Ο βασιλεύς Δημήτριος
Ὥσπερ οὐ βασιλεύς, ἀλλ᾿ ὑποκριτής, μεταμ-
φιέννυται χλαμύδα φαιὰν ἀντὶ τῆς τραγικῆς
ἐκείνης, καὶ διαλαθὼν ὑπεχώρησεν.
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΒΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Σὰν τὸν παραίτησαν οἱ Μακεδόνες
κι ἀπέδειξαν πὼς προτιμοῦν τὸν Πύρρο
ὁ βασιλεὺς Δημήτριος (μεγάλην
εἶχε ψυχὴ) καθόλου –ἔτσι εἶπαν–
δὲν φέρθηκε σὰν βασιλεύς. Ἐπῆγε
κ᾿ ἔβγαλε τὰ χρυσὰ φορέματά του,
καὶ τὰ ποδήματά του πέταξε
τὰ ὁλοπόρφυρα. Μὲ ροῦχ᾿ ἀπλὰ
ντύθηκε γρήγορα καὶ ξέφυγε.
Κάμνοντας ὅμοια σὰν ἠθοποιὸς
ποὺ ὅταν ἡ παραστάσις τελειώσει,
ἀλλάζει φορεσιὰ κι ἀπέρχεται.
[1900, 1906]
[Τὸ ποίημα εἶναι ἐμπνευσμένο ἀπὸ τὸν «Βίο τοῦ Δημητρίου» τοῦ Πλουτάρχου καὶ ἀπὸ ἕναν διάλογο τοῦ Λουκιανοῦ. [1] Ὁ βασιλεὺς τῆς Μακεδονίας Δημήτριος Α' ὁ Πολιορκητὴς (337/336–282 π.Χ.) ἐγκαταλείφθηκε ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες του, ποὺ πέρασαν στὸν ἀντίπαλό του Πύρρο, βασιλιὰ τῆς Ἠπείρου (288 π.Χ.) [2]]
ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ
Ο καβαφικός «Βασιλεύς Δημήτριος» -πρόκειται για τον πολεμόχαρο Δημήτριο τον Πολιορκητή, διεκδικητή της κληρονομιάς του Αλεξάνδρου στις δυναστικές έριδες των διαδόχων- δεν συγκαταλέγεται στα δημοφιλέστερα ποιήματα του Αλεξανδρινού. Έχει όμως τη σημασία του να σταθούμε σ’ αυτό το πρώιμο, αμιγώς ιστορικό ποίημα, όπου, απογαλακτισμένη από τις επιρροές του συμβολισμού, αποκρυσταλλώνεται η ιδιαίτερη ποιητική του Καβάφη. Το θέμα κι εδώ αντλείται, όπως φαίνεται και στο σχετικό προτασσόμενο παράθεμα, από τον Πλούταρχο: εγκαταλειμμένος από τους Μακεδόνες, ο Δημήτριος μεταμφιέστηκε κι έφυγε στα κρυφά, κάνοντας περισσότερο σαν ηθοποιός παρά σαν βασιλιάς. Παραθέτω την αρχή:
Σαν τον παραίτησαν οι Μακεδόνες
κι απέδειξαν πως προτιμούν τον Πύρρο
ο βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
είχε ψυχή) καθόλου -έτσι είπαν-
δεν φέρθηκε σαν βασιλιάς.
