ΙΣΤΟΡΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ- ΕΝΟΤΗΤΑ 1

 

Διδακτική Ιστορίας της Γ’ Γυμνασίου

Διδάσκοντας επανειλημμένα ιστορία νεοτέρων χρόνων στην Γ΄ Γυμνασίου, διαπίστωσα πως οι μαθητές παρουσιάζουν δυσκολίες στην κατανόηση των όρων, όπως φεουδαρχία, αστική τάξη, καπιταλισμός, αλλά και σύγχυση στην εξέλιξη των γεγονότων μέσα στο χρόνο. Γι’αυτό απαραίτητα θεώρησα :

α)    Τον ιστορικό άτλαντα, Γ΄ τεύχος, ώστε κάθε μαθητής να ψάχνει ο ίδιος το ζητούμενο : κράτος, περιοχή, θάλασσα ή όνομα πόλης.

β)    Ενα τετράδιο Ιστορίας στο οποίο να γράφεται σχεδιάγραμμα του μαθήματος την ώρα της παράδοσης.

γ)    Επιπλέον υλικό σε φωτοτυπίες.

δ)    Ερμηνεία όρων.

Τα σχεδιαγράμματα

Τα σχεδιαγράμματα είναι δύο ειδών : σχεδιάγραμμα κάθε διδακτικής ενότητας και σχεδιαγράμματα με τα κύρια χαρακτηριστικά κάθε αιώνα. Στην παρούσα εργασία δίνονται μοντέλα σχεδιαγραμμάτων με μία σύντομη ανάλυση.

Ι.   Σχεδιαγράμματα κάθε διδακτικής ενότητας :

Σκοπό έχουν να τονιστούν τα κύρια σημεία του μαθήματος : αίτια, αφορμές, πρόσωπα, αποτελέσματα. Αφού ο μαθητής μελετήσει το βιβλίο, παρακολουθεί το σχεδιάγραμμα και επανέρχονται στο μυαλό του οι κύριοι άξονες τους οποίους πρέπει να θυμάται, ώστε να αναπλάσει σε συνεχή λόγο τα γεγονότα.

Με τα σχεδιαγράμματα πετυχαίνεται η απομόνωση και προβολή των κύριων στοιχείων, ασκείται η αφαιρετική τέχνη και έτσι ο μαθητής γίνεται ικανός να πυκνώνει ή να αναπτύσσει ένα θέμα με κριτικό πνεύμα και λογικό ειρμό.

Παράδειγμα για τα παραπάνω αποτελεί το εισαγωγικό μάθημα για τη νεότερη ιστορία σχετικό με τη μετάβαση από το μεσαίωνα στα νεότερα χρόνια. Οι μαθητές πρέπει να κατανοήσουν ότι η Ιστορία χωρίζεται σε περιόδους με βάση τα οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως και την ιδεολογία. Η διαίρεση της Ιστορίας σε περιόδους είναι συμβατική, δηλαδή ορίζεται από τους ιστορικούς με βάση σημαντικά γεγονότα της ανθρωπότητας. Σκοπό έχει την ευκολότερη προσέγγιση των όσων συνέβησαν στο πέρασμα των αιώνων.

Εξάλλου πολύ σημαντικό είναι να γίνει αντιληπτό ότι η μετάβαση από τη μία εποχή στην άλλη δε γίνεται ξαφνικά και σύντομα, αλλά ότι χρειάζεται χρόνος πολύς για να επιτελεστεί η διαδικασία των αλλαγών στον κοινωνικό, οικονομικό και ιδεολογικό τομέα.

Ο συγκεκριμένος πίνακας (πιν. 1) με βάση τον άξονα του χρόνου χωρίζεται σε τρεις κάθετες στήλες. Η πρώτη περιλαμβάνει τα κύρια χαρακτηριστικά του Μεσαίωνα, η δεύτερη (από το 13ο αι.) είναι η μεταβατική περίοδος προς τους νεότερους χρόνους και περιλαμβάνει τις μεταβολές στον οικονομικό, κοινωνικό και πνευματικό τομέα, και η τρίτη είναι οι νεότεροι χρόνοι με τα κύρια χαρακτηριστικά τους.

