Φωτογραφίες: Βαγγέλης ΖαβόςΑθως Δημουλάς 21.05.2018 • 12:16«Ζω όσο έχω και μια μέρα μέλλον», γράφει κάπου ο Τίτος Πατρίκιος, «παίζω με κάποια δόση σιγουριάς / ακόμα και για μετά τον θάνατό μου». Αύριο, 21 Μαΐου, συμπληρώνει 90 χρόνια ζωής γεμάτης ποίηση, γεμάτης ταξίδια, γεμάτης αγώνες και χαρές και απογοητεύσεις· έζησε από κοντά όλα τα μεγάλα γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας, από τα χρόνια της Κατοχής μέχρι τη σημερινή κρίση.
Μας υποδέχτηκε στο σπίτι του στο Παγκράτι και μοιράστηκε μαζί μας αναμνήσεις από εννέα δεκαετίες, που «όλες είχαν κάτι όμορφο όταν τις κοιτάς εκ των υστέρων» και που αποτέλεσαν την πρώτη ύλη του ποιητικού του έργου, που συγκεντρώνεται σήμερα σε δύο τόμους από τις εκδόσεις Κίχλη.
Γεννήθηκε στην Αθήνα και από παιδί απολάμβανε να παίζει με τις λέξεις. Το πρώτο του ποίημα το δημοσίευσε στην Κατοχή, το 1943, στο περιοδικό «Ξεκίνημα της Νιότης». Παράλληλα, βέβαια, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση με την ΕΠΟΝ και τον ΕΛΑΣ. Στα Δεκεμβριανά παραλίγο να σκοτωθεί. «Μας είχαν αναθέσει εμένα και του Βαγγέλη Γκούφα, που υπήρξε πολύ σπουδαίος συγγραφέας, να πάμε σε ένα κτίριο στην Κουμουνδούρου, όπου βρίσκονταν οχυρωμένοι κάποιοι Άγγλοι, και να τους φωνάξουμε να παραδοθούν. Όταν φτάσαμε, μας πέταξαν φωτοβολίδες και μετά άρχισαν να ρίχνουν με πολυβόλα. Κρυφτήκαμε πίσω από ένα πεζούλι, αλλά εμένα τι με έπιασε, σηκώθηκα όρθιος και άρχισα να φωνάζω. Με τραβάει κάτω ο Γκούφας και μου λέει “τρελάθηκες;”, και την ώρα που έσκυβα περνούν οι σφαίρες από πάνω μου και μία μου χαράζει το κράνος». Είναι η ιστορία που κρύβεται πίσω από εκείνους τους στίχους: «μιλάω για μένα -κι όποιος θέλει το πιστεύει- / που μ’ άγγιξαν οι σφαίρες τρεις φορές».
Εξορίστηκε στη Μακρόνησο και κατόπιν στον Άη Στράτη, περνώντας μια περίοδο άρνησης της ποίησης. «Έχοντας υιοθετήσει τις απόλυτες θεωρίες της εποχής, έλεγα ότι η ποίηση είναι έκφραση του μικροαστικού συναισθηματικού που εμποδίζει την άμεση επαναστατική δράση. Όταν συνάντησα τον Ρίτσο στην εξορία, μου είπε ότι λέω σαχλαμάρες και ότι έπρεπε να καταλάβω ότι η ποίηση είναι το πεπρωμένο μου. Είχε μια αίσθηση για τους ανθρώπους ο Ρίτσος. Επέμεινε ότι δεν θα μπορούσαμε να βρισκόμαστε αν δεν του πήγαινα τα ποιήματά μου».
Ο εσωτερικός έλεγχος
Μετά την κόλαση της Μακρονήσου, ο Άη Στράτης τού φάνηκε παράδεισος. Με ομάδες θεάτρου και λογοτεχνίας και με ένα κλίμα πνευματικής ανάτασης. «Σύντομα κατάλαβα ότι αυτό συνέβαινε μόνο στη φαντασία μου. Η εσωτερική κομματική οργάνωση έλεγχε τι διάβαζες, τι έγραφες, τι σκεφτόσουν. Η αυστηρότερη κύρωση ήταν η απομόνωση. Δεν ήταν μόνο ότι σε απέφευγαν όλοι, αλλά ότι δεν έπαιρνες ούτε συσσίτιο, σου δίνανε την τροφή ξηρά, όπως ερχόταν από το κράτος. Αν το μενού είχε φασολάδα, σου δίνανε τα φασόλια σκέτα, και ας τα έκανες εσύ ό,τι ήθελες».
Μιλάει πολύ για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και τις απόψεις του Αντρέι Ζντάνοφ, που υιοθετήθηκαν από τα Κομμουνιστικά Κόμματα. «Εμένα μου φαίνονταν απαράδεκτα αυτά τα πράγματα, αλλά πίστευα ότι θα ξεπεραστούν. Ότι είναι κακές εφαρμογές του οράματος του σοσιαλισμού. Θυμάμαι μια Κυριακή πρωί στον Άη Στράτη, που είχαμε κατέβει στον οικισμό και είχαμε κάτσει στο καφενείο να ακούσουμε στο ραδιόφωνο μια συμφωνική συναυλία. Γύρω κάθονταν άλλοι εξόριστοι, μεταξύ αυτών και ο Μενέλαος Λουντέμης. Ξαφνικά αναγγέλλει η εκφωνήτρια ότι η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών θα παίξει την “Ιεροτελεστία της Άνοιξης” του Στραβίνσκι. Και τότε μπήζει μια φωνή ο Λουντέμης: “Κλείστε το αμέσως, αυτός είναι φορμαλιστής!”».
Στο τέλος του 1953 έφυγε για την Αθήνα ως «αδειούχος εξόριστος», που σήμαινε ότι θα ζούσε υπό αστυνομική παρακολούθηση. Οριστικά «απολυτήριο» από τον Άη Στράτη πήρε το 1958, έπειτα από παρέμβαση του δικηγορικού συλλόγου, στον οποίο εν τω μεταξύ είχε γίνει μέλος. «Φεύγοντας από τον Άη Στράτη, λοιπόν, μου είπε η καθοδήγηση να παραδώσω τα ποιήματά μου, για να μην πέσουν στα χέρια της χωροφυλακής. Τη χωροφυλακή την περιφρονούσα. Την καθοδήγηση όμως τη φοβόμουνα για τον ηθικό έλεγχο που μου ασκούσε. Ότι μπορεί να έκανα λάθος εγώ. Σε κάθε θρησκεία υπάρχει ο φόβος της αμαρτίας. Και ο φόβος αυτός άργησε πολύ να φύγει. Τέλος πάντων, τους είπα ψέματα, ότι τα ποιήματά μου δεν τα έγραφα, αλλά τα μάθαινα απέξω. Τα έκρυψα κατάλληλα στη βαλίτσα μου και δεν τα βρήκε κανείς». Αυτά ακριβώς τα ποιήματα αποτέλεσαν την πρώτη του ποιητική συλλογή, «Χωματόδρομος», το 1954.
Όταν ο Σαρτρ αποκήρυξε το έργο του
Στην Αθήνα ακολούθησε μια δύσκολη περίοδος. «Οικονομικά και πολιτικά, αλλά κυρίως υπαρξιακά», λέει. «Εδώ, στην πόλη αυτή, πώς συνηθίζεις;» γράφει στο ποίημα «Η επιστροφή ενός εξόριστου». Η ποίησή του (τις περισσότερες φορές) βασίζεται στην εμπειρία: όποιος διαβάσει το έργο του από την αρχή ως το τέλος αποκτά μια καλή εικόνα της πορείας της ζωής του, μαζί με την εξέλιξη της σκέψης και των ιδεών του, αλλά και της ποιητικής του τεχνικής.
Το 1959 έφυγε στη Γαλλία για σπουδές και το 1963 εξέδωσε τη δεύτερη συλλογή του, «Μαθητεία», η οποία στιγματίστηκε ως «ποίηση της ήττας». Τότε ο Βρεττάκος έγραψε μια σημαντική υπερασπιστική κριτική στην «Επιθεώρηση Τέχνης» (ο Πατρίκιος ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του περιοδικού), για τη δημοσίευση της οποίας μάλιστα αγνόησε την «εντολή που ήρθε από ψηλά» και την πέρασε κρυφά στο τυπογραφείο.
Το 1967 έφυγε ξανά. «Το βράδυ του πραξικοπήματος πήγε στο σπίτι μου η αστυνομία, αλλά δεν με βρήκε. Τρεις εβδομάδες αργότερα κατάλαβα ότι δεν μπορούσα να ζήσω κρυμμένος, κι έτσι αποφάσισα να ρισκάρω. Πήγα στο αεροδρόμιο. Αν είχαν φτάσει οι λίστες με τα ονόματα, θα με έπιαναν εκεί». Πρόλαβε. Οι λίστες έφτασαν λίγες μέρες μετά. Πήγε στη Ρώμη, όπου αφοσιώθηκε στον αντιδικτατορικό αγώνα, οργάνωσε συγκεντρώσεις, έδωσε συνεντεύξεις, πήγε σε ενώσεις συγγραφέων και καλλιτεχνών, έφτασε μέχρι την Ελβετία, εξασφαλίζοντας υπογραφές καταγγελίας του καθεστώτος από τον Ντίρενματ και τον Μαξ Φρις.
Κάποιους μήνες μετά μετακόμισε στο Παρίσι και έζησε από κοντά τον Μάη του ’68. «Το πρωί ήμουν με τους Έλληνες και οργανωνόμασταν κατά της χούντας. Μετά έβρισκα τους Γάλλους. Η κυριότερη ανάμνησή μου από εκείνες τις μέρες ήταν όταν μαζί με δύο Έλληνες φίλους μπήκαμε στην υπό κατάληψη Σορβόνη όπου θα μιλούσε ο Σαρτρ, τον οποίο λάτρευα. Είχε κοντά 6.000 ανθρώπους μέσα στο αμφιθέατρο. Ο ένας πάνω στον άλλο. Εμφανίστηκε κάποια στιγμή ο Σαρτρ και ανέβηκε στην έδρα, αλλά τότε κάποιοι που κάθονταν μπροστά, μεσαίας ηλικίας με γκρίζες γενειάδες και όψη διανοούμενου αμφισβητία, άρχισαν να βρίζουν τον Σαρτρ ως “γλείφτη της μπουρζουαζίας”. Όταν σταμάτησαν, πήρε τον λόγο ο Σαρτρ, και εγώ σκέφτηκα ότι θα τους αποστομώσει. Αλλά εκείνος είπε: “Έχετε δίκιο. Τέτοιος ήμουνα. Αλλά έχω αλλάξει και τώρα είμαι στην υπηρεσία του λαού”. Εκείνη τη στιγμή τον σιχάθηκα. Για να γίνει αρεστός, αποκήρυσσε το έργο του;»
Στο Παρίσι γνώρισε τη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ρένα Σταυρίδη. «Για να μπορέσουμε να παντρευτούμε, ως ξένοι στο Παρίσι, χρειαζόμασταν έγκριση από την αστυνομία και άδεια παραμονής. Εγώ όμως είχα αμελήσει να ανανεώσω τα χαρτιά μου. Μέσω κάποιων επαφών που είχα, κατάφερα και με δέχτηκε στην Κεντρική Αστυνομία του Παρισιού ο διευθυντής της υπηρεσίας αλλοδαπών. Πήγα στο γραφείο του, ήταν ευγενέστατος. “Ξέρετε…” ξεκίνησα να λέω, αλλά με διέκοψε. “Τα ξέρω όλα, κύριε Πατρίκιε”, μου είπε και έβγαλε έναν φάκελο τεράστιο. Άρχισε να μου λέει όλες μου τις κινήσεις, πού είχα πάει, τι είχα κάνει, τα πάντα. “Έχετε μεγάλη πολιτική δραστηριότητα”, κατέληξε, “αλλά δεν είχατε ανάμειξη στα εσωτερικά θέματα της Γαλλίας”. Δεν είχε να μου προσάψει τίποτα. Υπέγραψε την άδεια μπροστά μου, κι έτσι μπόρεσα και παντρεύτηκα».
Το δύσκολο σε ένα ποίημα
Στο εξωτερικό εργάστηκε στην UNESCO και σε άλλους οργανισμούς, και λόγω συμβολαίων δεν γύρισε στην Αθήνα αμέσως μετά το τέλος της δικτατορίας. Όταν τελικά επέστεψε, οι λογοτεχνικοί κύκλοι τον είχαν ξεχάσει. «Αυτός που με βοήθησε ήταν ο Δημήτρης Μαρωνίτης», θυμάται, «που έγραψε μια σειρά άρθρων για τον Αναγνωστάκη, τον Αλεξάνδρου και εμένα, και κάπως έτσι ξαναμπήκα στον χώρο. Ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος, ο Μαρωνίτης έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην ποιητική μου πορεία, αλλά τον καθοριστικότερο ρόλο στη διαμόρφωσή μου έπαιξαν τρεις άλλοι άνθρωποι. Ο πατέρας μου, που ήταν μανιακός καπνιστής και πέθανε στα 64 του από έναν κλασικό καρκίνο του πνεύμονα. Η μητέρα μου, που πέθανε από την καρδιά της στα 74 της. Και η σύζυγός μου, που έφυγε κι αυτή νωρίς. Εγώ, περιέργως, εξακολουθώ να ζω».
Σε αντίθεση με τις πρώτες δεκαετίες της ζωής του, που τα γεγονότα τού «επέβαλαν» μια διακοπτόμενη σχέση με την ποίηση, ακολούθως η ποιητική του παραγωγή υπήρξε καταιγιστική. Οι δύο τόμοι που κυκλοφόρησαν πρόσφατα με το σύνολο του έργου του εκτείνονται σε περισσότερες από χίλιες σελίδες – θαυμάσιες εκδόσεις, με τη σφραγίδα της υψηλής αισθητικής της Κίχλης. «Η μεγαλύτερη δυσκολία σε ένα ποίημα είναι το τέλος του. Όλα τα καλά ποιήματα έχουν ένα τέλος, και αυτό συνήθως είναι που μας μένει. Κάποιες φορές μπορεί να περάσουν μήνες ψάχνοντας το σωστό τέλος. Στα συρτάρια μου έχω ένα σωρό ποιήματα που δεν έκρινα καλά. Τα φυλάω όμως για να βλέπω καμιά φορά την πορεία μου», λέει. Σκέφτηκα να του πω, αλλά δεν του το είπα, ότι πάντα μου έκανε εντύπωση η μαεστρία με την οποία κλείνει τα ποιήματά του.
«Γράφω στο χέρι. Ξεκίνησα να μαθαίνω υπολογιστή, αλλά βαρέθηκα. Μου αρέσει όπου είμαι να κρατάω σημειώσεις. Δεν μπορώ κάθε τόσο να βγάζω ένα τάμπλετ… Έχω όμως κινητό. Ένα απλό. Γι’ αυτό και τις προάλλες στο λεωφορείο που μου κλέψανε το πορτοφόλι το κινητό το αγνοήσανε». Ίντερνετ; «Δεν έχω επαφή», λέει, «δεν μαθαίνω τι λέγεται για μένα εκεί πέρα και ντρέπομαι να ζητάω όλη την ώρα από κάποιον να μου δείξει. Είμαι περίεργος όμως να μπω σε αυτόν τον κόσμο. Κάποια στιγμή ίσως το κάνω».
