ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ -ΕΙΔΗ-ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

1)ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ-ΕΙΔΗ

Α. Σχετικά με τη θέση των λέξεων

Β. Σχετικά με τη συμφωνία των λέξεων (γραμματική)
Γ. Σχετικά με την πληρότητα του λόγου
Δ. Σχετικά με την
τη σημασία των λέξεων,φράσεων

ΕΙΔΗ

Α. Σχετικά με τη θέση των λέξεων

   

1.    υπερβατό

Όταν μια λέξη ή φράση παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο όρους που έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση.

  (Άκρα του τάφου σιωπή...)

2.    πρωθύστερο Μια λέξη ή έννοια μπαίνει δεύτερη, ενώ λογικά και χρονικά προηγείται. (-Μάη μου, Μάη δροσερέ, κι Απρίλη λουλουδάτε.)

3.   χιαστό Όταν παρατίθενται δύο ζεύγη εννοιών και η τρίτη έννοια αντιστοιχεί στη  δεύτερη  και η τέταρτη στην πρώτη (σε σχήμα Χ). 1. η μάνα     2. το παιδί  3.το παιδί   4. τη μάνα (Αφήνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα)  χ

4. κύκλος Όταν μια πρόταση ή μια περίοδος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη.  (Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή)

5.παρονομασία ή ετυμολογικό σχήμα Όταν λέξεις ομόηχες, πολλές φορές συγγενείς ετυμολογικά, μπαίνουν η μια κοντά στην άλλη. (Σκλάβος ραγιάδων έπεσες και ζεις ραγιάς ραγιάδων) 6.παρήχηση Όταν ένας συγκεκριμένος φθόγγος (προπαντός σύμφωνο) επαναλαμβάνεται  σε μια φράση.  (Ο σιγαλός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος )

7.ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο Όταν στο τέλος συνεχόμενων προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με την ίδια κατάληξη.  (Τον πύργο πύργο πάει και γυροβολάει)

8.ασύνδετο Όταν όροι πρότασης ή προτάσεις μπαίνουν η μία μετά την άλλη  ,χωρίς σύνδεσμο, με κόμμα(,). 4.    (Δυσκολοχώριστα, πουλιά, αγόρια, ανθοί, κοράσια._)

9. πολυσύνδετο Συνδέουμε όμοιους όρους ή προτάσεις με συνδέσμους όμοιους, κυρίως  συμπλεκτικούς ή διαζευκτικούς.  (Χαρές και λύπες να χαθούν και τα βασίλεια κι όλα,...)

Β. Σχετικά με τη συμφωνία των λέξεων (γραμματική)

1. κατά το νοούμενο (Όταν η σύνταξη ακολουθεί το νόημα και όχι το γραμματικό τύπο της λέξης.) -Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές, χτίζουν και μοναστήρια.

2. σύμφυρση   : Όταν δύο συντάξεις αναμειγνύονται, γιατί στο μυαλό του συγγραφέα έρχονται  ταυτόχρονα δύο διαφορετικές εκφράσεις, αλλά με το ίδιο νόημα. Ο Γιώργος και ο Πέτρος παίζουν (αντί: ο Γιώργος παίζει με τον Πέτρο),

3. ανακόλουθο (Όταν υπάρχει συντακτική ασυμφωνία όρων που προηγούνται με όρους που  ακολουθούν. -          -Εγώ δε με μέλει ( αντί: εμένα δε με μέλει).

5.   καθολικό – μερικό (καθ' όλον και μέρος) Όταν ένας όρος μιας πρότασης, ο οποίος φανερώνει διαιρεμένο σύνολο, αντί να τεθεί  σε γενική διαιρετική ή ως εμπρόθετος προσδιορισμός με: από + αιτιατική, εκφέρεται ομοιόπτωτα προς τον όρο που φανερώνει μέρος του συνόλου. -Τρία κομμάτια σύννεφα στον Όλυμπο,  στη ράχη  (αντί στον Όλυμπο, πρέπει να τεθεί στου Όλυμπου ).