Ως αρχή των νεότερων χρόνων ορίζεται συμβολικά από τους περισσότερους ιστορικούς το έτος 1453, χρονολογία της άλωσης της Κων/πολης. Με το συνοπτικό αυτό πίνακα ο μαθητής μπορεί αμέσως να καταλάβει ή να ξαναθυμηθεί πόσο διαφέρουν οι δύο εποχές - Μεσαίωνας και νεότεροι χρόνοι - αλλά και πόσο μεγάλο διάστημα χρειάστηκε (μεταβατική περίοδος), ώστε να συμβούν οι αλλαγές αυτές.

ΙΙ.  Σχεδιαγράμματα με τα κύρια χαρακτηριστικά κάθε αιώνα :

Εξυπηρετούν στη συνοπτική παρουσίαση των κύριων χαρακτηριστικών κάθε αιώνα στον οικονομικό, κοινωνικό, ιδεολογικό τομέα. Οι πίνακες αυτοί δίνονται στους μαθητές ως εισαγωγικοί για τον αιώνα που θα εξεταστεί. Ο μαθητής προϊδεάζεται για όσα θα συμβούν. Επιπλέον μπορεί ανά πάσα στιγμή να κάνει μία σύντομη επανάληψη, αλλά και να συγκρίνει δεδομένα διαφορετικών αιώνων, πετυχαίνοντας ερωτήσεις, συμπεράσματα, αλλά και προθυμία για έρευνα.

Για παράδειγμα, δίνονται τα γενικά χαρακτηριστικά των 15ου και 16ου αι. (πιν. 2). Στην περίπτωση αυτών των αιώνων τα περισσότερα χαρακτηριστικά είναι κοινά.

Κάτι που άρεσε στους μαθητές και προκάλεσε την προσοχή και συμμετοχή τους είναι η χρήση μαθηματικών συμβόλων. Αφορμή δόθηκε από την άποψη του ιστορικού Φερνάν Μπρωντέλ που αναφέρεται στο βιβλίο του Βασ. Σφυρόερα, Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, Γ΄ Γυμνασίου, σελ. 56, ότι ο 16ος αι. εμφανίζεται με δύο πρόσωπα. Οι μαθητές ενθουσιάστηκαν, όταν κυκλώνονται τον 16ο αι., τραβήχτηκε οριζόντια γραμμή, για να διαιρεθεί ο αιώνας σε δύο μέρη, ενώ συγχρόνως χρησιμοποιήθηκαν μαθηματικά σύμβολα (+, :, -, ).

:      για τη διαίρεση του αιώνα σε δύο μέρη,

+     για τη θετική εξέλιξη των πραγμάτων,

-      για τα αρνητικά αποτελέσματα (πιν. 3)

Το σχεδιάγραμμα του 17ου αι. (πιν. 4) παρουσιάζει ενδιαφέρον. Η προσοχή επικεντρώνεται :

α)    Στον 30ετή πόλεμο : τονίζεται ότι πίσω από τα θρησκευτικά αίτια κρύβονται τα πολιτικά, οικονομικά και εδαφικά των ευρωπαϊκών κρατών. Πρόκειται για έναν πόλεμο μεγάλης διάρκειας και έκτασης, για έναν πανευρωπαϊκό πόλεμο. Ενδιαφέρουσα περιγραφή για το είδος του πολέμου δίνει ο Βασ. Κρεμμυδάς στο βιβλίο του “Ιστορία νεότερη - σύγχρονη”, Γ’ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, σελ. 71.