Στον Καβάφη τίποτε δεν είναι τυχαίο. Πολλές φορές, το βάρος πέφτει σ’ αυτό που η όλη συντακτική διάρθρωση του κειμένου το κάνει να μοιάζει επουσιώδες. Έτσι η φράση ανάμεσα στις παύλες είναι σημαντική, γιατί εκεί ακριβώς, και μάλιστα σ’ ένα κομμάτι όπου κυριαρχεί η αντικειμενική καταγραφή, εμπεριέχεται η προσωπική ματιά του δημιουργού: το «έτσι είπαν» υπαινίσσεται πως ο Καβάφης προφανώς δεν ασπάζεται την κρατούσα άποψη και πως επικροτεί μιαν έξοδο που ναι μεν αντικρούει τις στεγανές αντιλήψεις μας για την αξιοπρέπεια, αλλά που εναρμονίζεται με τη βαθύτερη, ρευστή νομοτέλεια της ζωής. Άλλωστε, ο Σαίξπηρ διατείνεται πως η ζωή είναι μια σκηνή θεάτρου. Και πριν απ’ αυτόν, ο Παλλαδάς έγραφε πως σκηνή πας ο βίος και παίγνιον. Μια τέτοια θεώρηση του βίου δικαιώνει τη στάση του Δημητρίου. Αφού οι συνθήκες δεν του επιτρέπουν πια να παίζει το ρόλο του βασιλιά, αλλάζει φόρεμα και ιδιωτεύει (θα ζήσει μέχρι το τέλος του στην Απάμεια «διατρίβων περί θήρας και δρόμους, κύβους και πότους»). Θυμίζω και εκείνο το ποίημα, όπου ο Μανουήλ Κομνηνός, σαν ένιωσε να πλησιάζει η ώρα της εκδημίας του, έβγαλε τα βασιλικά του ρούχα και φόρεσε «ενδύματα εκκλησιαστικά», δείχνοντας «όψιν σεμνήν ιερέως ή καλογήρου».
Η δεύτερη φράση που αποκαλύπτει τη στάση του ίδιου του ποιητή απέναντι στον πρωταγωνιστή του είναι αυτή μέσα στην παρένθεση. Γιατί όμως ο Καβάφης υποστηρίζει πως ο βασιλιάς Δημήτριος είχε «μεγάλην ψυχή»; Ένας από τους πρώτους, αλλά κάπως πρόχειρος, μελετητής του Αλεξανδρινού, ο Ευάγγελος Παπανούτσος, θεωρεί πως αυτός ο χαρακτηρισμός ανταποκρίνεται στην πράξη της φυγής μόνον αν τη δούμε σαν μιαν «ενέργεια, ξεκομμένην από το πρόσωπο και τα ιστορικά περιστατικά». Άλλωστε, σημειώνει ξανά ο Παπανούτσος, «ο Πλούταρχος δεν μας τον παρουσιάζει μεγαλόψυχο και άνθρωπο με πλούσιο εσωτερικό (στο τέλος έφθειρε τη ζωή του, στο πιοτό και στα χαρτιά)».
Θα διαφωνήσω: η μεγαλοψυχία του Δημητρίου είναι ένας γενικός χαρακτηρισμός που κάνει ο Καβάφης του Μακεδόνα βασιλιά και δεν αφορά μονάχα στην πράξη της φυγής.
Ο Δημήτριος ήταν, αναμφίβολα, άνθρωπος με πάθη κι αυτό τον κάνει συμπαθή στον Καβάφη. Η πραγματική μεγαλοψυχία βρίσκεται αλλού κι όχι στην υπερνίκηση των παθών. Πού; Ας δούμε κάποια επεισόδια από την πολυτάραχη ζωή του Πολιορκητή.
Μετά την άτυχη πολιορκία της Ρόδου, όπου επινόησε καινούρια πολιορκητικά μηχανήματα (εξ ου και η προσωνυμία του), ο Δημήτριος απελευθερώνει, το 304, την Αθήνα από τα στρατεύματα του Κασσάνδρου. Οι Αθηναίοι τον τιμούν γενναιόδωρα: του παραχωρούν ως κατάλυμα τον οπισθόδομο του Παρθενώνα, ανακηρύσσουν αυτόν και τον πατέρα του Αντίγονο «σωτήρας» και επωνύμους ήρωες και προθέτουν στις δέκα φυλές κι άλλες δύο, την Δημητριάδα και την Αντιγονίδα. Όταν όμως ο Δημήτριος, πολεμώντας, μαζί με τον πατέρα του, τον Κάσσανδρο, τον Λυσίμαχο, τον Σέλευκο και τον Πτολεμαίο, ηττάται στη μάχη της Ιψού, το 301 π.Χ., και δεν ξέρει πού να στραφεί, οι Αθηναίοι, που πριν λίγο τον είχαν για θεό, του κλείνουν κατάμουτρα τις πόρτες της πόλης τους. Μετά από εφτά χρόνια, κι αφού ο Κάσσανδρος έχει πεθάνει, ο Δημήτριος ανακαταλαμβάνει την Αθήνα κι αντί να μνησικακήσει για την αγνωμοσύνη της, τη γεμίζει με δώρα!