6.   έλξη Όταν ένας όρος μιας πρότασης «έλκεται» (επηρεάζεται) από όρο άλλης πρότασης  και δε συμφωνεί με την πρόταση στην οποία ανήκει -Ήθελα να 'μουν τσέλιγκας, να 'μουν και παλικάρι (αντί: να είμαι. Έλκεται από το ρ. ήθελα και μπαίνει κι αυτό στην οριστική παρατατικού).

6. υπαλλαγή Όταν ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενικής κτητικής πηγαίνει ως επιθετικός προσδιορισμός στο όνομα που προσδιορίζει η γενική. Τ' αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας  (αντί:  ξεθάφτε τα κόκαλα τα' αντρειωμένου γονιού σας).

7. πρόληψη Όταν το υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμε νο της κύριας, ενώ κανονικά αντικείμενο έπρεπε να είναι η δευτερεύουσα πρόταση. Ποιος είδε τον αμάραντο σε τι γκρεμό φυτρώνει (αντί: Ποιος είδε σε τι γκρεμό φυτρώνει ο αμάραντος).

Γ. Σχετικά με την πληρότητα του λόγου

1α Α.Έλλειψη ή βραχυλογία Όταν μερικές φορές, χάρη συντομίας, παραλείπονται μια ή περισσότερες λέξεις από  μια φράση, που μπορούν να εννοηθούν από τα συμφραζόμενα. ΜΟΡΦΕΣ . 1. Σχήμα από κοινού:  -Ο Παύλος είναι ψηλός, ο Γιάννης δεν είναι (ενν. ψηλός).        2. . Σχήμα εξ αναλόγου:  - Την επόμενη μέρα δεν τηλεφώνησα, όπως είχα σκοπό (ενν. να τηλεφωνήσω   3. Σχήμα εξ αντιθέτου:  Το ίδιο συμβαίνει και στο σχήμα αυτό, αλλά εδώ δε λαμβάνεται η αναλογία, αλλά  η αντίθεση. -Στο έμπα μπήκε σαν αϊτός, στο ξέβγα σαν πετρίτης (ενν. βγήκε). 4. Ζεύγμα:  Όταν δύο ομοειδείς προσδιορισμοί (συνήθως αντικείμενα)  αποδίδονται σε ένα ρήμα, ενώ λογικά ο ένας δεν του ταιριάζει αλλά ταιριάζει σε ένα άλλο ρήμα που εννοείται. -Ακούει ντουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε . (Ακούει ντουφέκια -βλέπει σπαθιά.) 2. Αποσιώπηση:  Όταν ο ομιλητής ή ο γράφων διακόπτει την ομαλή ροή του λόγου, αποφεύγοντας  να πει κάτι για διάφορους λόγους, και στη θέση των φράσεων που παραλείπονται μπαίνουν αποσιωπητικά -Αγάπη μου, θυμώνεις,… Β.Πλεονασμός 1. Εκ παραλλήλου:  Όταν μια έννοια εκφράζεται συγχρόνως και καταφατικά και αρνητικά. -Είναι καλός, όχι παλιάνθρωπος. 2. Περίφραση:  Όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις αντί μιας. -Το άστρο της ημέρας (αντί: ο ήλιος). 3. Ένα με δύο (εν δια δυοίν):  Όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το «και», ενώ σύμφωνα  με το νόημα η β' έπρεπε να προσδιορίζει την πρώτη. -Γυναίκες, πού είν' οι άντροι σας κι οι καπεταναραίοι; •      4. Επανάληψη:  Όταν η ίδια λέξη ή έκφραση επαναλαμβάνεται αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη, για να  δώσει στο λόγο δύναμη και χάρη και έμφαση στο συναίσθημα. -Του τα 'πα σταράτα, μα πολύ σταράτα, πίστεψε με. •      Επαναστροφή:  Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη, καθώς ο λόγος συνεχίζεται παρατακτικά. •      Επαναφορά ή επάνοδος: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται  (επανέρχεται)στην αρχή δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις,  δηλαδή, αρχίζουν με την ίδια λέξη  ή φράση. Π.