β)    Στα δύο διαφορετικά είδη πολιτεύματος που αναπτύσσονται την εποχή αυτή : στην Αγγλία επικρατεί η Συνταγματική Μοναρχία, ενώ στη Γαλλία η απόλυτη Μοναρχία. Μετά την εξήγηση των όρων τα παιδιά καλούνται να ερμηνεύσουν που οφείλεται η διαφορά αυτή των πολιτευμάτων, αφού έχει αναλυθεί προηγουμένως η κοινωνική και οικονομική εξέλιξη σε κάθε χώρα. Η αιτία βρίσκεται στο ότι η Αγγλία πέτυχε από νωρίς την τελωνειακή ένωση όλων των πόλεων και με αυτό τον τρόπο αναπτύχθηκε το εμπόριο και η βιοτεχνία· επομένως έχει ισχυρή αστική τάξη που διεκδικεί δικαιώματα. Ας μη ξεχνάμε ότι ήδη από το 13ο αι. ο Ιωάννης ο Ακτήμονας με τη “Magna Charta” είχε δώσει δικαιώματα στο λαό.

Αντίθετα στη Γαλλία δεν έχει επιτευχθεί ακόμη η τελωνειακή ένωση των πόλεων, με αποτέλεσμα το εμπόριο και η βιοτεχνία να μην έχουν αναπτυχθεί τόσο πολύ. Παραμένει κυρίως μία χώρα αγροτική.

Στην Αγγλία πρέπει να τονιστεί η προσωπικότητα του Κρόμγουελ - επιβάλλεται μετά από τις επαναστάσεις κατά των Στιούαρτ - που εφάρμοσε το νόμο της ναυσιπλοΐας : Σύμφωνα με αυτόν τα ξένα εμπορεύματα έπρεπε να φτάνουν στην Αγγλία με αγγλικά πλοία ή με πλοία της χώρας που τα έστελνε. Ηταν ένας νόμος που επιδίωκε να χτυπήσει την ολλανδική εμπορική ναυτιλία, που μετάφερε εμπορεύματα ξένων χωρών σε ξένες χώρες (διαμετακομιστικό εμπόριο), και να προστατέψει το αγγλικό εμπόριο (Βασ. Κρεμυδά, Ιστορία νεότερη - σύγχρονη, Γ΄ Γυμνασίου, σελ. 80).

Στη Γαλλία ο Κολμπέρ επιβάλλει το μερκαντιλισμό : Η αξία των εμπορευμάτων που εισάγονται δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από την αξία των εμπορευμάτων που εξάγονται, ώστε να μένει πλούτος στη χώρα.

Με αυτό τον τρόπο ο μαθητής υπεισέρχεται σε έννοιες οικονομικού περιεχομένου, αφού τον επόμενο αιώνα θα γίνει λόγος για τον ελεύθερο ανταγωνισμό.

Το σχεδιάγραμμα του 18ου αι.  (πιν 5) :

Η αρίθμηση σε τομείς (1. Οικονομία, 2. Κοινωνία, 3. Πολίτευμα ………) βοηθάει τους μαθητές να κατανοήσουν τους όρους και να ξεκαθαρίσουν τις αλλαγές που συμβαίνουν σε κάθε τομέα.

Με διαφορετικό χρώμα υπογραμμίζονται τα εντελώς καινούρια δεδομένα του αιώνα που προκύπτουν :

α)    Η βιομηχανική επανάσταση που αλλάζει το ρου της Ιστορίας του κόσμου. Προκύπτει ένας νέος κανόνας που εφαρμόζεται στην οικονομία : ο ελεύθερος ανταγωνισμός = οι άνθρωποι πρέπει να δρουν ελεύθεροι στην οικονομική ζωή· οι τιμές των προϊόντων θα καθορίζεται από το νόμο “προσφοράς - ζήτησης”. Είναι η γνωστή θεωρία του “φιλελευθερισμού”, διατυπωμένη από τον Ανταμ Σμιθ.

β)    Εμφάνιση της εργατικής τάξης, πολυπληθούς μεν, αλλά αδύναμης στην αρχή.

γ)    Το πολίτευμα της φωτισμένης δεσποτείας, κατά το οποίο ο μονάρχης περιστοιχίζεται από φιλοσόφους που τον συμβουλεύουν τι να κάνει, ώστε να πράξει υπέρ του λαού του.

δ)    Ο Διαφωτισμός, το πνευματικό κίνημα του 18ου αι., που εξετάζει ζητήματα σχετικά με τη θρησκεία, εξουσία, κοινωνία, ελευθερία και προτείνει λύσεις με βάση τον Ορθό Λόγο. Ήδη από τον περασμένο αιώνα ο Τζων Λοκ είχε μιλήσει για τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, της ζωής, της ελευθερίας, της ιδιοκτησίας.