Εκτός από σπουδαίος ποιητής, ο Τίτος Πατρίκιος είναι ένας άνθρωπος με χιούμορ, με γνώσεις, με άποψη. Πριν από λίγα χρόνια είχε εκφραστεί (στον «Πειρασμό της νοσταλγίας» το 2015, σε ένα από τα πεζά του κείμενα) αρνητικά για τα συνθήματα της πλατείας Συντάγματος, που ήθελαν να «καεί η Βουλή». «Ζούμε σε μια κατακτημένη δημοκρατία, με όλα της τα ελαττώματα, και πρέπει να δούμε πώς θα τη βελτιώσουμε», λέει, «να δούμε πώς θα κάνουμε τη Βουλή πιο ουσιαστική και όχι πώς θα την κάψουμε». Μια μέρα, λοιπόν, που είχε βγει έξω, τον αναγνώρισε κάποιος και άρχισε να φωνάζει. «“Να ο φασίστας ο ποιητής”, έλεγε, “ελάτε να τον αποδοκιμάσουμε, ελάτε να τον ξεφτιλίσουμε!”. Σκέφτηκα να αντιδράσω, αλλά είπα από μέσα μου “Τίτο, συγκρατήσου” και συνέχισα να προχωρώ. Με ακολούθησε για δύο τετράγωνα φωνάζοντας. Ευτυχώς κανείς δεν του έδωσε σημασία και δεν ήρθε να αποδοκιμάσει “τον φασίστα τον ποιητή”». ■
Τίτος Πατρίκιος στον ΣΚΑΪ: "Το ψευδώνυμό μου στην Κατοχή ήταν Αργύρης"
Μιλώντας αποκλειστικά στον ΣΚΑΪ, ο Τίτος Πατρίκιος θυμάται τα σχολικά του χρόνια στη διάρκεια της Κατοχής αλλά και την αντιστασιακή του δράση μέσα από την ΕΑΜ νέων με το ψευδώνυμο “Αργύρης"
Ο τόπος των ποιητών είναι η πατρίδα της γραφής τους. Εσάς πώς επηρέασε τη γραφή σας ο τόπος σας;
Πραγματικά είμαι πολύ συνδεδεμένος με τον τόπο που ζω, ή μάλλον με τους τόπους που έχω ζήσει, γιατί έχω ζήσει σε πολλούς τόπους και όχι σε έναν μόνο. Ο πρώτος τόπος που έζησα, αλλά απ' τον οποίον δεν έχω αναμνήσεις, παρά ελάχιστες, είναι όταν, δύο ετών, με πήρε ο πατέρας μου στην Αμερική. Γύρισα τριάμισι ετών, και μίλαγα αγγλικά. Χρειάστηκε να ξεχάσω τα αγγλικά και να ξαναμάθω τα ελληνικά. Απλά από εκείνον τον τόπο δεν έχω εμπειρίες και αναμνήσεις. Από 'κεί και πέρα, όμως, ο πρώτος τόπος που με σημάδεψε ήταν η Αθήνα και οι γειτονιές, γιατί αλλάξαμε πολλές γειτονιές. Εκείνη την εποχή υπήρχε η μανία των ανθρώπων να μετακομίζουν. Την 1η Σεπτεμβρίου που τέλειωναν τα συμβόλαια του μισθώματος στο νοίκι, αλλάζανε οι άνθρωποι σπίτι. Κι έβλεπες την Αθήνα γεμάτη κάρα, με τα πράγματα μιας οικογένειας που πήγαινε από το ένα σπίτι στο άλλο. Αυτή η εικόνα του τόπου της Αθήνας με τις συνεχείς μετακομίσεις με έχει σφραγίσει. Αλλάξαμε πολλά σπίτια. Μέναμε στην περιοχή, στην αρχή, κοντά στην πλατεία Κυριακού, η οποία αργότερα λεγότανε πλατεία Βικτωρίας. Μετά στη Βάθη, αργότερα κοντά στο Μεταξουργείο, αργότερα, όταν μπήκα στο γυμνάσιο, μέναμε στην Πλάκα. Ύστερα έγινε ο πόλεμος και βρήκε ο πατέρας μου ένα σπίτι σε μια πολυκατοικία στη Βάθη πίσω από το Εθνικό Θέατρο. Αυτό το σπίτι είχε καταφύγιο, γιατί νομίζαμε ότι θα βομβαρδιστεί η Αθήνα… Και σ' αυτό το σπίτι, για το οποίο έχω γράψει ένα εκτεταμένο ποίημα, έζησα από το 1940, που έγινε ο πόλεμος, μέχρι τα τέλη του 1959, που έφυγα για το Παρίσι. Το Παρίσι, ως τόπος, πραγματικά μ' έχει σφραγίσει και έχει εκφραστεί στην ίδια μου την ποίηση. Ένας άλλος τόπος που έχει εκφραστεί στην ποίησή μου είναι η Μακρόνησος και το στρατόπεδο εξορίστων του Αη-Στράτη. Πάντως οι τρεις πόλεις που με σφράγισαν είναι το Παρίσι, η Ρώμη, αλλά κυρίως η Αθήνα∙κι έτσι ένα από τα τελευταία μου ποιήματα λέγεται «Τρεις πόλεις». Ακόμη και σήμερα αυτοί οι τόποι παίζουν ρόλο, γιατί είτε τους αναλογίζομαι, είτε τους ξαναβλέπω, είτε δε σταματάω να τους περιδιαβάζω. Τα ταξίδια στο εξωτερικό τα έχω περιορίσει αυτό τον καιρό, αλλά πάω συχνά στη Ρώμη και το Παρίσι. Έχουν παίξει σημαντικό, λοιπόν, ρόλο οι τόποι στη γραφή μου και οι άνθρωποι των τόπων. Οι φιλίες που έχω κάνει με Γάλλους και Ιταλούς παραμένουν έως σήμερα.
Σκέψεις και στίχοι σας για την Ελλάδα μέσα στον κόσμο σήμερα;
Θα επαναλάβω κάτι που το λέω συχνά, πάσχω από μία ανίατη ασθένεια αισιοδοξίας. Κάθε τόσο νομίζω ότι κάποιο βήμα θα γίνει. Ένα τελευταίο περιστατικό που ενίσχυσε την αισιοδοξία μου είναι ότι η ομάδα νέων του water polo κέρδισε το παγκόσμιο πρωτάθλημα. Όταν άκουσα αυτήν την είδηση, ότι δηλαδή οι νέοι νίκησαν την ομάδα νέων των ΗΠΑ, είπα να κάτι καταπληκτικό.
Τρεις πόλεις
Προσπάθησα να τραγουδήσω γυναίκες σε τρεις πόλεις, η μουσική χανόταν, 'μέναν γυμνές οι λέξεις.
Τον ήλιο ούτε που μπόρεσα να τραγουδήσω με τύφλωνε μόλις γυρνούσα να τον δω κι ας έδινε άλλο χρώμα στην Αθήνα, άλλο στη Ρώμη, άλλο στο Παρίσι.
Δεν τραγούδησα μουσικές μόνο τις άκουσα σε πόλεις τρεις και πέντε και δεκαοχτώ, ούτε χρειάστηκε σ' ένα κατάρτι να δεθώ, γυναίκες σε τρεις πόλεις προσπάθησαν να τραγουδώ.
Δεν ξέρω μουσική, μονάχα ξέρω να μιλώ με γυναίκες σε τρεις πόλεις μίλησα με γλώσσες που ήξερα ή μάθαινα.
Γυναίκες που έριχναν το φως τους την κάθε πόλη βύθιζαν στην ερημιά την κάθε πόλη σκοτεινή την έκαναν.
Δεν τραγούδησα μουσικές μόνο τις άκουσα σε πόλεις τρεις και πέντε και δεκαοχτώ ούτε χρειάστηκε σε ένα κατάρτι να δεθώ γυναίκες σε τρεις πόλεις προσπάθησα να τραγουδώ.
Της Κορίνας Γεωργίου
«Δευτέρα, 28 Οκτωβρίου του 1940. Σήμερα το πρωί, την ώρα των Φυσικών, δεν θα είχαν περάσει περισσότερα από 20 λεπτά, ήρθε ο κ. Καρατασάκης και είπε κάτι στον κ. Τουφεξή. Όλοι νομίζαμε πως του είπε κάτι για να μην κάνουμε σχολείο. Πράγματι, ο Τουφεξής μας είπε με διάφορα μπιχλιμπίδια ότι η Ιταλία μας κήρυξε τον πόλεμο...»
Ο Τίτος Πατρίκιος ήταν μόλις 12 χρόνων, “εσωτερικός” μαθητής ακόμη στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών, όταν η Ιταλία κήρυξε στην Ελλάδα τον πόλεμο, έπειτα από το ιστορικό “Όχι” του Μεταξά στο τελεσίγραφο της ιταλικής κυβέρνησης που απεστάλη δια του Ιταλού Πρέσβη στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι. Ο έφηβος ετών 92 έχει κρατήσει το ημερολόγιό του από τότε και μου διαβάζει μερικές σελίδες…
«Δεν μπορώ να σας περιγράψω τι έγινε. Όλοι φωνάζαμε εναντίον! Όλοι γράφαμε στους πίνακες, στα θρανία, παντού. Ζήτω Η Ελλάς, Κάτω η Ιταλία.
Το βράδυ έγινε ένας ψεύτικος συναγερμός. Τέλος της πρώτης πολεμικής ημέρας για εμένα…»
Μιλώντας αποκλειστικά στον ΣΚΑΪ, ο Τίτος Πατρίκιος θυμάται τα σχολικά του χρόνια στη διάρκεια της Κατοχής αλλά και την αντιστασιακή του δράση μέσα από την ΕΑΜ νέων με το ψευδώνυμο “Αργύρης”.
Play Video
«Το ‘40-‘41 που άρχισε η φοβερή πείνα, και κατά κακή τύχη κι ένα φοεβρό κρύο, χιόνι, πάγος, ο κόσμος πέθαινε στους δρόμους. Κι εμείς το πρωί που πηγαίναμε για το μάθημα - είχα έρθει πλέον στην Αθήνα, στη Βαρβάκειο Σχολή που ήταν δίπλα στην αγορά - έπρεπε να δρασκελίσουμε κάθε μέρα τον χειμώνα εκείνο 1-2 παγωμένα πτώματα.»
Τον ρωτώ τι αποτύπωμα αφήνει στην παιδική ψυχή η εικόνα αυτή των νεκρών.
«Χαράσσεται ανεξίτηλα. Ακόμη και τώρα που κουβεντιάζουμε και αναφέρθηκα σε αυτά, την ίδια στιγμή είναι σαν να τα βλέπω.»
«Θυμάμαι, ήταν το 1942, πλησίαζε η 28η Οκτωβρίου. Σαν τώρα. Έρχεται ένας συμμαθητής μου, 3 χρόνια μεγαλύτερος - ο οποίος αργότερα έγινε διάσημος συγγραφέας, ο Βαγγέλης Γκούφας - και μου προτείνει να μπω στο ΕΑΜ Νέων. Αυτό περίμενα κι εγώ, να έρθει κάποιος να μου ζητήσει κάτι τέτοιο.
Ήταν παραμονή της 28ης Οκτωβρίου και πήγαμε στο πάρκο στο Πεδίον του Άρεως να στεφανώσουμε τα αγάλματα των ηρώων. Γύρω γύρω ήταν Ιταλοί με κάτι τεθωρακισμένα που τα λέγαμε τενεκέδες, αλλά εμείς πήγαμε και τους στεφανώσαμε τους ήρωες. Μετά, συγκέντρωση στο κτήριο του Χημείου. Θυμάμαι, στη γωνία του Χημείου στην οδό Σόλωνος, εγώ φόραγα γυαλιά τότε, είχα μυωπία. Για να τα σώσω τα είχα βάλει στην πίσω τσέπη του παντελονιού μου. Και με πλησιάζει ένας Ιταλός καραμπινιέρος, με αρπάζει και με αρχίζει στις κλωτσιές. Κι έτσι έσπασαν τα γυαλιά μου που τα είχα βάλει στην πίσω τσέπη για να τα σώσω. Είναι το πρώτο ξύλο που έφαγα από Ιταλό...
Μετά φωνάξαμε τα “Ζήτω” στη Σόλωνος κι έπειτα σκορπίσαμε. Αυτή ήταν η πρώτη μου συμμετοχή σε αντιστασιακή εκδήλωση…»
Του θυμίζω το όνομα “Λέλα”. Το κορίτσι που του έσωσε τη ζωή στο παρά 1, ενώ τον είχε στήσει στον τοίχο για να τον εκτελέσει μια ομάδα συνεργατών των Γερμανών, λίγες ημέρες πριν από την απελευθέρωση.
«Το Λέλα ήταν ψευδώνυμο. Όλοι είχαμε ψευδώνυμο τότε. Το δικό μου ήταν “Αργύρης”, μου εξηγεί με βλέμμα σπινθηροβόλο και διάθεση εφήβου, ο Τίτος Πατρίκιος.
«Μάλιστα, τις ημέρες των Δεκεμβριανών, κάποιος άλλος Αργύρης σκοτώθηκε. Κι ακούνε “σκοτώθηκε ο Αργύρης” οι δικοί μου, κι η μάνα μου μόνο που δεν έπαθε καρδιακή προσβολή. Με έκλαιγε για μια ολόκληρη ημέρα. Μέχρι το βράδυ που με είδε και κατάλαβε ότι δεν είμαι εγώ ο Αργύρης που σκοτώθηκε…»
Συγκινημένος ενθυμούμενος τα χρόνια εκείνα μου επισημαίνει ότι συχνά, όταν αναφερόμαστε στην Κατοχή, κρατάμε μόνο την πείνα, τις εκτελέσεις, τα βασανιστήρια, τις τραγωδίες, αλλά ξεχνάμε ότι ταυτοχρόνως υπήρχε μια «καταπληκτική πολιτιστική δραστηριότητα, άνθιση».
«Η Αθήνα ήταν γεμάτη θέατρα. Βιβλιοπωλεία παντού. Βιβλία εκδίδονταν, με το λίγο χαρτί που υπήρχε και παρά τη λογοκρισία. Περιοδικά έβγαιναν. Έτσι, σε περιοδικά που βγήκαν στην Κατοχή δημοσίευσα το πρώτο μου ποίημα, το 1943, ήμουν 15 χρόνων. Στο “Ξεκίνημα της Νιότης” συγκεκριμένα.»
Με μάτια που γυαλίζουν μου λέει, ενώ φτάνουμε στο τέλος της συζήτησής μας: «Ο ναζισμός νικήθηκε στο παρελθόν με θυσία εκατομυρίων ανθρώπων αλλά τον βλέπουμε τώρα και στην Ευρώπη και στον τόπο μας να επανεμφανίζεται. Δεν με τρομάζει αυτό, αλλά με ανησυχεί. Δεν πρέπει να εφησυχάζουμε. Πρέπει να είμαστε πάντα σε εγρήγορση γιατί ο φασισμός δύσκολα εξαφανίζεται».
Όταν τον ρωτώ τι τον φοβίζει σήμερα, έχοντας βιώσει ένα παρελθόν με πολλές δοκιμασίες, μου απαντά πως πιο πολύ τον τρομάζει «η τρέλα που μπορεί να έχουμε ως λαός, παρά ο εχθρός, που είναι είτε ο κορωνοϊος, είτε η τουρκική επεκτατικότητα, είτε οτιδήποτε άλλο.»
Μου κάνουν εντύπωση τα λόγια του λίγο πριν το τέλος της κουβέντας μας: «Με τα μηνύματα ή τις συμβουλές των παλαιοτέρων και των γηραιοτέρων να είστε πολύ προσεκτικοί γιατί πολλές φορές αυτά δεν αποβλέπουν στο δικό σας καλό, αλλά στη δικαίωση τη δική τους…»
Με ξεναγεί στην αξιοζήλευτη βιβλιοθήκη του και τον αποχαιρετώ με την υπόσχεση να τον επισκεφθώ ξανά στο φωτεινό διαμέρισμα του 6ου ορόφου στο Παγκράτι με την θαυμάσια θέα στον Λυκαβηττό…
Τίτος Πατρίκιος: Όταν μ' αφήνουν φίλοι έξω απ' την πόρτα μου, τους λέω «να μηχανόμαστε»
Ένας απ' τους σημαντικότερους εν ζωή Έλληνες ποιητές μιλάει τόσο για τη μουσική, όσο δεν έχει ξαναμιλήσει. Αφορμή είναι ένα βιβλίο - CD με μελοποιημένα ποιήματα του σε μουσική του Ανδρέα Κατσιγιάννη.
Το παράδοξο με την περίπτωση του ποιητή Τίτου Πατρίκιου είναι
πως δεν συνομιλείς με έναν άνθρωπο που έχει περάσει τα 90, αλ
λά με έναν έφηβο, κανονικά όμως. Το βλέμμα του σπινθηροβόλο,
το χιούμορ του αναλλοίωτο (προφανώς) και ο λόγος του εξαιρετικά συγκροτημένος μα
ζί με ένα κοφτερό μνημονικό.
Ήξερα ότι θα τον έβρισκα σε μια τέτοια άριστη φυσική και πνευματική κατάσταση σε εκείνο το διαμέρισμα του, που βλέπει φάτσα τον Λυκαβηττό από ψηλά. Κι αν ήταν η
δεύτερη φορά που έμπαινα στο σπίτι του - η πρώτη ήταν πριν από δεκάξι χρόνια για μια
σειρά ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ - ήξερα ακόμη πως θα κάναμε μία τετ α τετ απολαυστική, όσο και ενδιαφέρουσα κουβέντα.
Παρών ήταν και ο Ανδρέας Κατσιγιάννης, ο συνθέτης που μελοποίησε πρόσφατα τον ποιητικό λόγο του Πατρίκιου σε ένα έργο με γενικό τίτλο «Πολιορκημένος χρόνος» και με τη συμμετοχή της «Εθνικής Ελλάδος» των τραγουδιστών και τραγουδοποιών. Μοιραί
α τη μερίδα του λέοντος στη συνέντευξη κατέλαβε η μουσική, χωρίς να γινόταν ν' απουσιάσουν οι αναφορές στο σημαντικότατο ποιητικό του έργο, στη θητεία του στην Αριστερά, καθώς και σε μια σειρά ευρύτερων φιλοσοφικών του απόψεων και χαρακτηριολογικών του γνωρισμάτων.