Χ. •      (Φταίει το ζαβό το ριζικό μας! φταίει ο Θεός  που μας μισεί! Φταίει το κεφάλι το κακό μας!  φταίει πρώτ’ απ’ όλα το κρασί!) 5. Αναδίπλωση:  Όταν η τελευταία λέξη ή φράση μιας πρότασης επαναλαμβάνεται στην αρχή της επόμενης. -Αν πέσουνε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψει, 6. Επαναφορά:  Όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις αρχίζουν με την ίδια λέξη. -Ακούω κούφια τα τουφέκια, / ακούω σμίξιμο σπαθιών, / ακούω ξύλα,  ακούω  πελέκια, / ακούω τρίξιμο δοντιών. -Πάψε κόρη τον αργαλειό, πάψε και το τραγούδι. 7. Υποφορά και ανθυποφορά:  •        •      Όταν η ερώτηση (υποφορά) ακολουθείται από απάντηση (ανθυποφορά).  Το σχήμα παρουσιάζεται με τις εξής μορφές: •       α) Προηγείται ερώτηση, ακολουθεί πιθανή εξήγηση με τη μορφή ερώτησης, και  έπειτα αναιρείται η πιθανή εξήγηση και δηλώνεται το τι πραγματικά συμβαίνει. Τι έχουν της Μάνης τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα; •      Μην ο βοριάς τα βάρεσε, μην η νοτιά τα πήρε; - •      Μήδ' ο βοριάς τα βάρεσε, μηδ' η νοτιά τα πήρε. •      Παλεύει ο Καπετάν πασάς με τον Κολοκοτρώνη. β) Η απάντηση ακολουθεί αμέσως την ερώτηση •      8. Άρση και θέση: Όταν πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι ή τι δε συμβαίνει και αμέσως μετά τι είναι ή τι  συμβαίνει. -Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος, / είμαι καλογεράκι απ' ασκηταριό. 9. Αναφώνηση:  Είναι μια λέξη ή φράση επιφωνηματική, που φανερώνει τη συναισθηματική κατάστα ση αυτού που μιλάει ή γράφει. -Κι ω θάμα μέγα! Το κορμί δε σηκώνονταν Δ. Σχετικά με την τη σημασία των λέξεων,φράσεων 1.   μεταφορά Το σχήμα μεταφορά δημιουργείται, όταν η σημασία μιας λέξης επεκτείνεται αναλογι κά και σε άλλες λέξεις που έχουν μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτήν, π.χ. . φύλλο δέντρου, φύλλο χαρτιού, φύλλο πόρτας 2.   κατεξοχήν •      Το σχήμα κατεξοχήν δημιουργείται, όταν η σημασία μιας λέξης στενεύει και χρησιμο ποιείται με μία και μόνο, ορισμένη έννοια  Η Πόλη έπεσε (Με τη λέξη Πόλη εννοείται η Κωνσταντινούπολη 3.  συνεκδοχή Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική,  που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική: ΜΟΡΦΕΣ α. ένα για πολλά . Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος (αντί: Οι Κρητικοί είναι πάντα υπερήφανοι) β. μέρος συνόλου για το σύνολο \ Χαίρεται ο Τούρκος στ' άλογο κι ο Φράγκος  στο καράβι. (αντί: Χαίρονται οι Τούρκοι στ' άλογο κι οι Φράγκοι  στο καράβι.) γ. ύλη αντί για το πράγμα •       «Να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γη τον αντρειωμένο. (αντί: Να τρώει η σκουριά τα σιδερένια όπλα κι η γη τον αντρειωμένο.) δ. εκείνο που παράγει αντί του παραγόμενου •      Τρία τουφέκια του 'δωσαν, τα τρία αράδα αράδα (αντί: Τρεις τουφεκιές του 'δωσαν) •        4. μετωνυμία α. δημιουργός αντί για το δημιούργημα •      Όλη την ημέρα διάβαζε Καβάφη. (αντί: Όλη την ημέρα