Να, λοιπόν, γιατί ο Δημήτριος είχε «μεγάλην ψυχή».
Σ’ αυτή τη φιλεύσπλαχνη στάση απέναντι στους ηττημένους αντιπάλους, ο Δημήτριος θυμίζει έναν άλλο βασιλέα, τον Ιωάννη τον Καντακουζηνό, που ο Καβάφης τον θαυμάζει επίσης και που σ’ ένα ατελές ποίημά του τον εγκωμιάζει απερίφραστα:
Ο κυρ Ιωάννης Καντακουζηνός
(ο άξιος άνθρωπος που είχε η φυλή μας τότε,
σοφός, επιεικής, φιλόπατρις, ανδρείος, ικανός).
Λίγο πιο κάτω, στο ίδιο κομμάτι, τον αποκαλεί ακόμη «τίμιον, εύορκον» και «αφιλοκερδή».
Η σύγκριση ανάμεσα στους δύο βασιλείς δεν σταματά εδώ: όπως κι ο Δημήτριος, έτσι κι ο Καντακουζηνός έβγαλε τη χρυσοποίκιλτη βασιλική στολή, φόρεσε το καλογερικό ράσο κι εμόνασε ως Ιωάσαφ στον Άθω. Μια ωραία μικρογραφία, σε ένα χειρόγραφο θεολογικών πραγματειών, που έγραψε ο ίδιος και που βρίσκεται στην εθνική βιβλιοθήκη στο Παρίσι, απεικονίζει τον Καντακουζηνό αριστερά ντυμένο σαν αυτοκράτορα, με στέμμα και σκήπτρο, και δεξιά σαν μοναχό.
Το βέβαιο είναι ένα: ο Καβάφης δεν συμπαθούσε τους άτεγκτους, τους φανατικούς, τους αλύγιστους, αλλά τους ευέλικτους, τους συγγνώμονες και τους ευσπλαχνικούς.
Τα μήλα των Εσπερίδων
και διαλαθὼν ὑπεχώρησεν («Ο βασιλεύς Δημήτριος», μέρος πρώτο)
Δεν ξέρω αν φταίει ο χαρακτήρας ή (πλέον και) η ηλικία μου για το ότι διατηρώ ένα σωρό εμμονές τις οποίες αρνούμαι να αποβάλω. Μια από αυτές είναι και η αδυναμία μου να συμπαθήσω τον υπερρεαλισμό στη λογοτεχνία (ενώ ισχύει σε μεγάλο βαθμό το αντίθετο στη ζωγραφική). Από την πρώτη της εφηβείας μου επαφή με τους υπερρεαλιστές (ήταν νομίζω η “Κοιλάδα με τους ροδώνες” του Εγγονόπουλου) 
έως και σήμερα, ουδέποτε κατάφερα να συμφιλιωθώ πλήρως με τους επιγόνους του Μπρετόν, Έλληνες και μη. Έχοντας τότε ως πρότυπο τον σεφερικό μοντερνισμό, έβλεπα τον υπερρεαλισμό περισσότερο ως ποίηση-φάρσα που ευνοεί την προχειρότητα, την παραδοξολογία και την ευκολία υπό το πρόσχημα της άρνησης κάθε λογικής νοηματικής ακολουθίας. Μπορώ να πω ότι έκτοτε προσπάθησα πολύ, ιδίως στα φοιτητικά μου χρόνια και κάλυψα κάμποσο δρόμο αλλά, με εξαίρεση την περίπτωση του Ελύτη (που δεν είναι δα και η πιο αντιπροσωπευτική), δεν πέτυχα όσα θα ήθελα. Ακόμα και σήμερα, όταν γκρινιάζω για το χάλι που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της σύγχρονης ποιητικής παραγωγής, πάλι – ενστικτωδώς – στην “ευκολία” του υπερρεαλισμού ρίχνω συχνά την ευθύνη, αν και πλέον έχω την πρόνοια να βάζω τον όρο “ευκολία” σε εισαγωγικά.