Ας ξεκινήσουμε με μία άγνωστη ιστορία που μού'χε πει η Μα
ρίζα Κωχ: Κάποτε
σας συνάντησε στο Χάραμα, επί Τσιτσάνη, όπου σας αφηγήθη
κε πόσο είχε συγκινηθεί με τις γυναίκες που δούλευαν στις τουαλέτες για λίγα κέρματα. Απάνω
οι άλλοι διασκέδαζαν και κάτω, στο υπόγειο, κάποιες γυναίκες
στέκονταν σαν ζητιάνες σχεδόν. Εσείς, λέει, συγκινηθήκατε εξίσου
και γράψατε επί τόπου ένα ποίημα, το οποίο και χαρίσατε στην
Κωχ με σκοπό
να γίνει τραγούδι. Τη θυμάστε, αλήθεια, αυτή την ιστορία;
Την ιστορία που μου λέτε τη θυμάμαι αμυδρά, αλλά καθόλου δε
θυμάμαι το ποίημα
που είχα γράψει. Αν το έχασε και η Κωχ, άντε να το βρεις τώρα!
Ήθελα να πω ότι είχατε μια ξώφαλτση σχέση με τη μελοποίηση
των στίχων
σας, εξαιρουμένου του ολοκληρωμένου τωρινού έργου με τον
συνθέτη Ανδρέα Κατσιγιάννη, αλλά και ενός ποιήματος σας που
μελοποίησε και ο Ορφέας Περίδης.
Το τελευταίο έχει προηγηθεί. Είχα τόσα πράγματα να κάνω και τόσες
υποχρεώσεις γύρω από τα γραπτά που πραγματικά δεν ασχολήθηκα
καθόλου με τη μελοποίηση. Κάθε φορά που γράφτηκε μουσική για
ποιήματα μου, μου ήρθε χωρίς να το περιμένω. Δεν είχα ποτέ ρω
τήσει...
Προφανώς δεν θα σας ενδιέφερε, το είπατε ήδη.
Δεν είχα μπει μέσα σ' αυτό το κλίμα. Άκουγα τις μελοποιήσεις που
γίνονταν στους άλλους ποιητές, όμως ένα πολύ μεγάλο μέρος της
ζωής μου το πέρασα ακούγοντας μουσική, από μικρό παιδί. Οι γονείς
μου ήσαν ηθοποιοί, του μουσικού θεάτρου, κι έτσι πολλές οπερέτες
τις ήξερα απ' έξω. Πήγαινα συνέχεια στο θέατρο, με παίρνανε οι δικοί
μου. Τον «Βαφτιστικό» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη τον ήξερα απ'
έξω, ήταν φίλοι με τον πατέρα μου κι είχα γνωρίσει και τον ίδιο. Συχνά με έπαιρνε και μένα μαζί του ο πατέρας μου όποτε τον επισκεπτόταν. Την «Εύθυμη χήρα» ήξερα επίσης απ' έξω! Τη «Νυχτερίδα» του Straus, που δεν παιζόταν πολύ και που είχε παιχτεί από το τότε Βασιλικό Θέατρο! Αργότερα έγινα λάτρης της συμφωνικής μουσικής και κάθε βδομάδα παρακολουθούσα τη συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας.
Κι η επαφή σας με το ρεμπέτικο τραγούδι;
Με το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι είχα μια διπλή σχέση. Στο χώρο της Αριστεράς το ρεμπέτικο ήταν καταδικασμένο. Θεωρείτο δημιούργημα της αστικής τάξης προορισμένο για το λούμπεν προλεταριάτο. Πίστευαν ότι βοηθούσε στην εξαθλίωση της εργατικής τάξης, οπότε δεν έπρεπε να το ακούμε! Το άκουγα κρυφά...
Βαμβακάρη, Παπαϊωάννου, Τσιτσάνη...
Ναι. Στην αρχή δεν ήξερα ποιοι είναι, αλλά μετά που τους έμαθα, πήγαινα κι εγώ στο ουζερί του Μάριου στην Ομόνοια. Ήταν φίλος κι αυτός του πατέρα μου κι εγώ ήθελα να κάνω επίδειξη στους συμμαθητές μου ότι «να, πάω κι εγώ στου Μάριου». Μετά το σχολείο, με τα παιδιά πηγαίναμε κρυφά και στα μπουζούκια - κρυφά και από τους γονείς που δεν θέλανε να μπλέξω με τον κόσμο του μπουζουκιού, και από τον ιδεολογικό έλεγχο και αυτοέλεγχο. Πολύ ρεμπέτικο άκουσα αργότερα στη Μακρόνησο απ' τους άλλους φαντάρους. Απ' αυτούς, πριν τους πάνε στην απομόνωση, έμαθα χορούς, ζεϊμπέκικο και χασάπικο. Η συγκεκριμένη μουσική ήταν απαγορευμένη και στον Άη-Στράτη που έκανα κι εκεί εξορία.
Ποιους άλλους συναντήσατε στη Μακρόνησο;
Στη Μακρόνησο δεν είχα συναντήσει κανέναν άλλο γνωστό...Ο Νίκος ο Κούνδουρος, ας πούμε, ήταν λίγα χρόνια μεγαλύτερος μου, οπότε είχε πάει πριν από μένα. Εμένα με στείλανε εκεί όταν παρουσιάστηκα για να κάνω τη θητεία μου το 1951.
Τη μουσική, τέλος πάντων, την έχετε εγγεγραμμένη μέσα σας από την παιδική ηλικία.
Εντελώς! Άλλωστε μικρός μάθαινα πιάνο κι επειδή εμείς δεν είχαμε πιάνο, πήγαινα σε μια θεία μου, αδερφή του πατέρα μου, που ήταν καθηγήτρια μουσικής. Εκείνη μού'κανε μάθημα. Το θυμάμαι καλά, μια μέρα πηγαίνοντας στο σπίτι της - ήμουν 14 ετών - το σκέφτηκα καλά και είπα: «Τι με ενδιαφέρει περισσότερο; Η μουσική ή η ποίηση; Δε μπορώ να τα κάνω και τα δύο». Η ποίηση, λοιπόν! Φτάνω στο σπίτι και της λέω: «Θεία, δεν θα κάνουμε μάθημα και δεν θα ξανάρθω για μάθημα». Στενοχωρήθηκε πολύ αυτή, «μα, έχεις προχωρήσει» μου έλεγε...
Αυτό δείχνει μια γρήγορη αποφασιστικότητα, την οποία αναρωτιέμαι αν την είχατε δια βίου.
Η δυσκολία είναι στις σοβαρές αποφάσεις. Τις εύκολες τις παίρνουμε ανά πάσα στιγμή. Τις δύσκολες, όταν τις πάρω, νομίζω ότι τις τηρώ.
Και το ρίσκο;
Το ρίσκο υπάρχει πάντα και πρέπει να το αντιμετωπίζεις κι αυτό. Σίγουρα οι δύσκολες αποφάσεις περιέχουν και κάποιους κινδύνους.
Το 1954 βγαίνει ο «Χωματόδρομος», η πρώτη σας ποιητική συλλογή και δεν ξέρω τι να πούμε για να είμαστε πρωτότυποι στη συνέντευξη αυτή.
Τά'χω πει και φοβάμαι την επανάληψη, να λέω τα ίδια και τα ίδια, αλλά μια και κουβεντιάζουμε και γνωριζόμαστε από παλιότερα, έχω την άνεση να επαναλαμβάνομαι.
Καλό είναι εσείς συγκεκριμένα να επαναλαμβάνεστε. Εδώ επαναλαμβάνονται κάτι άλλοι που δεν έχουν τίποτα να πουν...Πάμε στη δεύτερη ποιητική συλλογή σας που βγήκε το 1963.
Ναι, σχεδόν μια δεκαετία μετά την πρώτη.
Γιατί τόσος πολύς χρόνος;
Πολλοί λόγοι. Απορροφήθηκα πλήρως από την έκδοση της «Επιθεώρησης Τέχνης» και, όπως θα ξέρετε, η έκδοση ενός περιοδικού είναι απορροφητική, μην πω εξοντωτική δουλειά. Δεύτερος λόγος είναι πως όχι απλώς δεν έβγαλα βιβλίο μέσα σε μία δεκαετία, αλλά δημοσίευσα και πολύ αραιά, διότι είχαμε πάρει την απόφαση τα μέλη της συντακτικής επιτροπής να μη βάζουμε μέσα δικά μας κείμενα. Φοβόμασταν μη μας κατηγορήσει κανείς ότι βγάλαμε το περιοδικό για να προβληθούμε εμείς. Η «Επιθεώρηση Τέχνης» άρχισε να εκδίδεται την Πρωτοχρονιά του '55 και μόνο αφού πέρασαν λίγα χρόνια δημοσίευσα ένα ποίημα μου, ύστερα άλλο ένα κι αυτό ήταν!
Γράφατε παρ' όλα αυτά, ασχέτως των δημοσιεύσεων;
Κάθε μέρα. Ξέκλεβα ελεύθερο χρόνο και έγραφα. Μετά είχα άλλες υποχρεώσεις, γι' αυτό έχω ένα ποίημα εκείνης της εποχής που λέει ότι «οι διάφορες δουλειές ορμάνε πάνω στο χρόνο μου σαν λυσσασμένα σκυλιά και μου τον τρώνε». Έκανα και διάφορες άλλες δουλειές...
Για βιοπορισμό.
Όχι πλήρως, διότι αν και ζούσα με τους γονείς μου, έπρεπε κάτι να προσφέρω κι εγώ. Δούλεψα ως δημοσιογράφος και ως ασκούμενος δικηγόρος, αφού το πτυχίο μου στη Νομική είχε καθυστερήσει λόγω εξορίας. Άσκησα τη δικηγορία, έκανα μαθήματα αγγλικής σε παιδιά, διάφορες δουλειές δηλαδή. Δεν είμαστε μία εύπορη οικογένεια, ούτε κατά διάνοια πλούσια.
Μια μέση οικογένεια μάλλον με όλα τα δεινά της μετεμφυλια
κής περιόδου.
Έτσι ακριβώς! Όταν άρχισε ο Εμφύλιος, πήγαινε η αστυνομία στα θέατρα κι έλεγε «Τον Πατρίκιο δεν θα τον πάρετε, την Πατρικίου δεν θα την πάρετε», δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά οι γονείς μου. Θα σας πω ένα περιστατικό - το λέω για πρώτη φορά, αφού τό'χω γραμμένο, αλλά δεν τό'χω δημοσιεύσει: Ένας άνθρωπος πολύ συνδεδεμένος με τους δικούς μου ήταν ο ηθοποιός Μίμης Φωτόπουλος. Όταν παντρεύτηκε, κουμπάρος ήταν ο πατέρας μου. Έχω και πολλές φωτογραφίες, ήταν μαζί συνέχεια. Την εποχή του Εμφυλίου, που οι γονείς μου έμειναν χωρίς δουλειά, ο Φωτόπουλος γίνεται διάσημος, κωμικός πρωταγωνιστής. Πήγε η μάνα μου να του ζητήσει δουλειά σ' ένα θερινό θέατρο που έπαιζε και της λέει: «Λέλα, πέρασε η ασφάλεια και είπε να μη σας πάρουμε. Η μόνη δουλειά που μπορώ να σου δώσω είναι καθαρίστριας». Τότε είπε η μάνα μου, που ήταν λίγο αθυρόστομη: «Εγώ καθαρίστρια δεν γίνομαι και σ' έχω χεσμένο».
Καλά ξηγήθηκε.
(γέλια) Έτσι έπιασε δουλειά σ' έναν περιοδεύοντα θίασο, ένα μπουλούκι, γυρίζοντας τις συνοικίες και δίνοντας παραστάσεις. Έτσι επιβιώσαμε τα χρόνια του Εμφυλίου. Εδώ που τα λέμε, πείνα μες την Κατοχή ένιωσα μόνο το σκληρό χειμώνα του '41 προς '42, διότι ο πατέρας μου ήταν πρόεδρος του Σωματείου Ηθοποιών και οργάνωνε τα συσσίτια των ηθοποιών. Μ' αυτό τον τρόπο παίρναμε κι εμείς συσσίτιο και τρώγαμε. Την πείνα την ένιωθα είτε με τους νεκρούς στα κάρα, είτε στη Βαρβάκειο, στο σχολείο που πηγαίναμε και κάθε πρωί βλέπαμε δυο - τρεις νεκρούς, παγωμένους από την τρομερή χειμωνιά. Πείνα, όμως, να πεινάσουμε πραγματικά δηλαδή, νιώσαμε το '47 - '48 - '49. Υπήρξαν βραδιές που δεν είχαμε τι θα φάμε μες τα χρόνια του Εμφυλίου. Τότε εκδηλώθηκε και η φυματίωση μου χωρίς να υπάρχουν φάρμακα. Ξέρετε ποια ήταν η θεραπεία;
Κάτι σαν διακοπές στη φύση.
Ακριβώς. Ανάπαυση και υπερτροφία! Και δεν είχαν να μου δώσουν φαΐ οι δικοί μου...Πολύ δύσκολα τα πράγματα.
Αναπολείτε τους γονείς σας, κύριε Πατρίκιε;
Πολύ, πολύ! Είχαμε μεγάλο σύνδεσμο και οι άνθρωποι που διέπλασαν την προσωπικότητα μου ήταν ο πατέρας μου, η μητέρα μου και πολύ αργότερα η σύζυγος μου, η Ρένα Σταυρίδη - Πατρικίου. Για να ξαναπάμε όμως στο ερώτημα σας απ' την πρώτη στη δεύτερη ποιητική συλλογή, ο «Χωματόδρομος» είχε βγει με λεφτά που μου έδωσε η μητέρα μου. Είχε πάει περιοδεία με το θίασο της Καλής Καλό και με τα λεφτά που πήρε, έτσι βγήκε η πρώτη ποιητική συλλογή μου.
Η οποία έβγαλε τα έξοδα της απ' τις πωλήσεις.
Έτσι έγινε, πράγματι. Μου έχουν πει ότι ένα - δυο κομμάτια της πρωτότυπης έκδοσης βρίσκονται στα παλαιοπωλεία στο Μοναστηράκι, εκεί γύρω, που κοστίζουν πολύ ακριβά κιόλας. Στα τέλη του 1959 πρωτοπήγα στο Παρίσι και γύρισα στα τέλη του '62. Τότε μάζεψα ποιήματα που θα μπορούσαν νά'χουν γεμίσει πέντε συλλογές, φτιάχνοντας ένα μόνο βιβλίο. Η «Μαθητεία» βγήκε το '63 πάλι μέσα σε δύσκολες συνθήκες, αφού έπρεπε να βρεθούν τα χρήματα της έκδοσης.
(σ.σ. εκείνη τη στιγμή μπαίνει στο σπίτι του Τίτου Πατρίκιου ο συνθέτης Ανδρέας Κατσιγιάννης. «Χαίρε» του λέει ο ποιητής και αμέσως μετά σχολιάζει πως μοιάζει με μοτοσικλετιστή. Ο Κατσιγιάννης κάθεται μαζί μας και η κουβέντα συνεχίζεται). Βγήκε, λοιπόν, η «Μαθητεία» κι εγώ έπρεπε να ξαναφύγω για το Παρίσι, αφού δούλευα εκεί. Εδώ είχα έρθει με την έννοια της προσωρινότητας. Βρισκόμουν στο τυπογραφείο κι έκανα διορθώσεις κι άκουσα φωνές - το τυπογραφείο ήταν κοντά στο σταθμό Λαρίσης: «Ήρθε το τραίνο που έφερε τον Λαμπράκη από τη Θεσσαλονίκη»! Παράτησα τις διορθώσεις και έτρεξα, το ίδιο και λίγες μέρες μετά που έγινε η κηδεία του. Είχαμε πάει μερικοί νέοι ποιητές - λογοτέχνες τιμητική φρουρά στο νεκρό Λαμπράκη. Οι παλαιότεροι δεν πηγαίνανε...Αν θυμάμαι καλά έγινε στον Άγιο Ελευθέριο, τη μικρή εκκλησία δίπλα στη Μητρόπολη. Όταν βγήκε η «Μαθητεία» και ξανάφυγα για το Παρίσι, δημιουργήθηκε το πρόβλημα της λεγόμενης «Ποίησης της Ήττας».
Ποταμός είστε, κύριε Πατρίκιε. Δε χρειάζεται να μιλάω καν εγώ.