διάβαζε ποιήματα του Καβάφη.) β. ο εφευρέτης αντί της εφεύρεσης •      Άνοιξε μια τρύπα με το Μπλακ εντ Ντέκερ. (αντί: Άνοιξε μια τρύπα με το δράπανο.) γ. το περιέχον αντί του περιεχόμενου •      Το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος. (αντί: Οι πανηγυριώτες ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος.) •      Έλα να πιούμε ένα ποτηράκι. (αντί: Έλα να πιούμε ένα ποτηράκι κρασί.) δ. αφηρημένο αντί του συγκεκριμένου •      Η πόλη ήταν ανάστατη. (αντί: Οι πολίτες ήταν ανάστατοι.) 4.   αντίφραση •      δημιουργείται όταν μια λέξη ή φράση παίρνει τη θέση μιας άλλης που έχει •      παρόμοια ή και αντίθετη σημασία. Η αντίφραση χρησιμοποιείται σε διάφο •      ρες μορφές: α. Λιτότητα αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση, π.χ. . Δεν ήταν άνοστο το φαγητό. (αντί: Ήταν νόστιμο το φαγητό.) β. Ειρωνεία χρησιμοποιείται με προσποίηση μια λέξη ή φράση που έχει εντελώς διαφορετική ή και αντίθετη σημασία από την πραγματική, π.χ. Ωραία τα κατάφερες! (αντί: Πολύ άσχημα τα κατάφερες!) γ. Ευφημισμός χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία αντί για άλλες  λέξεις ή φράσεις με κακή σημασία, π.χ Εύξεινος Πόντος (αντί: Άξενος Πόντος) . Ειρηνικός Ωκεανός (αντί: Ταραχώδης Ωκεανός) 6.υπερβολή Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα, μια κατάσταση κτλ.  μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα και  τα φυσικά όρια.  Σα δυο βουνά είναι οι πλάτες του. 7.Αλληγορία Αποτελεί μια μεταφορική έκφραση που κρύβει διαφορετικά νοήματα από εκείνα που  φανερώνουν οι λέξεις της.  Αλληγορικό μπορεί να είναι και ένα ολόκληρο κείμενο,   πεζό η ποιητικό.  Με την τεχνική αυτή, επομένως, επιδιώκεται και επιτυγχάνεται η απόκρυψη του  πραγματικού νοήματος •      Ωχ! σαν της είπα έτσι, άναψε ο γιαλός και κάηκαν •      τα ψάρια) 8.προσωποποίηση Το σχήμα προσωποποίηση δημιουργείται, όταν αποδίδουμε ανθρώπινες  ιδιότητες σε α) έμψυχα, β) άψυχα ή γ) αφηρημένες έννοιες, π.χ.  Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα: σε ζώα, σε φυτά, σε πράγματα  και σε αφηρημένες έννοιες.  Τ' αηδόνι καλημέρισε χαρούμενα την αυγή. 9. παρομοίωση  δημιουργείται, όταν, για να τονίσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου ή  πράγματος ή μιας ιδέας, τη συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό που  έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό, π.χ. Ο Γιώργος είναι πονηρός σαν αλεπού. Στην παρομοίωση υπάρχουν δύο όροι, παρομοιαστικές λέξεις: σαν, ως, καθώς, όπως, σάμπως, μοιάζει, λες κ.ά. α. Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι, / κι ως πέφτουν  τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες. β. Έπιασε ψάρι που μοιάζει με... θηρίο! Κλιμακωτό: Αυξάνει βαθμιαία (κλιμακωτά) η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις (παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες, από τις οποίες η καθεμιά είναι πιο έντονη από την προηγούμενή της