Δυστυχώς, πέρα από τον υπερρεαλισμό στη λογοτεχνία (που η ανάγνωσή της είναι τελικά ελεύθερη επιλογή του αναγνώστη), υπάρχει και ο αναπόφευκτος και αναπόδραστος υπερρεαλισμός της καθημερινής μας πολιτικής πραγματικότητας. Μέσα σε ένα εξάμηνο η επί μακρόν αναμενόμενη αριστερή κυβέρνηση κατάφερε να περάσει από τον θρίαμβο στον όλεθρο, συναιρώντας στο ελάχιστο αυτό χρονικό διάστημα όλα τα σφάλματα και τις παθογένειες της αριστεράς από την κατοχή ως σήμερα. Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς: την έλλειψη στρατηγικής, την αφελή εμπιστοσύνη στις προθέσεις των εχθρών, την αδράνεια απέναντι στην οικονομική αιμορραγία του τόπου, τις σπασμωδικές κινήσεις και τον φενακισμό των ψηφοφόρων που τη στήριξαν στο δημοψήφισμα, τη ντροπιαστική συνθηκολόγηση ή καλύτερα άνευ όρων παράδοση, τις εσωτερικές εκκαθαρίσεις υπό το κράτος της ήττας, την προσπάθεια να βαπτιστεί η συντριβή στρατηγικός ελιγμός (το όπλο παρά πόδα…), την ταχύτατη μετάλλαξη ενός (λίγο ή πολύ δεν έχει σημασία) αριστερού κόμματος σε ένα ακόμη φθαρμένο σοσιαλδημοκρατικό πολιτικό σχήμα;
Προφητική γελοιογραφία του Πετρουλάκη από το μακρινό 1992. Άργησε λίγο το βάψιμο αλλά έγινε. Πηγή: http://www.sarantakos.com/asteia/apetr.html
Ή μήπως από την άλλη δεν είναι άξια θαυμασμού η υποκριτική στήριξη της παραπαίουσας κυβέρνησης από τους ορκισμένους εχθρούς της μέσα και έξω από τη χώρα, την ίδια ώρα που τα εσωτερικά της ρήγματα έχουν μετατραπεί σε σχίσμα; Αφήνω ασχολίαστη την πρόσφατη – γράφω καιρό το κείμενο τούτο – προκήρυξη των εκλογών για να νομιμοποιηθεί και με την ψήφο του λαού η πράξη υποτέλειας. Ζούμε το ινδιάνικο καλοκαίρι (indian summer) της αριστεράς στον τόπο μας μέσα σε ένα ζοφερό κλίμα διαρκούς παραλογισμού, όπου οι λέξεις έχουν χάσει το νόημά τους και οι πράξεις τη λογική και τη συνοχή τους. Θα μπορούσε να είναι μια φάρσα αλλά δεν είναι: ο τόπος καταρρέει μέρα με τη μέρα και η ελπίδα, το μόνο πράγμα που ήταν όρθιο, έχει πια απομείνει μισή κι απόμιση.
Ωστόσο, σε πείσμα του δηλητηριασμένου αυτού πολιτικού κλίματος, ίσως και ως μια μορφή άμυνας στο παράλογο που μας κυκλώνει, καταπιάστηκα εδώ και μέρες με τον βασιλιά Δημήτριο του Καβάφη, που μεγάλην είχε μεν ψυχή αλλά όταν έφτασε η ώρα να φανεί βασιλιάς, προτίμησε — έτσι είπαν — τη φαιά χλαμύδα αντί της τραγικής εκείνης και σαν ηθοποιός στο τέλος της παράστασης ταπεινά και διακριτικά (διαλαθών) αποχώρησε από τη σκηνή. Την ταπεινή αυτή μεταμφίεση και αναχώρηση είχα προσέξει τριάντα πέντε χρόνια πριν, όταν πρώτη φορά έπιασα στα χέρια μου τους δυο τόμους με τα 154 ποιήματα του καβαφικού κανόνα. Διάβαζα και ξαναδιάβαζα το παράθεμα του Πλούταρχου (μέχρι που το έμαθα απέξω) καθώς και το ίδιο το ποίημα προσπαθώντας να καταλάβω ποια θέση παίρνει ο ποιητής· μάταια. Χρόνια μου πήρε να καταλάβω σε κάποιο βαθμό την περίφημη ουδετερότητα του ποιητή, την έντεχνη αποστασιοποίησή του από κάθε μονόπλευρη ερμηνεία των ποιημάτων του, την υπονόμευση κάθε ερμηνευτικής βεβαιότητας. Νομίζω ότι, ανάμεσα στα άλλα, το συγκεκριμένο ποίημα με ώθησε ακόμα περισσότερο στην επιλογή των σπουδών μου: η εικόνα του κακοντυμένου Δημητρίου να ξεγλιστρά από την βασιλική σκηνή έμεινε για πάντα στη μνήμη μου. 