Θέλω να σας πω ότι ένας λόγος για την καθυστέρηση της «Μαθητείας» δεν ήταν τα πολιτικά, τα κοινωνικά, τα οικογενειακά. Οφειλόταν στο ότι δεν δημοσίευα άμεσα τα ποιήματα μου, διότι είτε κάνανε εσωκομματική κριτική και δεν ήθελα να δημιουργήσω προβλήματα, είτε ήταν εντελώς προσωπικά ποιήματα και για να πω τα πράγματα με το όνομα τους, ήταν εντελώς ερωτικά. Δεν ήθελα να αυτοεκτεθώ και να δημιουργήσω πάλι προβλήματα, ήμουν ήδη παντρεμένος.
Εμένα μ' αρέσει ένας παντρεμένος να γράφει ερωτική ποίηση.
Ναι, αλλά να τη γράφει για τη γυναίκα του (γέλια).
Γιατί όχι και για μια άλλη γυναίκα; Πάλι ποιητής θά'ναι.
Ε, καλά...
Ας μείνουμε στην έλλειψη εσωκομματικής κριτικής. Δείχνει ότι είστε άνθρωπος ήπιος, όχι φασαριόζος.
Εσωκομματική κριτική έκανα, αλλά όχι δημόσια!
Σας βαραίνει σήμερα η φράση «Ποίηση της Ήττας»; Είναι σημαδιακή για τη νεοελληνική γραμματεία.
Τη βρίσκω μεροληπτική, μόνο και μόνο για να προσδώσει έναν ιδεολογικό χαρακτηρισμό. Το κακό είναι ότι πήρε τη σημασία της «Ποίησης της Ηττοπάθειας» , της ποίησης που υμνεί, εξιδανικεύει και επιθυμεί την Ήττα, ότι τελικά είναι η υπεύθυνη της Ήττας. Όπως στην αρχαιότητα, πολλές φορές αποκεφάλιζαν τον αγγελιαφόρο που έφερνε ένα κακό μαντάτο, σαν να ήταν ο ίδιος υπεύθυνος. Έτσι, μερικοί ποιητές βγήκαμε υπεύθυνοι για όλες τις καταστροφές που έγιναν, επειδή εμείς απλώς τις αναφέραμε και δεν τις κρύβαμε.
Το συζητούσατε αυτό με τους ομότεχνούς σας;
Βεβαίως. Τώρα τι να σου πω, για τη «Μαθητεία» είχε έρθει κομματική εντολή στην «Επιθεώρηση Τέχνης» να μη γραφτεί κριτική! Να αποσιωπηθεί...Ο μεν Τάσος Λειβαδίτης έγραψε μια θαυμάσια, εντελώς θετική κριτική στην τότε «Αυγή», ο δε Νικηφόρος Βρεττάκος έγραψε μιαν άλλη κριτική, ένα πραγματικό δοκίμιο που το έδωσε στην «Επιθεώρηση Τέχνης». Η εντολή ήταν να μη δημοσιευθεί, όπως σας είπα, αλλά κατά τον Σεπτέμβρη του '63 ο Κουλουφάκος την πέρασε κρυφά και δημοσιεύθηκε.
Πότε αποφασίσατε να ασχοληθείτε αποκλειστικά με το ποιητικό σας έργο;
Πάντα δυστυχώς ήμουν μοιρασμένος. Με τό'να πόδι ήμουν στην ποίηση και με τ' άλλο στις κομματικές και τις εκδοτικές δουλειές. Πάω έξω και ξαναμοιράζομαι με την Κοινωνιολογία και τη Φιλοσοφία που παρακολουθώ, οπότε όλα αυτά φαινομενικά λειτουργούν εις βάρος της ποίησης. Τελικά, όμως, όλα αυτά ήταν προς όφελος της ποίησης, διότι μπορεί να αφαιρούσα χρόνο, αλλά συσσώρευα βιώματα και εμπειρίες, τα οποία μετά πέρασαν στην ποίηση μου. Στο Παρίσι, ξέρετε, έψαχνα πάντα για δουλειά. Ποτέ δεν είχα χρηματοδότηση, είτε από οικογένεια, είτε από κόμμα, είτε από κάποιον οργανισμό. Ιδίως έξω ή βρίσκεις δουλειά και ζεις ή δεν βρίσκεις και πεθαίνεις, δεν έχει μεσοβέζικες λύσεις.
Δεν έχεις και τους ανθρώπους που μπορούν να σε στηρίξουν κιόλας.
Μια και το είπες αυτό τώρα, να προσθέσω ότι στις δύσκολες στιγμές που βρέθηκα, στήριγμα μου δώσανε οι Γάλλοι φίλοι που έκανα, όχι οι Έλληνες φίλοι.
Εκ των υστέρων το θεωρείτε κάπως αναμενόμενο;
Εκ των υστέρων, σχεδόν ναι! Δεν έχει να κάνει με την ελληνική νοοτροπία. Να σου πω ότι έχουμε συγγενική σχέση με μία Γαλλίδα, που έγινε νονά της μιας κόρης μου κι εμείς την παντρέψαμε. Είμαστε σαράντα χρόνια φίλοι πια. Της έλεγα «Εσείς οι Γάλλοι όταν κάνετε φιλίες, είστε σταθεροί, ενώ εμείς οι Έλληνες δεν είμαστε. Όπως και οι Ιταλοί, εμείς οι μεσογειακοί είμαστε πιο ευμετάβλητοι». Εκείνη έσκασε στα γέλια: «Μα τι λες τώρα; Κι εμείς οι Γάλλοι μεταξύ μας έτσι είμαστε, αλλά δεν χαλάνε οι φιλίες γιατί δεν υπάρχει ανταγωνισμός. Εσύ έρχεσαι από την Ελλάδα και δεν σε βλέπουμε σαν ανταγωνιστή, ενώ μεταξύ μας είμαστε ανταγωνιστικοί. Το ίδιο κι εσείς μεταξύ σας»...
Την τιμήσατε, κύριε Πατρίκιε, τη φιλία στη ζωή σας;
Ναι κι έχω γράψει πολλά ποιήματα που αναφέρονται στη φιλία.
Τη θεωρείτε υπέρτατη αξία;
Είναι υπέρτατη αξία, αλλά και πολύ εύθραυστη.
Να δώσει μια προδοσία.
Δε χρειάζεται να δώσει προδοσία, που είναι η χειρότερη εκδοχή, απλώς να σπάσει το κρύσταλλο και το κρύσταλλο όσο πιο πολύτιμο είναι, άλλο τόσο εύθραυστο είναι.
Αν σας ζητούσα να μου αναφέρετε τον πιο πολύτιμο φίλο σας;
Μη λέω ονόματα, αλλά υπήρξαν φίλοι πολύ στενοί, φίλοι δηλαδή που θα έδινε ο ένας τη ζωή του για τον άλλον, ήρθε όμως κάποια στιγμή που συγκρουστήκαμε. Τα θετικά, ωστόσο, απ' αυτές τις φιλίες παρέμειναν και δεν τα έχω διαγράψει. Συχνά λέω ότι ένας άνθρωπος, στον οποίο έχω πολύ μεγάλες οφειλές, είναι ο Γιάννης Ρίτσος ο ποιητής. Με βοήθησε πολύ και ουσιαστικά μέσα στο δρόμο μου στην ποίηση.
Αθήνα 1954, Γιάννης Ρίτσος - Τίτος Πατρίκιος (photo: Από το βιβλίο - CD «Πολιορκημένος χρόνος»)
Να ένας ποιητής που έχει μελοποιηθεί κατά κόρον, από τον Θεοδωράκη και όχι μόνο.
Σωστά! Νομίζω πως σε ένα παλιό τηλεοπτικό αφιέρωμα που μου είχε γίνει στο «Μονόγραμμα» του Σγουράκη, αναφέρω σε ποιους φίλους έχω οφειλές και υποχρεώσεις.
Για να ξεκουράσω λίγο τον κύριο Πατρίκιο, ας έρθω σε σας τώρα, κύριε Κατσιγιάννη. Πως σας ήρθε η έμπνευση να μελοποιήσετε τον συγκεκριμένο ποιητή;
Ανδρέας Κατσιγιάννης: Από τον «Λυσιμελή πόθο», ένα βιβλίο του που μου χάρισε! Είναι μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων του Τίτου από τη δεκαετία του '40 μέχρι το 2010 κι αναφέρεται σ' αυτό που είχε ισχυριστεί ο Ιπποκράτης, ότι ο έρωτας είναι ασθένεια, λυσιμελής, λύνονται δηλαδή τα μέλη του ανθρώπου. Θυμάμαι ότι το 2014 που μου χάρισε το βιβλίο, το διάβασα σ' ένα βράδυ σχεδόν ολόκληρο. Με ένα μολυβάκι, καθώς ήμουν ξαπλωμένος, σημείωνα ποιο μπορεί να γίνει τραγούδι.
Άρα μιλάμε για ένα project πενταετίας, που δουλευόταν σιγά - σιγά.
Ανδρέας Κατσιγιάννης: Ακριβώς.
Τίτος Πατρίκιος: Όχι το '14. Τότε που είχα έρθει στη «Σμύρνη». Τόσα χρόνια πέρασαν;
Α.Κ.: Ναι, το '14 ήτανε. Είχε έρθει ο Τίτος στην παράσταση κι εκεί γνωριστήκαμε.
Τ.Π.: Και μ' άρεσε η μουσική πολύ!
Α.Κ.: Γνωριστήκαμε μέσω του κοινού μας φίλου, του ηθοποιού Μιχάλη Μητρούση. Αναπτύχθηκε μια ζεστασιά απ' την πρώτη στιγμή. Του έκανα εγώ δώρο, αν θυμάμαι σωστά, το CD με τη μουσική της παράστασης κι εκείνος είπε: «Την επόμενη φορά θα σου κάνω εγώ δώρο» κι έτσι ήρθε το βιβλίο του στα χέρια μου.
Δεν είναι ωραία τα δώρα όταν προκύπτουν συνεργασίες;
Τ.Π.: Πολύ ωραία! Κι εμένα, ξέρεις, δεν με φοβίζει αυτό το «Να φοβάσαι τους Δαναούς - τους Έλληνες δηλαδή - ακόμη κι όταν προσφέρουν δώρα». Αυτό, βέβαια, το είπε ένας Λατίνος, δεν ειπώθηκε για μας.
Φαντάζομαι τη χαρά σας όταν σας ανακοίνωσε ο Κατσιγιάννης την πρόθεση του να σας μελοποιήσει.
Τ.Π.: Ε, βέβαια!
Α.Κ.: Να σας πω την πρώτη αντίδραση; Είχα φτιάξει ήδη κάποια ποιήματα και τά'χα βάλει ν' ακούσει πρώτος ο Μητρούσης. Τέσσερα ντεμάκια είχα κάνει για πιάνο - φωνή. «Ω, πρέπει να τα δώσεις στον Τίτο» αναφώνησε ο Μιχάλης, πάντα υποστηρικτικός! Τηλεφωνώ του Τίτου, «Έλα, που χάθηκες;» με ρωτάει, «Θέλω να σου φέρω κάτι» του λέω, «μπορώ να σου έρθω μεσημέρι;» Πήγα, είχε φτιάξει και μια ωραία μακαρονάδα, «Τι μου έφερες;» με ρωτάει και βάζουμε το CD σε ένα μικρό CD-player που έχει. Παίζει το CD, ακούμε το πρώτο κομμάτι και κάνει ο Τίτος: «Α, αυτό είναι δικό μου». Συνεχίσαμε, φάγαμε, ήπιαμε καφέ.
Θέλετε να πείτε ότι δεν εστιάσατε αποκλειστικά στις μελοποιήσεις εκείνη την πρώτη φορά, σας ξεπέρασε η καθημερινότητα.
Α.Κ.: Ναι, άκουσε το CD κι εγώ περίμενα το feedback, του στυλ «Σ' αρέσει, δεν σ' αρέσει;» Στο μεταξύ, είχα πάρει κάποια ποιήματα, όπως το «Σώμα» πού'ναι πέντε σελίδες και το έσπασα σε αποσπάσματα. Προσπαθούσα να εκμαιεύσω την αντίδραση του μ' ένα διακριτικό τρόπο. Τον ρώτησα τελικά αν τον πειράζει που πείραξα τα ποιήματα του. «Όχι, όχι, μια χαρά είναι, συνέχισε» απάντησε και μου έδωσε κουράγιο.
Τ.Π.: Ήμουν μαζεμένος, γιατί με είχε πιάσει τρακ. Ντρεπόμουν να πω περισσότερα, μη φανεί ότι υπερβάλλω ή τον κολακεύω.
Φοβερό, αν υποτεθεί πως ο Ελύτης ξανάβαζε τους τραγουδιστές στο στούντιο αν δεν ηχούσε σωστά μια λέξη του με τη φωνή τους.
Τ.Π.: Ο Ελύτης μελοποιείτο συνέχεια, έχετε δίκιο. Εγώ πάλι δεν ήθελα να φανεί τώρα ότι προσπαθώ να «γλείψω».
Τα λέτε χαριτωμένα, κύριε Πατρίκιε.
Α.Κ.: Κι εγώ πάλι να τρέμω για την αντίδραση του. Ήμασταν κάπως σαν το «Μακρυκωσταίοι και Κοντογιώργηδες»!
Τ.Π.: Μπλέξαμε δυο ντροπαλοί, κατάλαβες; (γέλια) Καλύτερα πάντως από δύο θρασείς!
Έχετε κάνει ήδη ένα κοινό άλμπουμ με τον Κατσιγιάννη. Είναι η προσμονή της έκδοσης ίδια μ' αυτήν μιας ποιητικής συλλογής;
Τ.Π.: Είναι άλλου είδους ευχαρίστηση αλλά σε πολύ βαθύ επίπεδο, βλέπεις δηλαδή ότι ένα δικό σου ποίημα μπορεί ν' αποκτήσει καινούργια ζωή, καινούργια υπόσταση χάρη στη μουσική.
Α.Κ.: Θεωρώ ότι είναι δίσκος του Τίτου, ούτε καν εξ ημισείας, απλά με μια δική μου συμμετοχή.
Τ.Π.: Δεν συμφωνώ.
Ούτε εγώ, υπάρχει ο ποιητής, υπάρχει και ο συνθέτης.
Τ.Π.: Έτσι! Η μουσική είναι αυτοτελής και αυθύπαρκτη!
Α.Κ.: Το πιο ωραίο στιγμιότυπο ήταν όταν καθίσαμε στο πιάνο...
Τ.Π.: Με πρόλαβες, απ' το στόμα μου το πήρες, αυτό ήθελα να πω! Οι αυτοσχεδιασμοί του στο πιάνο, ενόσω εγώ διαβάζω ποίηση, είναι εξίσου ωραίοι με τα τραγούδια του.
Ενορχηστρωτικά πως κινηθήκατε;
Α.Κ.: Έφυγα απ' τις γνώριμες μου φόρμες, τις παραδοσιακές - σμυρναίικες. Τίποτα δεν έβαλα στόχο, έτσι με «πήγαν» τα ποιήματα και προχθές που πήγαμε με τον Τίτο σε μια συναυλία, ακούσαμε live ένα ποίημα που τραγούδησε ο Γιώργος Περρής. Τελικά κατάλαβα ότι η ενορχήστρωση βγάζει μια αίσθηση διαφορετική απ' όσα έχω κάνει, συγκριτικά και με διάφορα άλλα τραγούδια που ακούστηκαν στη συναυλία. Ίσως ρόλο έπαιξε και το ότι εγώ έφτιαξα τις βάσεις, αλλά είχαμε άλλον ενορχηστρωτή, τον Γιώργο Θεοδωρόπουλο.
Σε εσάς, κύριε Πατρίκιε, πως έφτασε το τελικό προϊόν, ο ήχος;
Ο ήχος, ακριβώς γι' αυτό είπα πριν ότι η μουσική έχει αυτονομία. Μου άρεσε πολύ και με κάνει να τον ακούω, ξεπερνώντας τα ίδια τα ποιήματα. Μετά, βέβαια, γυρίζω πάλι στο ποίημα, αλλά η αίσθηση είναι διπλή.
Πιάσατε τον εαυτό σας να σιγοτραγουδάει κάποιο απ' τα τραγούδια του δίσκου;
Παλιότερα μάθαινα μοτίβα και τα σφύριζα. Τώρα που δύσκολα σφυρίζω, δύσκολα μαθαίνω και τραγούδια απ' έξω. Πλέον, όμως, ο στίχος με πάει στη μουσική και το αντίστροφο, η μουσική με πάει στο ποίημα.
Ποιοι ήταν και είναι οι αγαπημένοι σας Έλληνες συνθέτες;
Βεβαίως οι συνθέτες οι μεγαλύτεροι μου, αν και της ίδιας γενιάς. Και ο Θεοδωράκης και ο Χατζιδάκις είναι σπουδαίοι!