ε)    η αμερικανική και γαλλική επανάσταση : η μεν πρώτη αποσκοπεί στην ανεξαρτησία των αποίκων από την Αγγλία και συντάσσει την περίφημη “Διακήρυξη της ανεξαρτησίας”, ενώ η δεύτερη, αφού περνάει από πολιτειακές αλλαγές (συνταγματική μοναρχία, αβασίλευτυη δημοκρατία, τρομοκρατία), καταλήγει στη Δημοκρατία με το σύνταγμα του 1795. Ηδη από το πρώτο έτος της επανάστασης συντάχτηκε η “Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη”. Ο Διαφωτισμός και οι δύο αυτές επαναστάσεις, η αμερικανική και η γαλλική, αποτέλεσαν κέντρισμα για τους υπόδουλους Ελληνες να οργανώσουν την επανάσταση του 1821.

στ)  Ο τομέας της επιστήμης παίζει σημαντικό ρόλο, όπως με τη μορφή του Τζων Βατ που τελειοποιήθηκε η ατμομηχανή.

Οι μαθητές με μεγάλης ευχαρίστηση βρίσκουν στοιχεία για την εξέλιξη των επιστημών σε κάθε αιώνα, όπως και για τους αντιπροσώπους της, μέσα από τα προγράμματα του υπολογιστή. Οι τυπωμένες από τον υπολογιστής πληροφορίες αναρτώνται στον πίνακα ανακοινώσεων της τάξης, ώστε να είναι προσιτοί στους μαθητές ανά πάσα στιγμή.

Στο σχεδιάγραμμα του 19ου αι. (πίν. 6) επισημαίνονται τα εξής :

α)    Εκτενής λόγος πρέπει να γίνει για τη βιομηχανική επανάσταση :

       Α΄ φάση : 1750 - 1870 = η εποχή του άνθρακα

       Β΄ φάση : 1870 - αρχές του 20ου αι. = η εποχή της ηλεκτρικής ενέργειας και του πετρελαίου.

β)    Στο καπιταλιστικό σύστημα κυριαρχικό ρόλο παίζει η αύξηση κεφαλαίων μίας εταιρείας με αποτέλεσμα να εμφανίζονται τα μονοπώλια, δηλαδή η αποκλειστική παραγωγή και προώθηση στην αγορά ενός προϊόντος από μία επιχείρηση.

γ)    Οι Η.Π.Α., που μέχρι το 1848 καταλαμβάνουν εδάφη στην αμερικανική ήπειρο προς Δυτικά, εκτείνονται τώρα από τον Ατλαντικό μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό και συναγωνίζονται σε οικονομική ισχύ τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες.

δ)    Ο αριθμός των εργατών έχει αυξηθεί. Το βιομηχανικό προλεταριάτο έρχεται σε σύγκρουση με την αστική τάξη, διεκδικώντας δικαιώματα. Για πρώτη φορά ακούγονται οι λέξεις συνδικαλισμός και απεργία.

ε)    Αναπτύσσεται η θεωρία του σοσιαλισμού = κοινωνική και οικονομική θεωρεία, κατά την οποία η κοινωνική συμβίωση πρέπει να στηριχθεί στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ισότητα, αφού κρατικοποιηθούν τα μέσα παραγωγής και καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία.

στ)  Ενα άλλο θέμα είναι ο συγκεντρωτισμός και εθνικισμός που θα παίξουν κύριο ρόλο τον 20ο αι.

[Συγκεντρωτισμός = το κράτος συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες και αναλαμβάνει τον ρόλο του διαιτητή στις κοινωνικές διαφορές.

Εθνικισμός = αναπτύσσεται η ιδέα της εθνικής υπερηφάνειας, που σκοπό έχει την ενσωμάτωση μειονοτήτων που υπήρχαν σε κάθε χώρα μέσω της εκπαίδευσης, της γλώσσας και της θρησκείας. Εθνος και στρατός συνδέονται στενά με την καθολική στρατιωτική θητεία].