Όχι όμως με την μάλλον αρνητική σήμανση του Πλούταρχου αλλά με μια κάποια συμπάθεια και κατανόηση – ενώ δε μπορώ να πω το ίδιο για την άθλια εμφάνιση στη Ρώμη και τη ζητιανιά του Πτολεμαίου ΣΤ΄ Φιλομήτορα στο ποίημα Η Δυσαρέσκεια του Σελευκίδου. Για ποιο λόγο όμως ο ένας είναι συμπαθής και ο άλλος γελοίος μέσα στον κυνισμό του – αλλά και πόσο ευγενική όμως η μορφή του Σελευκίδη Δημητρίου Σωτήρα; Πώς το καταφέρνει αυτό ο ποιητής; Τίποτα δεν είναι εύκολο στην καβαφική ποίηση γιατί τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται και μόνο.
Το τελευταίο αυτό αξίωμα έχω διαπιστώσει ότι είναι ένας παράξενος μαγνήτης που έλκει πολλούς, αδιάφορους συχνά προς την ποίηση, μαθητές να εξερευνήσουν τον περίπλοκο κόσμο της καβαφικής ποίησης. Σε αντίθεση με το μεγαλύτερο μέρος της νεότερης ποίησης, τα καβαφικά ποιήματα δεν παρουσιάζουν συνήθως δυσκολίες στην κατανόηση, μοιάζουν να οδηγούν άμεσα σε οφθαλμοφανείς ερμηνευτικές προσεγγίσεις και πολύ εύκολα τραβούν με την “ευκολία” τους την προσοχή του μαθητή. Όταν στη συνέχεια ο μαθητής-αναγνώστης αρχίζει και συνειδητοποιεί την αμφισημία λέξεων και εικόνων, τα κρυφά “ίσως” και “μπορεί”, τότε είναι που συχνά πιάνεται για τα καλά στο δίχτυ του πρωτεϊκού Αλεξανδρινού: η γοητεία των πολλαπλών οπτικών γωνιών κάνει την υπόλοιπη δουλειά. Θύμα της ιδιότυπης καβαφικής γοητείας έπεσε εσχάτως και η κόρη μου, η οποία δεν είχε δείξει στο παρελθόν κάποιο ενδιαφέρον για την ποίηση. Ξεκίνησε από μια προετοιμασία για διαγώνισμα στο ποίημα “Στα 200 π.Χ”, κάναμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση και αξιώθηκε να ρίξει μια ματιά στη σχετική ανάρτηση του ιστολογίου μου. Έκτοτε, και πάντοτε με τη συνδρομή των καλών συναδελφισσών που διδάσκουν λογοτεχνία στο σχολείο, τα καβαφικά ποιήματα και μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας μετακόμισαν στο κομοδίνο της και οι συζητήσεις περί των καβαφικών αλλά και άλλων ποιητικών μυστηρίων πολλαπλασιάστηκαν. Με αφορμή λοιπόν κάποια συζήτηση πάνω στο ποίημα “Ο βασιλεύς Δημήτριος” και ειδικότερα στο ποια είναι τελικά η θέση του ποιητή, αποφάσισα να μαζέψω υλικό και σκέψεις μου για το ποίημα και να της δωρίσω την ανάρτηση αυτή.