Συνδεθήκατε με φιλία και με τους δύο;
Συναντιόματαν περιστασιακά. Ο Χατζιδάκις λίγο πριν το τέλος του, μου τηλεφώνησε και μου ζήτησε να γράψω ένα κείμενο για τη φιλία και τη γνωριμία μας. Θα έμπαινε σ' ένα βιβλίο που ετοιμαζόταν. Τό'γραψα και δημοσιεύθηκε στο βιβλίο αυτό.
Μιλάτε για τις «Ανοιχτές επιστολές στον Μάνο Χατζιδάκι» που κυκλοφόρησε μετά το θάνατο του συνθέτη.
Ναι, ναι. Βγήκε μετά το θάνατο του, αλλά ο ίδιος μου είχε τηλεφωνήσει, γιατί συγκέντρωνε από πριν τα κείμενα. Μπορεί επίσης να λέω τώρα γνωστά πράγματα, αλλά πολύ μεγάλος μουσικός είναι ο Σκαλκώτας και πολύ μεγάλος για μένα είναι ο Γιάννης Χρήστου, ο οποίος έφυγε άδικα από τη ζωή. Έκανε τομή στη μουσική. Του Xenakis, ας πούμε, ενώ η μουσική του είναι ενδιαφέρουσα και μου δημιουργεί σκέψεις και προβληματισμούς, δεν μπορώ να πω ότι με «γεμίζει».
Σας ενοχλεί η απουσία του συναισθήματος στου Xenakis το έργο;
Ίσως αυτό νά'ναι, αν και τον θεωρώ μια τρομερά σημαντική παρουσία. Τον είχα γνωρίσει. Ήτανε τρία αδέρφια. Όταν πήγαινα στο σχολείο, εκείνος είχε αποφοιτήσει, αλλά συνδέθηκα εκεί με τα άλλα δύο αδέρφια του. Όλοι γι' αυτόν μιλούσαν. Από τότε είχε αφήσει μεγάλες εντυπώσεις.
Να μας πει ο συνθέτης τώρα αν ενδείκνυται η εποχή για δίσκους μελοποιημένης ποίησης.
Α.Κ.: Στο ζοφερό και θολό περιβάλλον, πάντα ότι κινείται σ' ένα καμβά φωτεινής αισθητικής θα βρει χώρο, πιστεύω. Σίγουρα τέτοιοι δίσκοι θεωρούνται κόντρα στην εποχή. Ευτυχώς γίνονται κι άλλες κινήσεις: Ο Κορκολής έκανε έναν πολύ ωραίο Καβάφη, ο Παπαδημητρίου επίσης, επομένως εμείς δεν έχουμε να κάνουμε καλλιτεχνικά με το ρεύμα της εποχής. Η εποχή ας έχει το ρεύμα της κι εμείς ας έχουμε τη δικιά μας πορεία.
Γιατί ένας πολυσυλλεκτικός, απ' την άποψη των τραγουδιστών, δίσκος;
Α.Κ.: Υπάρχει συμβολισμός, έδωσα τα τραγούδια σε γενιές τραγουδιστών, καθώς κάθε ποίημα εκφράζει και μία διαφορετική δεκαετία. Έβαλα από τον πιο μεγάλο, που είναι ο Γιώργος Νταλάρας, μέχρι τον πιο μικρό, τον Απόστολο Μόσιο. Έβαλα ενδιαμέσως να τραγουδήσουν τραγουδοποιοί, ο Φοίβος Δεληβοριάς, ο Μίλτος Πασχαλίδης, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, προερχόμενοι από διαφορετικές σχολές με κοινή αισθητική.
Τίτος Πατρίκιος - Αντώνης Μποσκοΐτης
Κύριε Πατρίκιε, ακούστηκε ο χαρακτηρισμός «ζοφερό και θολό τοπίο» για τη μουσική. Με το τοπίο της ποίησης, τι γίνεται;
Όσο πιο ζοφεροί είναι οι καιροί, τόσο καλύτεροι είναι για την ποίηση.
Δεν είναι λίγο κοινότοπη η άποψη αυτή; Ο καλλιτέχνης πρέπει μονίμως νά'ναι δαιμονομάχος;
Ίσως απ' την άποψη της παραγωγής, αφού η ποίηση είναι η πιο ανεξάρτητη τέχνη. Ένα χαρτί κι ένα μολύβι χρειάζεται.
Όπως ο ζωγράφος, ένα τελάρο και τις μπογιές του.
Ήδη έγινε πιο σύνθετη η κατάσταση! Πιο εύκολο είναι να βρεις χαρτί και μολύβι, παρά μπογιές και τελάρα.
Σωστό κι αυτό, ανεβαίνει αυτομάτως το budget, που λεν κι οι φίλοι μας οι Άγγλοι.
Όσο πάμε σε τέχνες που χρειάζονται περισσότερο την τεχνική στήριξη, τόσο έχουμε τέχνες με μεγαλύτερο κοινό που τις υποδέχεται και τις στηρίζει. Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση είναι η κορύφωση αυτού, που για να γίνει μία ταινία χρειάζονται δεκάδες εκατομμύρια και η συνεργασία πολλών ανθρώπων, όχι μόνο ένας. Όπως και στη μουσική, αντίθετα, χρειάζονται τρεις παράγοντες: Ο συνθέτης, ο τραγουδιστής και ένα πιάνο. Για να γίνει μία θεατρική παράσταση χρειάζονται πολλοί περισσότεροι. Για να παιχτεί μία όπερα, πόσοι χρειάζονται; Η ποίηση, πάλι, σύμφωνα και με τον φίλο μου τον Κατσιγιάννη, προσφέρει κάτι μοναδικό: Την κατ' οικονομία σκέψη!
Ίσως γι' αυτό κάθε καλλιτέχνης να αγγίζει τη θέωση όταν καταφέρνει να γίνει ποιητής.
Και γι' αυτό μερικοί μόνο στίχοι μπορούν να καλύψουν ολόκληρη την ποίηση!
Πείτε μου μερικούς τέτοιους στίχους.
Για μένα ο μεγαλύτερος στίχος που έχει πλαστεί σε ολόκληρη την ιστορία της ποίησης είναι οι στίχοι του Πινδάρου «Σκιάς όναρ άνθρωπος»: Ο άνθρωπος είναι το όνειρο της σκιάς! Γράφτηκε πριν από 2.500 - 3.000 χρόνια και για μένα τα είπε όλα! Δεν βάζω κανέναν άλλο στίχο πάνω απ' αυτόν! Όλοι οι άλλοι στίχοι που γράφτηκαν, έρχονται μετά.
Με πάτε τώρα σε κάτι που είχατε πει παλιότερα για την Ελλά
δα και που δεν το θυμάμαι ακριβώς. Να μην προσπαθεί η Ελλάδα να μοιάσει στους νέους, κάπως έτσι το είπατε.
Ούτε κι εγώ το θυμάμαι (γέλια). Με τη νεότητα έχω καλή σχέση, αλλά προσπαθώ ν' αποφεύγω να κάνω τον συμβουλάτορα και τον κηδεμόνα. Αν το κάνεις αυτό, θα έρθει μια στιγμή που οι νέοι θα σε ανατρέψουν και θα ησυχάσουν από σένα. Θέλω να τους παρακολουθώ τους νέους και να συνομιλώ μαζί τους, αλλά και να καταλαβαίνω ότι αν αρχίσω να νεάζω κι εγώ, θα γίνω γελοίος. Πρέπει τελικά να προσέχει κανείς ν' αποφεύγει αυτό τον παλιμπαιδισμό.
Αθήνα 1946, Τίτος Πατρίκιος (photo: Από το βιβλίο - CD «Πολιορκημένος χρόνος»)
Και με ποιο τρόπο εσείς θα μπορούσατε να παλιμπαιδίσετε;
Πολύ εύκολα γίνεται, μη σας λέω τρόπους τώρα!
Πείτε μου έναν μόνο, μ' ενδιαφέρει.
Δεν υπάρχει βράδυ, ας πούμε, που να μη βγαίνω έξω. Αν βγαίνεις μαζί μου για ένα μήνα, μετά θα ζητήσεις δεκαπέντε μέρες ξεκούραση.
Η κοινωνικότητα δεν επικυρώνει τη γελοιότητα. Είναι ψυχικό και όχι βιολογικό χάρισμα.
Είναι και βιολογικό! Στο κάτω - κάτω εγώ δεν μπορώ τώρα να τρέξω μαραθώνιο.
Σάμπως μπορούμε εμείς, όσοι καπνίζουμε;
Θεωρώ το μεγαλύτερο κατόρθωμα της ζωής μου που έκοψα το τσιγάρο. Το 1986 ήταν, το θυμάμαι καλά. Με είχε πιάσει μια τρομερή ημικρανία, νόμιζα ότι το κεφάλι μου θ' ανοίξει. Έπαιρνα όλα τα δυνατά παυσίπονα και δεν μου πέρναγε με τίποτα. Έλεγα στη γυναίκα μου, «Θα πηδήξω απ' το μπαλκόνι», τόσο πολύ! Είχα φτάσει στο σημείο να καπνίζω τέσσερα πακέτα ημερησίως! Κοιμόμουν το βράδυ, ξύπναγα, έκανα ένα τσιγάρο και ξανακοιμόμουν.
Μιλάμε για κανονική τοξικομανία.
Απόλυτη! Διάβασα όμως ένα άρθρο στην ιατρική στήλη μιας εφημερίδας, που έλεγε ότι οι παρατεταμένες ημικρανίες έχουν δύο αιτίες: Ή είναι όγκος στον εγκέφαλο ή είναι νικοτινίαση. Είπα θα το κόψω για μία εβδομάδα και αν συνεχιστεί το πρόβλημα, σημαίνει ότι έχω όγκο, άρα θα το ξαναρχίσω και θα πεθάνω πανευτυχής. Ε, λοιπόν, σε πέντε μέρες που το έκοψα, δεν ξαναείχα πονοκέφαλο στη ζωή μου! Όλα τα καλά του κόσμου είδα κόβοντας το τσιγάρο. Πολλαπλασιάστηκαν οι φυσικές και πνευματικές μου δυνάμεις. Ανέβαινα έξι πατώματα τρέχοντας, χωρίς να λαχανιάζω! Ξανάρχισα το ψαροντούφεκο, να φανταστείτε. Είχα όμως δύο κακά αποτελέσματα: Το ένα ήταν ότι πήρα 14 κιλά και τ' άλλο, δε μπορούσα να ξαναμπώ στο λεωφορείο.
Για ποιο λόγο;
Μου επανήλθε η όσφρηση! (έχουμε σκάσει στα γέλια)
Θέλω να μου πείτε τώρα αν η έντονη κοινωνικότητα προκύπτει ως ανάγκη ή ως «πρέπει».
Πρώτον, δεν την επιδιώκω, μπορώ να πω ότι δεν τό'χω ζητήσει ποτέ εγώ. Όταν με ζητάνε, συνήθως λέω ναι, γιατί δε θεωρώ ότι είναι και σωστό να μένει κανείς κλεισμένος στο σπίτι με τον εαυτό του. Όταν γράφεις απευθύνεσαι στον άλλον, άρα είναι σωστό να μιλάς και με τον άλλον! Το ζητούμενο είναι να επικοινωνούμε με τον άλλον χωρίς να γινόμαστε φλύαροι. Να μην χανόμαστε στη σιωπή μας.
Μου δίνετε την εντύπωση ενός ανθρώπου που χαίρει άκρας ψυχικής υγείας. Συμφωνείτε;
Ε, δεν είναι κι εύκολο πράγμα. Ένα πολύ μεγάλο πλήγμα που πέρασα ήταν η απώλεια της γυναίκας μου. Πολύ νέα κιόλας...Ευτυχώς έχω τρεις κόρες, τη μία από τον πρώτο μου γάμο, έχω και τρεις εγγονές, δύο μικρούλες και μία μεγαλύτερη.
Μεσ' στις γυναίκες είστε.
Ναι, τρεις κόρες, τρεις εγγονές. Είχα τη μεγάλη χαρά τώρα που με καλέσανε στο Λονδίνο σε μία εκδήλωση για μένα, να παραστούν και οι τρεις εγγονές μου.
Λογικό είναι να σας πόνεσε η απώλεια της γυναίκας σας. Από μια μελαγχολία, όμως, μέχρι την κατάθλιψη, υπάρχει ένα διάστημα, μικρό έστω.
Η κατάθλιψη είναι ότι χειρότερο μπορεί να υπάρξει, γι' αυτό λέω πως αν κάτι πρέπει να καταπολεμάμε είναι η κατάθλιψη. Ενώ η μοναξιά επίσης είναι απαραίτητη για την εργασία, κυρίως την καλλιτεχνική, πρέπει να λειτουργείς συλλογικά για να λειτουργείς και φυσιολογικά. Και μια και σας λέω τώρα πράγματα, που συνήθως δεν μου τα συζητάνε, πέρασα κι ένα χοντρό πρόβλημα υγείας. Το 2002, κοντεύουν είκοσι χρόνια.
Το 2003 σας είχα γνωρίσει εγώ ως βοηθός σε ένα τηλεοπτικό πορτραίτο σας.
Μάλιστα. Τότε μου παρουσιάστηκε ένας ραγδαίος θανατηφόρος καρκίνος. Τυχαία έκανα μία εξέταση και ο φίλος γιατρός τηλεφώνησε της γυναίκας μου: «Αν δεν είχε έρθει για την εξέταση αυτή ο Τίτος, είχε το πολύ δύο μήνες»...Ήταν ο καρκίνος του Γκράβιτς, θανατηφόρος, που αναπτύσσεται στο νεφρό και σε μένα είχε φτάσει στο μέγεθος πορτοκαλιού. Αν σπάσει δε την ώρα της επέμβασης, πάλι τελειωμένος είσαι και εγώ εν τω μεταξύ νόμιζα πως έμπαινα για αφαίρεση μιας απλής κύστης (γελάει). Εγώ έμπαινα στο χειρουργείο χαμογελαστός και οι κόρες μου με τη γυναίκα μου δεν ήξεραν αν θα γυρίσω ή όχι. Τίποτα δεν μ' ένοιαζε μεσ' στην άγνοια μου.
Ο θάνατος σας απασχολεί σήμερα, όπως κάποτε η Αριστερά και ο έρωτας;
Πώς δεν μ' απασχολεί! Προσπαθώ να είμαι συμφιλιωμένος με την ιδέα γιατί είναι κάτι που οπωσδήποτε θα έρθει. Το μόνο που μπορεί κανείς να κάνει στην προσπάθεια του να το αποτρέψει είναι να παρατείνει κάπως τη ζωή του ή και να γελοιοποιηθεί πλήρως και να εξευτελιστεί. Λοιπόν, είναι κάτι που συμβαίνει, τι να κάνουμε...Και ευτυχώς που συμβαίνει, διότι δε θα χώραγε ο πλανήτης τα δισεκατομμύρια των ανθρώπων. Τέλος πάντων, όχι ότι είμαι και εντελώς ψύχραιμος, αλλά μη μας πανικοβάλει κιόλας!
Γελάτε πολύ;
Όσο μπορώ. Πολλοί που με ξέρουν, ξέρουν και ότι είμαι ανεκδοτάκιας. Πάντα, όταν με αφήνουν φίλοι έξω απ' την πόρτα μου, θα τους πω «Να μη χανόμαστε». Όμορφη ευχή, που μου βγαίνει αυθόρμητα κάθε φορά.
Με την παγκόσμια άνοδο της ακροδεξιάς να υποθέσω ότι θα κλαίτε, όμως.
Είναι ένα πραγματικά θλιβερό φαινόμενο. Κάποτε νόμιζα ότι ξεμπλέξαμε με το φασισμό, αλλά τελικά δεν ξεμπλέξαμε. Χρειάζεται να είμαστε σε εγρήγορση χωρίς αυτό να μας κάνει να εγκαταλείψουμε τις δημοκρατικές μας αρχές. Και η δημοκρατική αρχή συνοψίζεται στην περίφημη φράση του Βολταίρου: «Απορρίπτω πλήρως αυτά που λες, θα έδινα όμως και τη ζωή μου για νά'χεις το δικαίωμα να τα λες και να τα γράφεις». Βέβαια, αυτό πρέπει να γίνεται αποδεκτό κι από τις δύο πλευρές.
Τι είναι Θεός, κύριε Πατρίκιε;
Δεν με απασχολεί. Καθόλου.
Ήμουν σίγουρος. Κύριοι, σας ευχαριστώ για την ωραία συζήτηση.
Εμείς ευχαριστούμε. Από δω με πήγες, από κει με πήγες, είπα πράγματα που δεν τά'χω ξαναπεί.