Το σχεδιάγραμμα του 20ου αι.  (πιν 7) :

Ο 20ος αι., πολυτάραχος, με χαρακτηριστικά την παγκοσμιότητα των γεγονότων, την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των Μ.Μ.Ε., την ανεξαρτητοποίηση των αποικιών μετά το 1945, τη δημιουργία καπιταλιστικών και κομμουνιστικών κρατών μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και την πτώση του κομμουνισμού στη δεκαετία του 1980, την εξερεύνηση του διαστήματος αλλά και την πείνα των τριτοκοσμικών χωρών, την ανάπτυξη των επιστημών και των τεχνών, είναι ένα ευρύ πεδίο έρευνας για τους μαθητές και για μας τους εκπαιδευτικούς : Ο αιώνας, ο πιο κοντινός μας, που γνωρίζουν, όμως, επιφανειακά οι μαθητές μας - ίσως και εμείς οι δάσκαλοι. Χρειάζεται να ξυπνήσει το ενδιαφέρον των μαθητών με αναφορά σε πηγές, σε άρθρα του ημερήσιου τύπου, με προβολές διαφανειών, με εργασίες συνθετικές κατ’οίκον σε διάφορους τομείς (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, επιστημονικό) ή προσωπικοτήτων κάθε εποχής, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα κάθε μαθητή. Απαραίτητη είναι η ενημέρωση των μαθητών σχετικά με έργα της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου, θεατρικές παραστάσεις, έργα ζωγραφικής, γλυπτικής ή αρχιτεκτονικής της εποχής που εξετάζεται.

Σημειωτέο ότι δεν μπορούμε να μιλήσουμε για Ιστορία, εάν δεν περάσουν 30 χρόνια από τις ημέρες μας μέχρι τα εξεταζόμενα γεγονότα του παρελθόντος.

Με την πείρα που διαθέτω ως εκπαιδευτικός, κατέληξα στο συμπέρασμα πως εμείς οι δάσκαλοι έχουμε υποχρέωση να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των μαθητών για έρευνα και διείσδυση στα γεγονότα της Ιστορίας. Η επιδερμική αναφορά σε εκτεταμένη ύλη φέρνει την απροθυμία και αποστροφή του μαθητή στην απόκτηση γνώσης. Ας προσπαθήσουμε με την αγάπη μας για τα παιδιά να καλλιεργήσουμε την αγάπη τους για έρευνα και γνώση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Burns Τ., Ευρωπαϊκή Ιστορία (Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης), τόμος Α, Β, εκδόσεις “Παρατηρητής”.

2.      Γιαννόπουλος Γιάννης, Σκοποί του μαθήματος της Ιστορίας, Πανελλήνια Ενωση Φιλολόγων (ΠΕΦ) - σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

3.      Κρεμμυδάς Βασ., Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, ευρωπαϊκή και παγκόσμια, Γ’ Γυμνασίου, ΟΕΑΒ.

4.      Κρεμμυδάς Βασ., Ο ρόλος του σχολικού βιβλίου Ιστορίας, Σύγχρονη Εκπαίδευση, τεύχος 98, Ιαν-Φεβρ. 1998.

5.      Κρεμμυδάς Βασ., Μερικά θεωρητικά για το μάθημα της Ιστορίας, ΠΕΦ-σεμινάριο 21 – Θεωρητικά προβλήματα και διδακτική Ιστορίας, Εκδόσεις Γρηγόρη, 1999.

6.      Λάγκλυ Αντριου, Η εποχή της βιομηχανίας, εκδόσεις Πατάκη.

7.      Μακ Ντόναλτη Φ., Περιπλάνηση σε ένα σιδηροδρομικό σταθμό του 19ου αι., εκδόσεις “Μοντέρνοι καιροί”.

8.      Μακρής Χάρης, Αναγκαίες προϋποθέσεις για αποτελεσματική διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ΠΕΦ-σεμινάριο 21 – Θεωρητικά προβλήματα και διδακτική Ιστορίας, Εκδόσεις Γρηγόρη, 1999.

