέσα στον οποίο κινείται; 2. Παρακολουθώντας την ανέλιξη της αφήγησης, προσπαθήστε να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα: α) Ποιος ο ρόλος των δύο εικόνων του πρώτου μέρους και τι υποδηλώνουν; β) Ποιος ο συγκεκριμένος χώρος του δεύτερου μέρους; Με ποιο τρόπο κατορθώνει ο αφηγητής να δώσει κάτι από το υπαρξιακό κενό της γυναίκας; Ποιο είναι αυτό; γ) Στα υπόλοιπα μέρη η δραματική ένταση του ποιήματος κορυφώνεται. Να παρακολουθήσετε τη σταδιακή της κορύφωση επισημαίνοντας την κλιμάκωση των εικόνων της ζωής της και τους παρεμβαλλόμενους νοε ρούς μονολόγους της. Γιώργος Μαρκόπουλος Γεννήθηκε στη Μεσσήνη το 1951. Σπούδασε Οικονομικά και εργάζεται ως δημόσιος υπάλληλος. Έργα: Ποίηση: Έβδομη συμφωνία (1968), Η κλεφτουριά του κάτω κόσμου (1973), Η θλίψις του προαστίου (1976), Οι πυροτεχνουργοί (1979), Ποιήματα 1968-1976 (1980), Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης (1987), Ποιήματα 1968-1987 (1992), Μη σκεπάζεις το ποτάμι (1998). Δοκίμιο: Εκδρομή στην άλλη γλώσσα (α τόμ. 1991 και β τόμ. 1994). Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο ποίησης (1999). 139
Αντώνης Φωστιέρης Discotheque Το Ποιημα Ανήκει στη συλλογή Ο διάβολος τραγούδησε σωστά (1981). Τη νύχτα ανοίγει ένα υπόγειο μουσικές Και φώτα από την ίριδα του μαύρου. Εκεί χορεύει λιώνει τα στυφά σταφύλια της χαράς Φυσάει να πυρώσουνε τα κάρβουνα στον κύκλο Κι οι πυροβάτες της λατρείας του Που μέθυσαν ξανά Γυμνοί συντρίβουν τα γυαλιά της λογικής Μ αίμα τυπώνουνε στην πίστα τα πατήματά τους. 140 Α, α, Πηδάει μέσα τους, πηδάει ανάμεσά τους Ο μάγος με λυγμούς με αλαλαγμούς Χωρίς κανένα κόκαλο Χτυπώντας το ρυθμό: Ωραίος, τεράστιος, Με πέτσινα στενά Και μ αλυσίδες. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Στο ποίημα συνείρονται σκηνές από μια σύγχρονη ντισκοτέκ και σκηνές από χορό αγρίων. Να βρείτε στο ποίημα στοιχεία που αναφέρονται στη μια και στην άλλη. 2. Θα μπορούσατε να σχολιάσετε αυτή τη σύνδεση και να της δώσετε ένα νόημα; Ποιες φράσεις κυρίως θα σας βοηθούσαν στο σχολιασμό σας; 3. Να χαρακτηρίσετε τον τόνο του ποιήματος.
6 Αντώνης Φωστιέρης 7 Αντώνης Φωστιέρης Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα και στο Παρίσι. Εκδότης του περιοδικού Νέα Ποίηση και συνεκδότης στο περιοδικό Η Λέξη και στην ετήσια έκδοση Ποίηση. Έργα: Ποίηση: Το μεγάλο ταξίδι (1971), Εσωτερικοί χώροι ή Τα είκοσι (1973), Σκοτεινός έρωτας/ποίηση μες στην ποίηση (1977), Ο διάβολος τραγούδησε σωστά (1981) κ.ά. Μετέφρασε τον Καιρό των δολοφόνων του Χένρι Μίλλερ και Γάλλους ποιητές. 141 Δημήτρης Μυταράς (γεν. 1934), εικόνα για τον Σκοτεινό έρωτα
Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου Για ένα παιδί που κοιμάται Το ποίημα Περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή Το κυπαρίσσι των εργατικών (1981). Όπως είναι γνωστό, μετά την κατάρρευση των καθεστώτων των Ανατολικών χωρών, πολλοί κάτοικοι κατέφυγαν στην Ελλάδα προς αναζήτηση εργασίας. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το παιδί του ποιήματος που αναγκάζεται να πηγαίνει όπου υπάρχουν φωτεινοί σηματοδότες (φανάρια) και σταματούν τα αυτοκίνητα. 142 Νύχτα. Η κίνηση αραιή στη λεωφόρο. Μες στο κλειστό, το φωτισμένο εργοστάσιο, Οι μηχανές, αποσταμένες μα άγρυπνες, Επιβλέπουν σαν άκακοι γίγαντες Τον ύπνο του μικρού. Στριμωγμένος 5 Κοντά στη σκάρα του ατμού, Με του αδελφού του το παλτό σκεπασμένος Ξεκουράζεται. Όλη τη μέρα δουλεύει στα φανάρια Σκουπίζει τζάμια βιαστικά με το κόκκινο. 10 Εισπράττει κέρματα ή την εύλογη αγανάκτηση. Περιμένει το επόμενο φανάρι. Τίμια κερδίζει έτσι και ψωμί Και το μερίδιο του νυχτοφύλακα, Που τον αφήνει να κοιμάται εκεί μέσα. 15 Τα χιονισμένα βουνά της πατρίδας του, Τα χέρια της μάνας του που τύλιγαν γύρω του Γυναίκειο μαντίλι για το κρύο, Το δάσκαλο που πληρωνότανε με γάλα Μόλις θυμάται. 20 Θυμάται κάτι ελληνικά από το στόμα του, Που τώρα εδώ ακούγονται αλλιώτικα. Όχι σαν βότσαλα γυαλιστερά μεγάλης θάλασσας,