Γραμμένο το 1900 και δημοσιευμένο στα Παναθήναια το 1906, το ποίημα συγκέντρωσε από νωρίς αρνητικές κριτικές 
(«κακομετάφραση» του Πλούταρχου το χαρακτήρισαν) και ως και ο Γ. Ξενόπουλος, ο κριτικός που σύστησε τον Καβάφη στο λογοτεχνικό κοινό της Αθήνας, μιλά αμήχανα για «απλό και περιττό σχόλιο του Πλουτάρχου» Ακολούθησαν και άλλες ανάλογες κριτικές ώσπου να φτάσουμε στην διεισδυτική παρατήρηση του Γ.Σεφέρη: «Ο τόνος του, επιτέλους· πρώτη φορά». Πέρα από την αλήθεια αυτής της παρατήρησης, υπάρχει και μια άλλη πρωτιά: οι Βίοι του Πλουτάρχου εισάγονται ως ιστορική πηγή και αφόρμηση για πλήθος ποιημάτων που θα ακολουθήσουν έως το τέλος της ζωής του ποιητή. Ήδη από τον ίδιο βιβλίο του Πλούταρχου γεννιέται και το «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» (δημοσ. 1911) ενώ έναν χρόνο πριν, το 1910, δημοσιεύεται η αινιγματική ως προς το ιστορικό της περίγραμμα «Σατραπεία». Είναι, νομίζω, η Κρατησίκλεια, (δημοσ. 1929), η θαυμασία γυναίκα που κλείνει με τη γενναία της στάση τη μακροχρόνια αυτή σχέση.
Ο Βασιλεύς Δημήτριος
[δημιουργία: 1900/δημοσίευση: 1906]
Ώσπερ ου βασιλεύς, αλλ’ υποκριτής, μεταμ-
φιέννυται χλαμύδα φαιάν αντί της τραγικής
εκείνης, και διαλαθών υπεχώρησεν.
(Πλούταρχος, Βίος Δημητρίου)
Σαν τον παραίτησαν οι Μακεδόνες
κι απέδειξαν πως προτιμούν τον Πύρρο
ο βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
είχε ψυχή) καθόλου — έτσι είπαν —
δεν φέρθηκε σαν βασιλεύς. Επήγε
κ’ έβγαλε τα χρυσά φορέματά του,
και τα ποδήματά του πέταξε
τα ολοπόρφυρα. Με ρούχ’ απλά
ντύθηκε γρήγορα και ξέφυγε.
Κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός
που όταν η παράστασις τελειώσει,
αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται.
Μέσα στους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου που, αμέσως μετά το θάνατό του, διαγκωνίζονται για τη μοιρασιά της αχανούς αυτοκρατορίας του
, ξεχωρίζει η μορφή
διαρκείς αναφορές του Πλούταρχου στο θεατρικό στοιχείο που χαρακτηρίζει συχνά τις πράξεις του Δημήτριου· επιπλέον την ίδια εποχή που γράφεται το ποίημα έχει στραφεί λιγότερο προς επικούρειες και περισσότερο προς στωικές θέσεις με αποτέλεσμα μια ποίηση ηθικοδιδακτική, όπως σημειώνει ο Γιάννης Δάλλας. Σύμφωνα με τον μελετητή ο «Βασιλεύς Δημήτριος» είναι το δεύτερο χρονικά ποίημα στους δείκτες της πορείας αυτής. Σημειώνει σχετικά: Ποίηση διδακτικής κατηγορίας και προσόδου, του συντελεσμένου χρέους και συγχρόνως παραινετική. Πρώτα ηθικολογική (περ. 1900-1905/6) και μετά δεοντολογική (περ. 1905-1910/11) και λίγο παρακάτω: Στην ανάλυση λοιπόν των πρώτων ποιημάτων διακρίνεται η θεματική ανάπτυξη αυτής της δεοντολογίας. Έχομε κλιμακωτά θέματα ηθικού απολογισμού μιας ολόκληρης ζωής («Θεόφιλος Παλαιολόγος», «Μανουήλ Κομνηνός», «Το Τέλος του Αντωνίου», «Απολείπειν ό θεός Αντώνιον»), θέματα δοκιμασίας και προανακρούσματα κινδύνων («Ο Βασιλεύς Δημήτριος», «Η Σατραπεία», «Μάρτιαι είδοί», «Ο Θεόδοτος»), συνταγές ζωής και τακτικές πορείας (π.