9.      Μπαμπούνης Χάρης, Νοητικές, ψυχολογικές και άλλες προϋποθέσεις για την αφομοίωση της Ιστορικής ύλης από τους μαθητές, ΠΕΦ-σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

10.   Ρεπούση Μαρ. Μετά την Εθνική Ιστορία. Από τον Εθνικό εαυτό στο Ευρωπαϊκό εμείς... για τη διδασκαλία της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Σύγχρονη Εκπαίδευση τεύχος 104, Ιαν-Φεβρ. 1999.

11.   Ρήγου Ελένη, Κριτική θεώρηση των διδακτικών τρόπων του μαθήματος της Ιστορίας, ΠΕΦ-σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

12.   Σβορώνος Νικ., Τάσεις και προοπτικές της σύγχρονης ιστοριογραφίας, (ΠΕΦ)-σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

13.   Σκουλάτος Β. - Ν. Δημακοπούλου - Σ. Κόνδη, Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, Γ’ Γυμνασίου, ΟΕΑΒ.

14.   Σκουλάτος Β.,  Το αναλυτικό πρόγραμμα και το μάθημα της Ιστορίας, ΠΕΦ-σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

15.   Σφυρόερας Βασ., Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, Γ’ Γυμνασίου, ΟΕΑΒ.

16.   Τουλιάτος Σπ., Μεθοδολογικά προβλήματα προσέγγισης των εννοιών ¨Εθνος¨ καίι ¨Εθνική συνείδηση¨ στα εγχειρίδια Ιστορίας της δευτεριοβάθμιας εκπαίδευσης, ΠΕΦ-σεμινάριο 17, Αθήνα 1994.

17.   Τουλιάτος Σπ., Μεθοδολογικές παρατηρήσεις στα εγχειρίδια Ιστορίας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ΠΕΦ-σεμινάριο 9 - Το μάθημα της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα, Μάρτης 1988.

18.   Χόπκινσον Κρ., Ο εικοστός αιώνας (η ιστορία του), εκδόσεις Πατάκη.

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 : Η εποχή του Διαφωτισμού

ΠΗΓΗ http://skapanefs.blogspot.gr/2012/04/1_08.html

Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα στην Ευρώπη συμβαίνουν σημαντικές αλλαγές :
1)    μεγάλη αύξηση του πληθυσμού που οδήγησε στην ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, δηλαδή :
•    δημιουργούνται μεγάλα αγροκτήματα
•    εφαρμόζονται νέες μέθοδοι καλλιέργειας
•    τα μηχανήματα χρησιμοποιούνται περισσότερο
2)    ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΜΠΟΡΙΟΥ (τόσο ανάμεσα στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική : «τριγωνικό εμπόριο», όσο και μέσα στην Ευρώπη)
3)    ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, δηλαδή δημιουργία εργοστασίων στις πόλεις,  που κάνουν την εμφάνισή τους αρχικά στη Μ. Βρετανία γύρω στα 1750-1780: Αιτίες :
•    απόκτηση πολλών χρημάτων από τους Ευρωπαίους επιχειρηματίες μέσω του εμπορίου, που στη συνέχεια τα επενδύουν σε εργοστάσια.
•    πολλοί αγρότες έχασαν τη δουλειά τους (που τώρα την έκαναν τα μηχανήματα) και πήγαν στις πόλεις για να βρουν νέες δουλειές.
4)    ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ :
•    Ενισχύεται η αστική τάξη (βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι)
•    Οι αριστοκράτες αμύνονται για να διαφυλάξουν τα προνόμιά τους (Εξαίρεση η Αγγλία, όπου οι αριστοκράτες ασχολούνται και με το εμπόριο ή τις τράπεζες και τη βιομηχανία)
•    Οι αγρότες (που ήταν οι περισσότεροι πολίτες) και τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα των πόλεων ζουν σε άθλιες συνθήκες.
5)    ΠΡΟΟΔΟΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ (έχει αρχίσει από τον 17ο αιώνα και απελευθερώνει τον κόσμο από τις προλήψεις του Μεσαίωνα) : οι επιστήμονες στηρίζονται στη λογική και προσπαθούν να ανακαλύψουν φυσικούς νόμους που έχουν εφαρμογή και στην κοινωνία π.χ. :
•    Ο Φράνσις Μπέικον ή Βάκων : « Κάθε επιστημονική θέση για να γίνει αποδεκτή, πρέπει να επιβεβαιώνεται από πείραμα»
•    Ο Ρενέ Ντεκάρτ ή Καρτέσιος : « Μόνο αν αμφιβάλλουμε συνέχεια οδηγούμαστε στην αληθινή γνώση»
•    Ο Τζων Λοκ : Οι άνθρωποι έχουν φυσικά δικαιώματα που δεν πρέπει να παραβιάζονται (ζωή, ελευθερία, περιουσία)
•    Ο Ισαάκ Νιούτον ή Νεύτωνας : Αφού διατύπωσε το νόμο της παγκόσμιας έλξης με τη βοήθεια της επαγωγικής μεθόδου (από το ειδικό στο γενικό) είπε ότι « Το σύμπαν λειτουργεί με φυσικούς νόμους».