* Το βιβλίο - CD «Πολιορκημένος χρόνος» με οχτώ απαγγελίες και εφτά μελοποιημένα ποιήματα του Τίτου Πατρίκιου σε μουσική Ανδρέα Κατσιγιάννη κυκλοφορεί από το «όγδοο». Τραγουδούν οι Γ. Νταλάρας, Λ. Μαχαιρίτσας, Φ. Δεληβοριάς, Μ. Πασχαλίδης, Γ. Κότσιρας, Γ. Περρής, Α. Μόσιος. Η έκδοση περιλαμβάνει σπάνιο φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του ποιητή και τη βιοεργογραφία του, γραμμένη από την Ελένη Αντωνιάδου.
Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 21 Μαΐου1928 (γιος των ηθοποιών Σπύρου Πατρικίου και Λέλας (Ελένης) Σταματοπούλου (κόρη των ηθοποιών Παναγιώτη και Ευδοξίας Σταματοπούλου). Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Γυμνάσιο το 1946 και στη συνέχεια από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άσκησε για κάποιο διάστημα το επάγγελμα του δικηγόρου. Σύζυγός του ήταν η ιστορικός Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου. Κόρες τους είναι η ιστορικός Αλεξάνδρα Πατρικίου και η διαφημίστρια Δάφνη Πατρικίου.[3]
Στις 6 Νοεμβρίου2000 ορίστηκε πρόεδρος της ΑΕ Πολιτιστική Ολυμπιάδα με κριτήριο, όπως ανακοινώθηκε[4] πως πρόκειται για «όχι έναν αιθεροβάμονα ποιητή, αλλά έναν άνθρωπο με δυνατότητες δράσης». Από τη θέση αυτή παραιτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου2001, διότι, σύμφωνα με τη σχετική ανακοίνωση του ΥΠΠΟ, «θέλει στο εξής να αφιερωθεί απολύτως και χωρίς περισπάσεις στο ποιητικό και γενικότερα στο λογοτεχνικό του έργο».[5]
Στις 28 Νοεμβρίου2000 ήταν ένας από τους δώδεκα Έλληνες ποιητές που έλαβαν μέρος στον «Κύκλο Ελληνικής Ποίησης» που διοργάνωσε το Theatre Moliere, Maison de la Poesie στο Παρίσι, όπου το γαλλικό κοινό είχε την ευκαιρία να συναντήσει τους Έλληνες ποιητές και να γνωρίσει το έργο τους, το οποίο παρουσίασαν γνωστοί Γάλλοι συγγραφείς, κριτικοί και μεταφραστές.[6]
Το 2001 ήταν ανάμεσα στους συγγραφείς που επελέγησαν να εκπροσωπήσουν τη σύγχρονή ελληνική λογοτεχνία στην «53η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης», όπου η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα. Η Ομάδα Εργασίας «Φρανκφούρτη 2001» και το Διοικητικό Συμβούλιο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) αποδέχτηκαν την ομόφωνη εισήγηση της Συμβουλευτικής Επιτροπής σχετικά με τους συγγραφείς[7] που συμμετείχαν στις εκδηλώσεις του προγράμματος «Νέοι Δρόμοι για την Ιθάκη», μεταξύ των οποίων και ο Τίτος Πατρίκιος.[8]
Στις 20 Μαΐου2002 συμμετείχε μαζί με τους Στρατή Πασχάλη και Στέλιο Ράμφο σε συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε με θέμα: «Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ' ένα μικρόψυχο κόσμο;», στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης.[9]
Στις 12 Απριλίου2006 παρευρέθηκε στα εγκαίνια του Μουσείου Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη[10], όπου και ο ίδιος είχε εξοριστεί (1952-1953).[11]
Το 2008 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών (μαζί με τον Μένη Κουμανταρέα) για το σύνολο του έργου του. «Ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι' αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις», δήλωσε κατά τη βράβευση ο Τίτος Πατρίκιος. Προβληματισμένος για τις ταραγμένες μέρες που βίωσε η Ελλάδα, πρόσθεσε ότι προσπαθεί να κατανοήσει τα γεγονότα «χωρίς έτοιμες ιδέες και χωρίς να θέλει να ταυτιστεί με τους νέους, παριστάνοντας τον δεκαεξάρη».[13]
Στις 6 Ιουλίου2011 συμμετείχε μαζί με την ποιήτρια Κική Δημουλά σε διάλογο για την Ποίηση στον κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, διάλογο «εφ' όλης της ύλης, όχι μόνο της ποιητικής, αλλά και εκείνης από την οποία τρέφεται η ποίηση». «Επειδή όλοι μας έχουμε όλα τα στοιχεία της ψυχολογίας και της ψυχοπαθολογίας, αλλά ελπίζω σε τέτοιο βαθμό που χρειάζεται για να μας ενεργοποιούν, έτσι και εγώ είμαι λίγο σαδομαζοχιστής. Γράφω λοιπόν και γιατί το απολαμβάνω και γιατί με βασανίζει», ανέφερε ο Τίτος Πατρίκιος, μιλώντας για το πώς γράφει ποίηση.[14] «Αναφερόμενος στην ποιητική έμπνευση, ο Τίτος Πατρίκιος είπε πως επί χρόνια πίστευε ότι δεν υπάρχει έμπνευση. Ότι όλα είναι μεταφυσικά κατασκευάσματα και ότι αυτό που έχει σημασία και σπουδαιότητα είναι η δουλειά. “Ο Ρίτσος έλεγε ότι αν δεν το γράψεις τουλάχιστον είκοσι φορές ένα ποίημα, δεν μπορείς να καταλήξεις αν τελείωσε ή δεν τελείωσε. Τα τελευταία χρόνια όμως έχω αρχίσει να υποπτεύομαι ότι και η έμπνευση παίζει κάποιο ρόλο, με την έννοια ότι κάποια στιγμή κάτι σου φωτίζεται πιο καθαρά απ' ό,τι το συνηθισμένο. Σαν να πέφτει στα πράγματα μία λάμψη, αλλά αυτή η λάμψη πάει χαμένη, όταν δεν κάθεσαι να την δουλέψεις. Για να είσαι καλός ποιητής, πρέπει να έχεις και μία ακατάπαυστη ροπή προς την επιπολαιότητα”». Το 2016 βραβεύτηκε με το Γαλλικό βραβείο ποίησης, για τη δίγλωσση ανθολογία ποιημάτων του ¨Στο οδόφραγμα του χρόνου¨
Εργογραφία
Η πρώτη δημοσίευση ποιήματός του έγινε το 1943 στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης. Ήταν ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης. Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά, τα ισπανικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά. Το 1994 τιμήθηκε με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.
Ο Τίτος Πατρίκιος ήταν πρόεδρος της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2004, ενώ από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι σήμερα ασχολείται αδιάκοπα με τα κοινά. Ως προσωπικότητα συνδυάζει πάντα αρμονικά την εγρήγορση του ποιητή με την ενεργό δράση του πολίτη, ενώ παραμένει πάντα δημιουργικός. Από τον «Χωματόδρομο» του 1954 ως την «Αντίσταση των γεγονότων» του 2000 καταδεικνύει το ενδιαφέρον του για τα κοινωνικά – πολιτικά θέματα της Ελλάδας, ενώ υπηρετεί με συνέπεια τα ιδεώδη που σηματοδότησαν τη ζωή και την τέχνη του. Η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου αρνείται τις βεβαιότητες. Στοχάζεται, αμφιβάλλει, υποψιάζεται, αναθεωρεί και εξελίσσεται. Ο λόγος του εκφράζεται μέσα από ένα πολύμορφο στοχαστικό τοπίο. Αγαπημένα του θέματα είναι η Ιστορία και η βιογραφία, τα φανερά και κρυφά μονοπάτια τους. Ο σπάνιος πλούτος του έργου του κρύβει εκτός από ασυνήθιστους τόνους, απροσδόκητες ανατροπές.[12]
Το 2013 του απονεμήθηκε το Διεθνές βραβείο Ποίησης στην Ιταλία (LericiPea) που είναι από τα παλαιότερα και πιο σημαντικά βραβεία στην Ιταλία.
Βραβεία: Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας 1994 Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών 2008 Premio Letterario Internazionale "Laudomia Bonanni" 2009 Max Jacob Étranger 2016
Με την ευκαιρία της παρουσίασης της έκδοσης της AICA HELLAS "Μανόλης Ανδρόνικος: Κείμενα για την τέχνη" στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη 26 Απριλίου 2002
Γκέοργκ Λούκατσς: Μελέτες για τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό, Εκδοτικόν Ινστι
τούτο Αθηνών 1957 Αραγκόν: Μ' ανοιχτά χαρτιά, Θεμέλιο 1965, Ηριδανός 1971 Encyclopedie de la Pleiade, Ιστορία της Φιλοσοφίας. 19ος αιώνας, οι κοινωνιολόγοι, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας 1978 Σταντάλ, Αναμνήσεις εγωτισμού, Γνώση 1983 Μπαλζάκ, Πραγματεία περί των νεωτέρων διεγερτικών, Ολκός 1993 Πωλ Βαλερύ, Ο κύριος Τεστ, Ολκός 1995
«Το σημαντικό είναι να μην κλειστούμε στον εαυτό μας και στη μοναξιά μας» λέει ο βραβευμένος ποιητής
NDP Photo Agency
Η ζωή και το έργο του βραβευμένου ποιητή, Τίτου Πατρίκιου, θα αναδειχθεί σε ειδική τιμητική εκδήλωση με αφορμή τα 90 χρόνια από τη γέννησή του (τον Μάιο φτάνει τα 91 πια), που θα πραγματοποιηθεί στο Λονδίνο, παρουσία του ίδιου, σε μία βραδιά με ομιλίες, απαγγελίες ποιημάτων, προβολή οπτικοακουστικού υλικού και μουσική.
Ο Τίτος Πατρίκιος, μετά από πολλά χρόνια απουσίας από το Λονδίνο, θα επιστρέψει στις 10 Μαρτίου για να συναντήσει, όπως ο ίδιος λέει, φίλους Έλληνες και Βρετανούς, που θα βρεθούν στην εκδήλωση για να τον ακούσουν, αλλά και αναγνώστες, που θα έχουν την ευκαιρία να συνομιλήσουν μαζί του.
Η εκδήλωση διοργανώνεται από τον Ελληνικό Κύκλο Βιβλιόφιλων Λονδίνου (www.ekivil.org) σε συνεργασία με το Γραφείο Ποιήσεως και τελεί υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού, του γραφείου Τύπου της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο και της Εταιρείας Συγγραφέων.
«Το σημαντικό είναι να μην κλειστούμε στον εαυτό μας και στη μοναξιά μας» απαντά ο Τίτος Πατρίκιος, με αφορμή την εκδήλωση για τη ζωή και το έργο του και συμπληρώνει ότι τέτοιου είδους προσκλήσεις είναι πάντα ευχάριστες.
Στην εκδήλωση θα παρουσιαστεί επιλογή ποιημάτων του, που θα απαγγελθούν στα ελληνικά και στα αγγλικά. Ο ίδιος θεωρεί ιδιαίτερα χρήσιμες για την ίδια την ποίηση και για τους αναγνώστες τις δημόσιες αναγνώσεις, που ανθίζουν εδώ και χρόνια στο εξωτερικό, και τελευταία και στην Ελλάδα.
«Οι δημόσιες αναγνώσεις και οι συναντήσεις για την ποίηση πιστεύω είναι κάτι το εξαιρετικά χρήσιμο. Έβλεπα σε άλλες χώρες ότι γίνονταν συχνά δημόσιες αναγνώσεις ποιημάτων, ποιητικά φεστιβάλ και συζητήσεις ανάμεσα σε ποιητές. Τελευταία γίνονται και στην Ελλάδα, μάλιστα και σε περιφερειακές πόλεις», σχολιάζει ο κ. Πατρίκιος.
Το ίδιο χρήσιμες θεωρεί τις μεταφράσεις των έργων συγγραφέων και ποιητών. Αν και έργα του ίδιου έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν ιδιαίτερα σε Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, ΗΠΑ, Μεξικό, Σερβία και Αλβανία, στη Μ. Βρετανία έχουν κυκλοφορήσει διάσπαρτα ποιήματά του, κυρίως σε εκδόσεις περιοδικών και ανθολόγιων.
«Η μετάφραση είναι ο βασικός άξονας για την επικοινωνία των ανθρώπων. Χωρίς αυτή δε μπορούμε να γνωρίσουμε τους άλλους πολιτισμούς. Χωρίς αυτή θα ξέραμε στην Ελλάδα τον Σαίξπηρ; Θα γνώριζαν στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Γερμανία την Ιλιάδα, τον Όμηρο και τους αρχαίους τραγικούς; Χρειάζεται όχι μόνο για τους κλασικούς, αλλά και για τους σύγχρονους. Είναι ο βασικός τρόπος επικοινωνίας», δήλωσε.
Οι καθηγητές του Kings College του Λονδίνου, Roderick Beaton, (επίτιμος καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας) και David Ricks, (καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας), θα χαιρετίσουν την εκδήλωση προς τιμήν του, μαζί με τον προεδρεύοντα του Γραφείου Ποιήσεως, Αντώνη Δ. Σκιαθά.
Απαγγελίες ποιημάτων θα κάνουν ο πρώην πρέσβης της Βρετανίας στην Ελλάδα και συγγραφέας, Τζον Κίτμερ, η ηθοποιός και λέκτορας Νεοελληνικών σπουδών στο πανεπιστήμιο του Reading, Δήμητρα Τζανιδάκη-Kreps, και ο συγγραφέας, Κωνσταντίνος Αλσινός. Θα προβληθεί ντοκιμαντέρ για τα 90 χρόνια του Τίτου Πατρίκιου, ενώ θα ακολουθήσει συνέντευξή του με το κοινό. O Ιταλός συνθέτης Antimo Magnotta θα συμμετέχει στην εκδήλωση με μουσικές του συνθέσεις. Την παρουσίαση θα κάνει η σκηνοθέτης Αναστασία Ρεβή, ενώ θα συμμετέχουν μαθητές του σχολείου Αγίας Σοφίας.
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στο Hellenic Centre (16-18 Paddington St, Marylebone), την Κυριακή 10 Μαρτίου (18.00 - 20.00).To CD-Βιβλίο με την μελοποιημένη ποίηση του Τίτου Πατρίκιου «Πολιορκημένος Χρόνος» μόλις κυκλοφόρησε από το Ogdoo Music Group. Μπορείτε να το προμηθευτείτε από όλα τα καταστήματα δίσκων, κεντρικά βιβλιοπωλεία και online
Γεννήθηκε στην Οδό Μάρνη της Αθήνας, μένει στο Παγκράτι
Είναι πολλά αυτά που με εκνευρίζουν, αλλά αμέσως σκέφτομαι «μήπως δεν είναι το
δικό μου μοντέλο αισθητικής αυτό που είναι το σωστό;». Υπήρξα επί πολλά
χρόνια
ακραίος και έτσι
χρειάστηκε να ωριμάσω ή να καταλαγιάσω για να καταλάβω τη σπουδαιότητα του
μέτρου.
Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Το όνομά μου είναι Βαπτιστής, η μητέρα μου το άλλαξε από αντίδραση και το έκανε «Τίτος». Εξαιτίας του έχω τραβήξει πολλά – το bullying είναι κάτι διαχρονικό, δεν είναι φαινόμενο της σημερινής εποχής. Πολλοί πίστευαν ότι είμαι Κρητικός –υπάρχει ο Άγιος Τίτος στο Ηράκλειο–, άλλοι ότι με έλεγαν Τίτο λόγω του ηγέτη της κομμουνιστικής Γιουγκοσλαβίας και έρχονταν να μου πουν «καλά, έχεις το όνομα αυτού του προδότη;».
Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο πατέρας μου ήθελε να βρει ένα σπίτι με καταφύγιο, επειδή υπήρχαν φόβοι ότι θα βομβαρδιζόταν η Αθήνα. Έτσι, μείναμε για 25 συναπτά έτη στην οδό Μάρνη 48. Στη συλλογή μου Συγκατοίκηση με το Παρόν, στο ποίημα «Το Σπίτι» έχω γράψει όλα όσα πέρασα σε αυτό («όταν το αδειάσαμε, με τη μητέρα μου να κλαίει, πατούσα τα τριάντα πέντε, μια ηλικία που γι' άλλους σταθεροποιούνται τα προσωρινά, γι' άλλους ένα-ένα τα σταθερά ανατρέπονται»). Σε αυτό το σπίτι με βρήκε ο πόλεμος, η Κατοχή και ο Εμφύλιος.