6 Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου 7 Όχι σαν ποδοβολητό του αλόγου Ενός ανίκητου στρατηλάτη, 25 Αλλά να, σαν τα κέρματα στην τσέπη, Σαν το φτύσιμο στο βλέμμα του πελάτη. Καμιά φορά πιο εγκάρδια Σαν τούτο δω το βουητό της σκάρας, Που όλο ανεβάζει το θερμό ατμό. 30 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποια είναι η εθνικότητα του παιδιού; 2. Τα δύο μέρη της αφήγησης είναι ευδιάκριτα. Σε τι αναφέρεται το πρώτο μέρος και σε τι το δεύτερο; 3. Ποια εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας δίνει το ποίημα; Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953. Σπούδασε Νομικά και Φιλολογία και εργάζεται στη δημόσια Μέση Εκπαίδευση. Έργα: Ποίηση: Τα άλογα του Μυροβλήτου (1974), Ηγησώ (1979), Η προσευχή του αναιδούς (1991), Το κυπαρίσσι των εργατικών (1995), Φορτίο (1997). Πεζογραφία: Ακτή στο φως του χειμώνα (1996). 143
Γιάννης Βαρβέρης Νεκρή φύση σε κήπο Από τη Συλλογή Πιάνο Βυθού (1991). Έχω βρεθεί όπως όλοι μας σε πάμπολλα ξενοδοχεία. Μπαίνοντας στο δωμάτιο κατευθύνομαι προς το μπαλκόνι για να δω πού βλέπει: σε κτίρια στο σταθμό ή στη θάλασσα σ ένα φουγάρο τέλος πάντων ή σ ένα βουνό σε μιαν απώτατη αφορμή για ποίημα. 144 Όμως απόψε το δωμάτιο έβλεπε σε κήπο. Με όλο λουλούδια γαλάζια, μωβ, άσπρα και κίτρινα και πίσω δέντρα ανοιχτά πράσινα και σκούρα δέντρα. Έσκυψα μήπως δω κάτι οτιδήποτε άλλο όμως παντού λουλούδια, δέντρα και λουλούδια. Κι ήταν αυτό ένα ρίγος αγαλλίασης ή φρίκης σαν εγώ να βρισκόμουνα μέσα σε ποίημα άλλου.
6 Γιάννης Βαρβέρης 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Πού αναζητεί ο ποιητής, κατά τα λεγόμενά του, τις αφετηρίες των ποιημάτων του; Πώς τις χαρακτηρίζει; Τι σημαίνει αυτός ο χαρακτηρισμός; 2. Στον τίτλο χρησιμοποιείται η έκφραση «νεκρή φύση» που είναι όρος της ζωγραφικής. Ποιος είναι ο χαρακτήρας αυτής της ζωγραφικής; (Συμβουλευθείτε ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό). 3. Ποια είναι, κατά τον ποιητή, η «νεκρή φύση» μέσα στο ποίημα; Γιατί την ονομάζει έτσι; Ποια αισθήματα του προκαλεί; 4. Να σχολιάσετε τους στίχους «σαν εγώ... άλλου». Ποιο το νόημά τους; 5. Αφού λάβετε υπόψη σας τις ως τώρα παρατηρήσεις σας και συνδέσετε τους τελευταίους στίχους του ποιήματος με τους πρώτους, μπορείτε να πείτε ποιο τελικά είναι το θέμα του ποιήματος; Γιάννης Βαρβέρης Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1955 και σπούδασε νομικά. Ασχολείται ιδιαίτερα με την ποίηση και την Κριτική του θεάτρου. Βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Κριτικής. Έργα του: Ποιητικά: Εν φαντασία και λόγω (1975), Το ράμφος (1978), Αναπήρων πολέμου (1982), Ο θάνατος το στρώνει (1986), Πιάνο βυθού (1991), Ο κύριος Φογκ (1993). Κριτική θεάτρου: Η κρίση του θεάτρου (1985), Η κρίση του θεάτρου Β (1991), Η κρίση του θεάτρου Γ (1994), Πλατεία θεάτρου (1994). Έχει μεταφράσει γαλλική ποίηση και αρχαίες κωμωδίες (Αριστοφάνη, Μένανδρο). 145
146 Pablo Picasso (1881-1973), Προσωπογραφία κοριτσιού. Μέρος της δωρεάς έργων διάσημων Γάλλων καλλιτεχνών στην Εθνική Πινακοθήκη «σε ένδειξη αγάπης και θαυμασμού για την ηρωική στάση του ελληνικού λαού στον πόλεμο και την αντίσταση 1940-44» (1946).
24 ~ Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου: Οι ποιητές είναι πουλιά που πετούν
*
*
*
* *
*
*
*
*
Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου (1931-1996)
(αφιερωματικό τεύχος στον ποιητή). Είναι αποσπάσματα από συνέντευξη
που έδωσε ο Ν-Α.Α. στους Θ.Λάλα και Λ.Ταγματάρχη και
πρωτοδημοσιεύθηκε στο Βήμα, στις αρχές του 1991
Νεοελληνική Λογοτεχνία
Για να μεταβείτε σε κάποια άλλη από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας ή Κριτήρια Αξιολόγησης της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ’ Λυκείου, επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:
https://filologika.gr/lykio/g-lykiou/genikis-pedias/neoelliniki-logotechnia/