Το κίνημα του Διαφωτισμού
 Τί ονομάζουμε Διαφωτισμό;
Διαφωτισμό ονομάζουμε το κίνημα που πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία στο τέλος του 17ου αιώνα, κορυφώθηκε στη Γαλλία τον 18ο αιώνα και εξαπλώθηκε μέσα και έξω από την Ευρώπη.

 Ποιες ήταν οι κοινές απόψεις των Διαφωτιστών;
α) απόρριψη κάθε αυθεντίας
β) κριτική σε κάθε γνώση
γ) «μόνο η λογική μπορεί να ερμηνεύσει με ασφάλεια τον κόσμο»
δ) «ο άνθρωπος μπορεί να προοδεύει διαρκώς»

Ποιοι ήταν οι κορυφαίοι διαφωτιστές ή φιλόσοφοι; 
Ο Ρουσό, ο Βολτέρος, ο Ντιντερό, ο Μοντεσκιέ, ο Ντ’Αλαμπέρ και άλλοι.

Είχε ο Διαφωτισμός σχέση με την πολιτική; 
Ο Διαφωτισμός ήταν κίνημα βαθύτατα πολιτικό, καθώς τον χρησιμοποίησε η ανερχόμενη αστική τάξη για να διεκδικήσει συμμετοχή στην εξουσία.

Τί πίστευε ο Διαφωτισμός για τα φυσικά δικαιώματα;
Τα φυσικά δικαιώματα προβλήθηκαν τόσο από τους Διαφωτιστές, όσο και από την αστική τάξη. Για τους Διαφωτιστές όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα ζωής, ιδιοκτησίας (σε αυτό επέμενε και η αστική τάξη), ισότητας απέναντι στο νόμο, ελευθερίας σκέψης και έκφρασης. Κανείς δε μπορεί να τους τα αφαιρέσει.

Τί λέει η θεωρία του «κοινωνικού συμβολαίου» που διατύπωσε ο Λοκ; 
Τα άτομα δέχτηκαν να παραχωρήσουν ορισμένες από τις ελευθερίες τους προκειμένου να συμβιώσουν. Έτσι έγινε μια συμφωνία, ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των πολιτών και του κράτους. Αν το κράτος παραβεί τους όρους του συμβολαίου και γίνει τυραννικό, τότε οι άνθρωποι μπορούν να αντισταθούν, δηλαδή να επαναστατήσουν.

Ποιες ήταν οι πολιτικές απόψεις του Ρουσό;
Ο Ρουσό υποστήριζε πως η πολιτική εξουσία πρέπει να βρίσκεται στα χέρια του λαού και όχι κάποιου ηγεμόνα. Επίσης μίλησε για τη γενική βούληση (τη σύνθεση των ατομικών βουλήσεων, που εκφράζει το κοινό συμφέρον). Η γενική βούληση εκφράζεται με τη συμμετοχή του λαού στην εξουσία.