Όταν με ρωτούσαν τι θα γίνω όταν μεγαλώσω, μου άρεσε να λέω ότι θα γίνω αεροπόρος, αλλά η παιδική μου ηλικία περιείχε έντονα το στοιχείο του θεάτρου. Οι γονείς μου ήταν ηθοποιοί, με αποτέλεσμα να μεγαλώσω μέσα σε παρασκήνια, καμαρίνια και συναναστρεφόμενος με μεγάλες κυρίες του ελληνικού θεάτρου. Στο σπίτι μας δεν θυμάμαι ποτέ τα μεσημέρια να τρώμε μόνοι μας, συνεχώς δεχόμασταν επισκέψεις. Ήταν μια εποχή με μεγάλες διακυμάνσεις, αγωνία και διαρκείς μεταπτώσεις. Ο πατέρας μου ήταν ένας άνθρωπος που ξόδευε αφειδώς. Ζήσαμε μέρες που ο θίασος δεν πήγαινε καλά, χρωστούσαμε το νοίκι και όλες αυτές οι ανασφάλειες με έκαναν να στραφώ στην επιλογή της δικηγορίας. Όπως κάποια άλλα παιδιά έπαιζαν με κύβους ή άλλα παιχνίδια, εμένα μου άρεσε να παίζω με τις λέξεις. Σιγά-σιγά, αυτές οι συναρμολογήσεις λέξεων έγιναν ποιήματα και το 1943 δημοσιεύεται το πρώτο μου ποίημα, το οποίο και θυμάμαι ακόμα απέξω. Ο τίτλος του ήταν «Αν βρεις»: «Αν ψάξεις, θα βρεις. Τίποτα κρυμμένο δεν μένει, σπάσε σκληρά τους δεσμούς που σφιχτά είναι δεμένοι. Και αν βρεις μηδέν, με τον χρόνο ρουτίνα θα γίνει, να χάσεις πρέπει, αν θες μια θύμηση παντοτινή να μείνει». Αν και εκείνες οι εποχές περιείχαν αρκετές κακουχίες, θεωρώ ότι στις δύσκολες εποχές γράφει κανείς και όχι στις εύκολες.
Αν και ανήκω στους αναλφάβητους του Διαδικτύου, αναπολώ έναν Ιταλό που ήξερε πολύ από τον χώρο του Ίντερνετ και έλεγε ότι οι τρεις λέξεις με τις περισσότερες αναζητήσεις στο Google είναι πρώτα το «sex», μετά η λέξη «money» και στη συνέχεια –κανείς δεν θα το περίμενε ποτέ– η λέξη «poetry». Ίσως, τελικά, η ποίηση να είναι η τέχνη που περισσότερο γράφεται, παρά διαβάζεται. Η ποίηση σε βρίσκει, αρκεί, όταν σε συναντήσει, να μην την αρνηθείς
Οι μεγαλύτερες επιρροές μου προέρχονταν από ήρωες των βιβλίων που διάβαζα όταν ήμουν παιδί: ο Αχιλλέας, ο Οδυσσέας, ο Ιάσονας, που αργότερα έμαθα ότι δεν ήταν και τόσο καλό παιδί, ο Δον Κιχώτης και οι περιπέτειές του. Στην Κατοχή, μια τρομερά δύσκολη εποχή, υπήρχε έντονη θεατρική δραστηριότητα. Έβγαιναν περιοδικά, δίνονταν διαλέξεις, ο κόσμος διάβαζε και η Αθήνα ήταν γεμάτη θέατρα. Όλα αυτά μέσα σε ένα κλίμα καταπίεσης, σκλαβιάς, αντίδρασης και ελπίδας για μια καλύτερη ζωή.
Χαίρομαι όταν μου λένε ότι στο Διαδίκτυο υπάρχουν άνθρωποι που γνωστοποιούν τα ποιήματά μου για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Είναι η μεγαλύτερη ικανοποίηση για έναν ποιητή.
Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Η τύχη έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου. Στην Κατοχή έφτασα πολύ κοντά στον θάνατο. Μια μέρα είχα ραντεβού με μια κοπέλα από την ΕΠΟΝ για να μου φέρει αφίσες. Κάποιος με είδε και με κατέδωσε στους συνεργάτες των Γερμανών, με συλλαμβάνουν και με στήνουν στον τοίχο για να με σκοτώσουν. Την ώρα που είναι έτοιμοι να με πυροβολήσουν, ακούω τον έναν να λέει στους άλλους: «Ρε, μήπως δεν είναι αυτός που μας είπαν, αυτός είναι καλοντυμένος». Φορούσα εκείνη την ημέρα ένα σακάκι και τότε συνειδητοποίησα πως το καλό ντύσιμο μπορεί καμιά φορά να σε προστατέψει. Αφού με έψαξαν και δεν βρήκαν τίποτα, με ρώτησαν τι ήθελα εκεί. Τους απάντησα ότι περίμενα μια κοπέλα για να πάμε βόλτα στην Ακρόπολη. Μου λέει τότε ο ένας από αυτούς με αυστηρό ύφος: «Σου δίνω δέκα λεπτά, αν δεν έρθει η κοπέλα, τελείωσες». Τότε βλέπω την κοπέλα να πλησιάζει πάνω σε ένα ποδήλατο, με το ταγάρι όπου είχε τις αφίσες να κρέμεται, και, ευτυχώς, αντί να φοβηθεί και να φύγει, όταν τους είδε, άφησε το ποδήλατο και ήρθε τρέχοντας κατά πάνω μου. Με αγκάλιασε, με φίλησε και αυτός τότε μου είπε: «Άντε, τη γλίτωσες, μη σε πετύχω ξανά, γιατί την επόμενη φορά δεν θα είσαι τυχερός». Είναι επικίνδυνο να κάνουν σήμερα παραλληλισμούς με την Κατοχή και να λένε ότι και σήμερα έχουμε ένα είδος κατοχής. Θυμάμαι μια δημοσιογράφο να μου δηλώνει: «Μα, δεν βλέπετε ότι έχουμε Κατοχή;» Της απάντησα ότι Κατοχή με παχυσαρκία δεν υπάρχει.
Χαίρομαι όταν μου λένε ότι στο Διαδίκτυο υπάρχουν άνθρωποι που γνωστοποιούν τα ποιήματά μου για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Είναι η μεγαλύτερη ικανοποίηση για έναν ποιητή. Πριν από μερικά χρόνια κατάλαβα ότι παρόλο που η ποίηση είναι αυτοβιογραφική και αφορά προσωπικά βιώματα, γίνεται χρήσιμη και ολοκληρώνεται μόνο όταν δίνει τη δύναμη στον αναγνώστη να φτιάξει εκείνος τη δική του αλήθεια και να ανακαλύψει τον εαυτό του. Αν και ανήκω στους αναλφάβητους του Διαδικτύου, αναπολώ έναν Ιταλό που ήξερε πολύ από τον χώρο του Ίντερνετ και έλεγε ότι οι τρεις λέξεις με τις περισσότερες αναζητήσεις στο Google είναι πρώτα το «sex», μετά η λέξη «money» και στη συνέχεια –κανείς δεν θα το περίμενε ποτέ– η λέξη «poetry». Ίσως, τελικά, η ποίηση να είναι η τέχνη που περισσότερο γράφεται, παρά διαβάζεται. Η ποίηση σε βρίσκει, αρκεί, όταν σε συναντήσει, να μην την αρνηθείς. Σήμερα οι ποιητές χρειάζονται, γιατί πολλές φορές η επιπολαιότητά μας κάνει πιο ευχάριστη τη ζωή. Στην ποίηση, άμα είσαι πολύ σοβαρός, γίνεσαι ανιαρός. Είναι πολλά τα πράγματα που μας βρίσκουν στη ζωή, χωρίς καν να το αντιληφθούμε. Είναι κάτι που συμβαίνει και στον έρωτα. Περνά από μπροστά μας αρκετές φορές, τον χάνουμε και μετά χτυπάμε το κεφάλι μας γιατί δεν προλάβαμε. Για τον έρωτα έχω γράψει ένα ποίημα που λέγεται «Το δύσκολο»: «Όπως και αν έρθουν τα πράγματα, όσο αντίξοες κι αν είναι οι συνθήκες, πάντα μπορεί κανείς να ερωτεύεται. Το δύσκολο είναι ν' αγαπάς».
Στην Αθήνα με γοητεύουν πολλά πράγματα. Εκείνοι που ενοχλούν πολλά σε αυτήν είναι οι άνθρωποι που δεν γεννήθηκαν εδώ και ήρθαν να εγκατασταθούν στην πορεία της ζωής τους στην Αθήνα. Μου αρέσει πολύ να περπατάω στην Αθήνα και να κυκλοφορώ στους δρόμους της. Αυτό που δεν μου αρέσει είναι ο βανδαλισμός και η καταστροφή. Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Είναι πολλά αυτά που με εκνευρίζουν, αλλά αμέσως σκέφτομαι «μήπως δεν είναι το δικό μου μοντέλο αισθητικής αυτό που είναι το σωστό;». Υπήρξα επί πολλά χρόνια ακραίος και έτσι χρειάστηκε να ωριμάσω ή να καταλαγιάσω για να καταλάβω τη σπουδαιότητα του μέτρου. Πέρασαν πολλά έτη, βέβαια, γιατί πάντα θεωρούσα ότι το μέτρο έχει να κάνει με τη μετριότητα και την ασημαντότητα. Το μέτρο είναι η κατάκτηση μιας ισορροπίας. Ένας από τους πιο σημαντικούς ζωγράφους του σουρεαλισμού, ο Μαρσέλ Ντισάν, δημιουργούσε για πολλά χρόνια ένα έργο τέχνης που ήταν φτιαγμένο ανάμεσα σε δύο κρύσταλλα. Το έργο αυτό αγοράστηκε από ένα μεγάλο μουσείο και κάποια στιγμή τον κάλεσαν για να του πουν ότι μπήκε ένας διαταραγμένος άνδρας και με ένα σφυρί ράγισε το κρύσταλλο και ότι έπρεπε να πάει να το αλλάξει. Πάει ο Ντισάν στο μουσείο, το βλέπει με το ράγισμα και λέει «το έργο τώρα τελείωσε». Παρά το παράδοξο της ιστορίας, αντιλαμβανόμαστε ότι για κάθε έργο χρειάζεται ένα τέλος. Είναι ένα κριτήριο που ισχύει και όταν διαβάζεις ένα ποίημα για να κρίνεις αν είναι καλό ή κακό. Ένα ποίημα τελειώνει όταν δεν μπορείς να προσθέσεις ούτε μια λέξη. Η μεγαλύτερη δυσκολία όταν γράφει κανείς –και όχι μόνο ποιήματα– είναι το πώς τελειώνεις. Η αρχή είναι πάντα εύκολη, μπορεί να είναι ένα κίνητρο, μια παρόρμηση, ένα αίσθημα. Δεν μιλάμε για την έμπνευση, διότι η έμπνευση είναι η ξαφνική λάμψη που μέχρι τότε κοίταζες κάτι χωρίς να το βλέπεις. Το δύσκολο είναι το τέλος. Η «λύσις», που έλεγε και ο Αριστοτέλης. Για όλα!
Αυτήν τη στιγμή παρακολουθούμε να γκρεμίζονται όλες οι βεβαιότητες με τις οποίες εμείς μεγαλώσαμε. Όλες οι βεβαιότητες είναι υπό κρίση και αναθεώρηση. Έχω υπάρξει για πολλά χρόνια μέλος κόμματος. Τώρα, δεν ανήκω πουθενά. Το μόνο που πιστεύω είναι ότι είμαι ένας επιζών. Ξέρετε, όταν λέμε είμαι «της Αριστεράς», αυτή η γενική είναι κτητική και δηλώνει ότι ανήκεις κάπου. Όπως όταν λέμε ότι είμαι του Ολυμπιακού ή του Παναθηναϊκού. Μία από τις μεγάλες εκπλήξεις που συνάντησα στη ζωή μου ήταν στο Παρίσι, τέλη της δεκαετίας του '50, όταν διάβασα στην εφημερίδα, ύστερα από μια εκλογική αναμέτρηση, ότι το τάδε κόμμα πήρε Α ποσοστό, το άλλο Β και οι λοιπές αριστερές δυνάμεις έλαβαν τόσο. Για πρώτη φορά είδα τη λέξη «Αριστερά» στον πληθυντικό και έπαθα σοκ. Αναλογιζόμουν πώς είναι δυνατόν να είναι πολλές οι αριστερές, αφού γνωρίζουμε ότι είναι μία; Επομένως, συνειδητοποίησα ότι οι αριστερές είναι πολλές. Οι μύθοι και οι βεβαιότητες έχουν τη δύναμη να ανανεώνονται. Το ζήτημα δεν είναι πώς αυτοπροσδιορίζεται κάποιος στην πολιτική αλλά το τι έχει κάνει και πώς κρίνεται με βάση το έργο του. Η κομματική ένταξη είναι πολύ περιοριστική στην πνευματική δράση. Ένας διανοούμενος δεν μπορεί να βρίσκεται σε κλίμακες ηγεσίας, διότι έχει την ελευθερία της γνώμης του και την αναπλάθει συνεχώς. Μέσα σε κομματικά πλαίσια αναγκάζεται να ακολουθεί τις απόψεις της πλειοψηφίας
Σήμερα οι ποιητές χρειάζονται, γιατί πολλές φορές η επιπολαιότητά μας κάνει πιο ευχάριστη τη ζωή. Στην ποίηση, άμα είσαι πολύ σοβαρός, γίνεσαι ανιαρός.
Στην Αθήνα με γοητεύουν πολλά πράγματα. Εκείνοι που ενοχλούν πολλά σε αυτήν είναι οι άνθρωποι που δεν γεννήθηκαν εδώ και ήρθαν να εγκατασταθούν στην πορεία της ζωής τους στην Αθήνα. Μου αρέσει πολύ να περπατάω στην Αθήνα και να κυκλοφορώ στους δρόμους της. Αυτό που δεν μου αρέσει είναι ο βανδαλισμός και η καταστροφή. Σίγουρα, η αιτία βρίσκεται στη δυσφορία της καθημερινής ζωής, η οποία εκφράζεται πάνω σε αντικείμενα, αλλά σε όλες τις εποχές υπήρχαν άνθρωποι που δεν ήταν ενταγμένοι στο κοινωνικό σύνολο. Δείτε τους ισλαμιστές τι έκαναν στην Παλμύρα. Ήταν μια εικόνα που δεν μπορούσαν να δεχθούν, με αποτέλεσμα να επιδιώκουν την καταστροφή. Όταν δεν μπορείς να διαιωνίσεις την ύπαρξή σου με τη δημιουργία, μπορείς να το πετύχεις με την καταστροφή. Ο Ηρόστρατος ήταν Έλληνας, ο οποίος, για να μείνει στην Ιστορία, κατέστρεψε τον ναό της Εφέσου. Δυστυχώς, η καταστροφή είναι ένας τρόπος να εξασφαλίσεις την παρουσία σου στο παρόν, αλλά και στο μέλλον
Πριν από αρκετά χρόνια, ένας φίλος μού είπε: «Δεν σε υποφέρω πια, είσαι φλύαρος». Σοκαρίστηκα και πήγα σε έναν άλλο φίλο μου, που τον εκτιμούσα πολύ, και τον ρώτησα: «Πες μου, είμαι φλύαρος;». Μου απάντησε: «Η αλήθεια είναι ότι μιλάς πολύ, φλύαρος όμως δεν είναι αυτός που μιλάει πολύ, αλλά εκείνος που δεν ακούει τον άλλο». Σημασία, λοιπόν, έχει να ξέρεις να ακούς και να ζεις όπως επιθυμείς, δημιουργικά και διαπλαστικά, αρκεί να μην το κάνεις εις βάρος κάποιου άλλου.
Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Δεν υπάρχει κοινωνία που να έχει καταργήσει το «εγώ», το ίδιο ισχύει και για την ελληνική. Αν ανατρέξουμε στη μαοϊκή εποχή της Κίνας, είχε καταργηθεί το «εγώ» της κοινωνίας, αλλά επικρατούσε το «εγώ» του ηγέτη. Το ουσιαστικό είναι να καταλάβουμε ότι δεν υπάρχει «εγώ» χωρίς το «εμείς», γιατί αλλιώς το «εγώ» είναι μοναχικό και τα μοναχικά άτομα πεθαίνουν μόνα τους, χωρίς να τα λογαριάζει κανείς. Το ίδιο ισχύει και για το «εμείς», που μπορεί να υπάρξει μόνο αν ακολουθείται από το «εγώ», διότι το «εμείς» δεν μπορεί να είναι ένας πολτός μέσα στον οποίο εξανεμίζονται τα «εγώ». Την ευτυχία την αντιλαμβανόμαστε εκ των υστέρων. Όταν τη ζούμε, δεν το καταλαβαίνουμε, αλλά σημασία έχει να μην καθυστερήσουμε πολύ να την αγγίξουμε. Για τον θάνατο μου αρέσει κάτι που έχει πει ο Γούντι Άλεν: «Βεβαίως και φοβάμαι τον θάνατο, γι' αυτό προτιμώ όταν έρθει να μην είμαι εκεί». Παρ' όλο που η κουλτούρα μου είναι η χριστιανική, δεν πιστεύω στον Θεό ή σε υπέρτερες δυνάμεις, γι' αυτό και δηλώνω αγνωστικιστής. Αγνοώ. Τις μεγαλύτερες ικανοποιήσεις που παίρνω στη ζωή μου είναι όταν έρχονται και μου λένε πως ένας στίχος ή ένα ποίημά μου βοήθησε έναν άνθρωπο να ξεπεράσει μια πικρή ιστορία του. Η ζωή με έχει μάθει ότι αξίζει τελικά να τη ζεις και όχι να την καταστρέφεις. Ο Καζαντζάκης έχει πει: «Δεν φοβάμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι ελεύθερος». Εμένα μου αρέσει να το αντιστρέφω: «Πάντα φοβάμαι για κάτι, πάντα ελπίζω σε κάτι και προσπαθώ πάντα να γίνω ελεύθερος».