χ. από το «Che fece. . . . il gran rifiuto» ως την «Ιθάκη»). Με τους στωικούς εξάλλου εγκαινιάζεται και φιλοσοφικά η έννοια του χρέους και η αξία του καθήκοντος. Και με αυτούς καθιερώνεται η ιδέα μιας ζωής αντιηρωικής. Ακριβέστερα για την εκτεταμένη σύγκριση βασιλιάς vs ηθοποιός τοποθετείται η Σόνια Ιλίνσκαγια: Διόλου τυχαίο ότι ο ποιητής ασχολείται τόσο πολύ με τη μεταμφίεση του ήρωά του και στο τέλος — μέσα από τη σύγκρισή του με τον ηθοποιό που μετά την παράσταση «αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται» — σαν να φωτίζει στο υπόστρωμα του ποιήματος τι είναι το εφήμερο και το μόνιμο, σαν να ζητάει να προσέξουμε, τι μπορούμε και τι δεν μπορούμε ν’ αψηφήσουμε. Σε μια τέτοια ερμηνεία της πηγής είναι αισθητός ο στωικισμός του ποιητή που δεν του λείπει ένα δικό του θάρρος κι ο ανδρισμός του πνεύματός του. Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να καταλάβουμε και το γιατί ο ρόλος του ηθοποιού (που στον Πλούταρχο έχει μειωτική αξία μέσω της άμεσης σύγκρισης με τον βασιλικό ρόλο) στο ποίημα διαχωρίζεται με την τοποθέτησή του στην τρίτη νοηματική ζώνη, μακριά από τον βασιλικό ρόλο. Με τη φράση όμοια σαν ηθοποιός ο ποιητής μεταφέρει το στωικό πνεύμα της ζωής σα μια θεατρική σκηνή όπου το άτομο παίζει εναλλασσόμενους ρόλους και όπου κανένας ρόλος δεν έχει μεγαλύτερη αξία από τον άλλο· όπου το άτομο πρέπει να έχει τη δύναμη να εγκαταλείψει τη σκηνή όταν ο ρόλος τελειώνει χωρίς των δειλών τα παρακάλια και παράπονα. Είναι γεγονός ότι όλα αυτά θα φανούν ξεκάθαρα στο Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον και στη Σατραπεία όμως και η μεγάλη ψυχή του Δημητρίου να εγκαταλείψει τα πάντα και να ξαναρχίσει από το μηδέν για τρίτη φορά στη ζωή του είναι μια πολύ αξιόλογη εισαγωγή στο πνεύμα του στωικού ηρωισμού που πολλές φορές προκύπτει από – κατά συμβατική θεώρηση – αντιηρωικές πράξεις.
Ο φάκελος του ποιήματος:
https://app.box.com/s/1mwi5mnn5ndht2kle5w6mmwbeh9nl8t6
- Antonis Pontoropoulos, Representations of tragic themes in Plutarch’s Lives: Demetrius and Antony
- Duncan B. Campbell, “Outrageous fortune. The rise and fall of Demetrius Poliorcetes”
- J. Phillipson – C.P. Cavafy Historical Poems: A Verse Translation with Commentaries, pp 149-167
- Jeff Jay, The Tragic in Mark. A Literary-Historical Interpretation
- Αναστασία Νάτσινα, «Σημασιολογικές λειτουργίες των καβαφικών διασκελισμών. Mίμηση και ειρωνεία»
- Γ.Π. Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά τ.Α΄
- Γ.Π. Σαββίδης, «Καβάφης και Ξενόπουλος, απόπειρα για την ανασύνθεση μιας λογοτεχνικής σχέσης (1901-1944)».
- Γιάννης Δάλλας, Καβάφης και Ιστορία
- Γιάννης Δάλλας, Ο Καβάφης και η Δεύτερη Σοφιστική
- Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τ.Α΄
- Ερατοσθένης Καψωμένος, «Η ποίηση και η ποιητική του Κ. Π. Καβάφη»
- Ευφροσύνη Κωστάρα, Καβάφης και Αρχαίο Θέατρο (Διδ. διατριβή, Πάτρα 2014, σ. 241-253)
- Ι.Α. Σαρεγιάννης, Σχόλια στον Καβάφη
- Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι – Μετάφραση
- Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι – Πρωτότυπο
- Σόνια Ιλίνσκαγια, Κ.Π.Καβάφης
- Στρατής Τσίρκας, Ο Καβάφης και η εποχή του.
- Χ.Λ.Καράογλου – “Για το ποίημα “Ο Βασιλεύς Δημήτριος” του Κ.Π. Καβάφη” (περ. Διαγώνιος τ.6, 1980, σελ 272-284)