Τί είναι η διάκριση των εξουσιών που εξέφρασε ο Μοντεσκιέ;
Ο Μοντεσκιέ είπε πως η εξουσία δεν πρέπει να ασκείται από έναν άνθρωπο. Η εκτελεστική (η εφαρμογή των νόμων) πρέπει να ασκείται από την κυβέρνηση, η νομοθετική εξουσία (η δημιουργία νόμων) πρέπει να ασκείται από τη βουλή και η δικαστική εξουσία (ο έλεγχος για την τήρηση των νόμων) από τα δικαστήρια. Έτσι δε θα συγκεντρώνεται η εξουσία στα χέρια ενός ανθρώπου που θα μπορεί να την καταχραστεί.

Εφαρμόστηκαν οι πολιτικές απόψεις του Διαφωτισμού;
Ορισμένοι μονάρχες εφάρμοσαν κάποιες από τις ιδέες του Διαφωτισμού (π.χ. περιορισμός της εξουσίας των ανώτερων τάξεων, λήψη κοινωνικών μέτρων, φροντίδα για τα Γράμματα και τις Τέχνες) προκειμένου να ισχυροποιηθούν στην εξουσία. Το πολίτευμα στις χώρες αυτές δεν ονομαζόταν πια απόλυτη μοναρχία, αλλά φωτισμένη δεσποτεία. Κάποιοι από τους μονάρχες που την εφάρμοσαν ήταν ο Φρειδερίκος Β’ της Πρωσίας, η Μαρία Θηρεσία της Αυστρίας και ο γιός της Ιωσήφ, καθώς και η Αικατερίνη η Β’ της Ρωσίας. Η επίδραση των απόψεων του Διαφωτισμού θα φανεί όμως κυρίως στην αμερικανική και τη γαλλική επανάσταση που θα ξεσπάσουν αργότερα.

Ποια ήταν η θέση του Διαφωτισμού για τη θρησκεία;
Οι περισσότεροι Διαφωτιστές ήταν ντεϊστές και κάποιοι άλλοι άθεοι. Έκαναν αυστηρή κριτική στην καθολική εκκλησία και ζητούσαν ανεξιθρησκία.

Ποια ήταν η θέση του Διαφωτισμού για την εκπαίδευση;
Η εκπαίδευση για τους Διαφωτιστές ήταν ένα μέσο για την πρόοδο του ανθρώπου. Ο Ρουσό στο έργο του «Αιμίλιος» υποστήριξε ότι ο δάσκαλος δεν πρέπει να λειτουργεί ως αυθεντία, αλλά πρέπει να θέτει ερωτήματα στον μαθητή προκειμένου αυτός να ανακαλύψει την απάντηση.

Ποια ήταν η θέση του Διαφωτισμού για την οικονομία;
Μερικοί Γάλλοι οικονομολόγοι υποστήριξαν τη φυσιοκρατία (η οικονομία θα πρέπει να αφεθεί να λειτουργήσει «φυσικά» χωρίς να παρεμβαίνει το κράτος). Αυτοί ονομάστηκαν φυσιοκράτες. Κύριος εκπρόσωπός τους ήταν ο Γάλλος οικονομολόγος Κενέ. Στην Αγγλία αναπτύχθηκε ο οικονομικός φιλελευθερισμός  από τον Άνταμ Σμίθ (το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει παρά ελάχιστα στην οικονομία).

Τί ήταν η Εγκυκλοπαίδεια;
Ήταν ένα συλλογικό έργο 33 τόμων, όπου οι Διαφωτιστές παρουσίασαν όλες τις νέες ιδέες τους. Πρωτεργάτες της ήταν οι Γάλλοι Ντιντερό και Ντ’Αλαμπέρ.

Σε ποιες κοινωνικές ομάδες διαδόθηκαν οι ιδέες του Διαφωτισμού;
Αρχικά στα ανώτερα μορφωμένα στρώματα, αργότερα όμως και στον απλό λαό μέσα από εκλαϊκευμένα βιβλία.
Επιμέλεια : Νίκος Μελιγκώνης