ΚΛΙΚ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΝΤΕΟ
00:00
03:46
Ιnfo: Το τελευταίο βιβλίο του Τίτου Πατρίκιου Ο πειρασμός της νοσταλγίας - Σημειώσεις καθημερινότητας κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην έντυπη έκδοση της LIFO τον Μάιο του 2016.
ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ: ΕΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ· ΜΙΑ ΠΟΙΗΣΗ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΠΑΡΟΥΣΑ
Στις 21 Μαΐου του 1928 γεννιέται στην Αθήνα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές που γνώρισε ποτέ η Ελλάδα. Ο λόγος φυσικά για τον Τίτο Πατρίκιο, έναν ποιητή που πλούτισε τη λογοτεχνική παραγωγή αυτού του τόπου με το πλούσιο και πολυσχιδές του έργο, το οποίο και συνεχίζει ακάματα μέχρι σήμερα.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ
Οι γονείς του ήταν οι πολύ γνωστοί ηθοποιοί του θεάτρου, ο Σπύρος Πατρίκιος και η Λέλα Σταματοπούλου – Πατρικίου. Παιδί ακόμη, ο Πατρίκιος γοητεύτηκε από το όραμα μιας καλύτερης και δικαιότερης κοινωνίας και υπερασπίσθηκε αυτό το όραμα με την κριτική του σκέψη και με την ενεργό συμμετοχή του. Στη διάρκεια της Κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος της ΕΠΟΝ, του EΑΜ και του ΕΛΑΣ.
Το 1943 δημοσιεύεται στο περιοδικό «Ξεκίνημα της Νιότης» το ποίημά του, με τίτλο «Αν βρεις». Είναι η πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα σε ηλικία μόλις 15 ετών. Το 1946 ολοκλήρωσε τα γυμνασιακά του μαθήματα στο Βαρβάκειο και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1951, τελειόφοιτος της Νομικής, «έφτασε νύχτα με συνοδεία στη Μακρόνησο, από κει τον ξανάστειλαν με χειροπέδες στην εξορία» στον Αϊ-Στράτη (1952-1953), από όπου επέστρεψε ως «αδειούχος εξόριστος» και εργάστηκε ως δικηγόρος. Όμως ο Δικηγορικός Σύλλογος έκανε έφεση εις βάρος του, διότι «δεν μπορεί κάποιος να ασκεί τη δικηγορία στις άδειές του από την εξορία». Το 1954 κυκλοφόρησε σε προσωπική έκδοση ο Χωματόδρομος, τον οποίο έγραψε εξ ολοκλήρου στον Αϊ-Στράτη, και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από την κριτική της εποχής. Το 1959 φεύγει για το Παρίσι, όχι για να αυτοεξοριστεί, αφού κανείς δεν εξορίζεται από μόνος του, αλλά για να «λευτερωθεί μονάχος. Να αυτοαπελευθερωθεί», όπως εύστοχα επισημαίνει.
Στο Παρίσι σπούδασε Κοινωνιολογία και Φιλοσοφία. Επέστρεψε στην Ελλάδα, αλλά μετά την επιβολή της δικτατορίας κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, δράση για την οποία η χούντα των συνταγματαρχών είχε ζητήσει να του αφαιρεθεί η ελληνική υπηκοότητα. Από το 1967 έως το 1975 κινείται ανάμεσα στο Παρίσι και στη Ρώμη. Στην ποίησή του αυτή την περίοδο είναι έντονο το στοιχείο του νόστου (Ξένοι παντού, γυρνάμε / από χώρα σε χώρα, από πόλη σε πόλη. / Το λίγο φως απ’ την πατρίδα / που απόμεινε στην κόχη του ματιού / όλο και ξεθωριάζει / κάτω από ξένους ουρανούς.)
Σε μια συνέντευξή του, τον Ιανουάριο του 2013 αναφέρει: «Τέλη του ’75 στο Παρίσι, και η γυναίκα μου κι εγώ είχαμε εξαιρετικές επαγγελματικές προτάσεις από την Ουνέσκο, από το πανεπιστήμιο. Είπαμε όχι σε όλες. Θέλαμε, το παιδί που περιμέναμε, να γεννηθεί στην Ελλάδα. Ήμασταν κι οι δυο… υπερβαλλόντως αισιόδοξοι για τις αλλαγές που θα ’φερνε η μεταπολίτευση. Και βρεθήκαμε άνεργοι, να ξεκινάμε από την αρχή… Παρ’ όλο που έζησα χρόνια στο εξωτερικό, και τότε και τώρα είμαι κατά της αποδημίας. Αυτός είναι ο τόπος μας. Αυτός μας έλαχε. Με πονάει η καρδιά μου βλέποντας τόσα παιδιά να εκπατρίζονται».
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ
Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής. Η ποίησή του έχει ως αφετηρία την ελληνική Αντίσταση, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα. Συνοδοιπόροι του είναι οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Οι επιρροές του, απαντώνται στα πρόσωπα των Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανού, Βάρναλη, Καρυωτάκη, Βρεττάκου, Σεφέρη. Αρχικά επιδίδεται στην πολύστιχη και πολυμερή σύνθεση κατά τα πρότυπα του Ουίτμαν, του Μαγιακόφσκι, του Νερούντα και του Ρίτσου. Παράλληλα καλλιεργεί και το αυτόνομο ολιγόστιχο ποίημα -κάποτε το επιγραμματικό- επηρεασμένος από το παράδειγμα του Πάουντ, ενώ στην όψιμη φάση διακρίνονται επιρροές από τον Μπρεχτ.
Χαρακτηριστικά της ποίησής του είναι η ρεαλιστική στάση, η πικρή ειρωνεία, ο στοχαστικός σχολιασμός, που πηγάζει από την αποδοχή της πραγματικότητας, η κίνηση μεταξύ συναισθήματος και στοχασμού, ατομικής περιοχής και συλλογικού πεδίου, ο συγκερασμός καθημερινότητας και ιστορίας και η αυτοαναφορικότητα. Ο Τίτος Πατρίκιος δεν είναι μόνο ποιητής, μολονότι αυτό ήταν το κεντρικό «στοίχημα της ζωής του», όπως το όρισε κάποτε ο ίδιος. Κεντρικό, αλλά όχι μοναδικό, καθώς υπηρέτησε τα γράμματα ποικιλότροπα: ιδρυτικό μέλος και από τους βασικούς συντελεστές του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, πεζογράφος και μεταφραστής. Μετέφρασε έργα των Σταντάλ, Αραγκόν, Μαγιακόφσκι, Νερούντα, Γκόγκολ, Γκαρωντύ, Λούκατς. Είναι άνθρωπος με πλούσιο βιωματικό υλικό και ευρύτατη παιδεία, που εμφαίνεται στην ποίησή του.
Ο ίδιος δεν αυτοπροσδιορίζεται ως στρατευμένος ποιητής, σχολιάζοντας ότι η στράτευση προϋποθέτει την πειθαρχία και την απόλυτη υποταγή, ενώ ο ποιητής είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος, που δεν υπόκειται σε κανενός είδους δέσμευση. Είναι κατ’ εξοχήν πολιτικός ποιητής, αν και θεωρείται από τους πιο ερωτικούς. Αναμφισβήτητα η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου είναι ποίηση της πολιτικής του εμπειρίας. Ο χαρακτηρισμός «ποιητής της ήττας» δεν είναι πράγματι ενδεικτικός για εκείνον και την ποίησή του, καθώς η μάχη του για οράματα και ιδανικά μοιάζει ανυποχώρητη. Το αίσθημα της εξορίας κυριαρχεί σε όλη την ποίησή του, είτε ως εξορία πραγματική, ως κόλαση και καθαρτήριο μαζί, είτε στη συνέχεια ως αυτοεξορία, που γεννά το αίσθημα της αποκοπής μαζί με την οδυνηρή αναζήτηση της συνέχειας και της ενότητας. Ο Πατρίκιος προσπαθεί να καταπολεμήσει το αίσθημα αυτό της αποκοπής με την ανάμνηση των άλλων, δηλαδή των συντρόφων. Κεντρικός άξονας της ποιητικής ανθρωπογνωσίας του είναι και η αναζήτηση της αλήθειας. Μια αναζήτηση που ταυτίζεται με τον προορισμό της ποίησής του.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΙΤΟΥ ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ
Στο ερώτημα αν η ποίηση χρειάζεται στις μέρες μας, ο Πατρίκιος απαντά: «Ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι’ αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι, τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις». Γι’ αυτό «μας βρίσκει η ποίηση». Για να ανατρέψει αντιανθρώπινες αντιλήψεις και πρακτικές. Για να αντιστρέψει την αρνητική πραγματικότητα. Για να μην ενδώσουμε στην ευτέλεια και στη χαμέρπεια που μας περιβάλλουν. Μόνο που πρέπει να διανύσουμε κι εμείς το δρόμο που μας αναλογεί. Να συναντήσουμε την ποίηση, έτσι ώστε να ανακαλύπτουμε τη μαγεία και την αλήθεια που κρύβουν μέσα τους οι στίχοι. Γιατί η επικοινωνία είναι αμφίδρομη. Γιατί ποίηση χωρίς αναγνώστες δεν ταξιδεύει.
Η ποίηση του Πατρίκιου, ουσιαστικά προσγειωμένη και κρυμμένη σε όλες τις πτυχώσεις του φαινομένου που ονομάζεται ζωή, επιδιώκει την ανατροπή του αναμενόμενου και τη μεταφορά στον κόσμο του ονείρου. Είναι μια ποίηση, ωστόσο, που δεν ονειροβατεί· δίνει την εντύπωση ότι έχει συναίσθηση της βασικής της αποστολής που δεν είναι άλλη από τον εναγκαλισμό με τον κάθε αναγνώστη σε ένα ονειρικό ποιητικό παραμύθι. Ο Πατρίκιος χαρίζει στο αναγνωστικό του κοινό μια ποίηση «απογυμνώνει και απογυμνώνεται» με ευθύτητα και τόλμη, όπως επεσήμανε και ο Μαρωνίτης για την ποιητική σύνθεσή του Πατρίκιου Σε βρίσκει η ποίηση (2012). Δίνει την αίσθηση ότι αφομοιώνει στην ποίησή του τα όσα συμβαίνουν γύρω του, αλλά και την δική του συμμετοχή και παρατήρηση. Είναι μια ποίηση συμπεριληπτική που αφουγκράζεται τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και αυτήν ακριβώς αποδίδει στα ποιήματά του. Ίσως για αυτό να αγαπήθηκε και τόσο πολύ από τους αναγνώστες.
Κλείνουμε το αφιέρωμά μας με το ποίημα που ο ίδιος ο Τίτος Πατρίκιος επέλεξε τον Απρίλιο του 2020 ως καταλληλότερο για την κρίση της πανδημίας που βιώνουμε σήμερα. Ο ίδιος δήλωσε: «Επειδή εξακολουθώ να έχω ισχυρούς δεσμούς με τους φίλους μου στη γειτονική Ιταλία και χαίρομαι που είναι όλοι καλά, με ενημέρωσαν ότι αυτές τις μέρες ένας διάσημος ηθοποιός της χώρας διάβασε στο Ιnstagram ένα δικό μου ποίημα. Πράγματι, είναι ένα ποίημα που ταιριάζει σ’ αυτή την κατάσταση. Το είχα γράψει σε μια περίοδο της ζωής μου που είχα γλιτώσει από μια δύσκολη εγχείρηση. Τότε είχα βρεθεί στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου, μεταξύ ζωής και ανυπαρξίας. Οι γιατροί είχαν πει ότι δεν ήταν σίγουρο πως θα επιζούσα. Ωστόσο, τον Γενάρη του 2002 βγήκα ζωντανός απ’ αυτήν τη δοκιμασία και το καλοκαίρι του ίδιου έτους έγραψα το ποίημα». Ας απολαύσουμε λοιπόν το ποίημα «Άλλο ένα καλοκαίρι»· μια υπενθύμιση ότι «η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε», όπως έλεγε και ο Καρυωτάκης, ακόμα και σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς!
«Άλλο ένα καλοκαίρι» (Τίτος Πατρίκιος)
Για σκέψου να μην πρόφταινα κι αυτό το καλοκαίρι να δω το φως ξανά εκτυφλωτικό να νιώσω την αφή του ήλιου στο κορμί μου να οσμιστώ δροσερές και χαλασμένες μυρωδιές να γευτώ γλυκόξινες και πιπεράτες γεύσεις ν’ ακούω τα τζιτζίκια ως τα κατάβαθα της νύχτας να καταλαβαίνω τούς δικούς μου που αγαπώ να μην αδημονώ μ’ αυτούς που με στηρίζουν να σκέφτομαι κι εκείνους που θέλησα να ξεχάσω να βρίσκω φίλους που έρχονται από μακριά ν’ αφήνω κι άλλες ζωές να μπαίνουν στη δική μου να κολυμπάω σε θάλασσες ζεστές ν’ αντικρίζω φρέσκα σώματα γυμνά ν’ αναπολήσω έρωτες, να ονειρευτώ καινούργιους ν’ αντιληφθώ τα πράγματα που αλλάζουν. Έτσι καθώς τα πρόφτασα αυτό το καλοκαίρι λέω να ελπίζω για προσεχή Χριστούγεννα για κάποια επόμενη Πρωτοχρονιά – άσε να δούμε και για παραπέρα.
Αν όπως λέει ο ποιητής «η ποίηση ψάχνει γι’ απαντήσεις/σ’ ερωτήματα που ακόμα δεν έχουνε τεθεί» ο κριτικός ψάχνει απαντήσεις που έχουν διατυπωθεί αλλά δεν φαίνονται άμεσα στο ποίημα.
Φίλοι για κάποια χρόνια με τον Τίτο νόμιζα ότι τον ξέρω καλά- εννοώ ποιητικά. Όμως έρχεται αυτό το βιβλίο της Ελένης Αντωνιάδου Κείμενα για τον Τίτο Πατρίκιο (Βακχικόν) και μου φανερώνει πτυχές αθέατες. Συνήθως η ποίησή του κατατάσσεται σε μια γνωστή περιοδολόγηση- τα ποιήματα της επανάστασης- της διάψευσης – της υπαρξιακής αναζήτησης και εσχάτως τα ερωτικά.
Με το βιβλίο της Ελένης Αντωνιάδου βυθιζόμαστε βαθύτερα στην κουζίνα, όπως λέμε, του ποιητή. Ανοιγόμαστε σε άλλα μονοπάτια, ανακαλύπτουμε άλλες επιρροές, μας ανοίγει τον αθηναιοκεντρισμό του, την υλικότητα της ποίησης του, τον κυπριακό εαυτό του, ξαναρίχνει μια ματιά στον ερωτικό ποιητή για να καταλήξει στον στοχαστικό ποιητή.
Αναφέρω ορισμένα παραδείγματα που μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση. Για παράδειγμα: Ο Τίτος Πατρίκιος πολλές φορές αναφέρει σε συνεντεύξεις του τις οφειλές του στον Ρίτσο, στον Μαγιακόβσκι, στον Νερούντα . Η Ελένη Αντωνιάδου στη μελέτη της επικεντρώνει στην υποδόρια σχέση του με τον Σεφέρη. Εκκινώντας από την παρατήρηση του Δημ. Μαρωνίτη ότι η “Επιμονή μιας Πόλης” του Τίτου δικαιούται να καταγραφεί στα γράμματά μας ως ποίημα δίδυμο του σεφερικού “Βασιλιά της Ασίνη» η Ελένη Αντωνιάδου διατυπώνει ότι η ιδέα και των δύο ποιημάτων είναι η φθορά και ο χρόνος, όπως προσλαμβάνονται μέσα από την εμπειρία μιας επίσκεψης σε έναν τόπο με ιστορικό φορτίο. Υπάρχουν και στα δύο ποιήματα ένα εξωτερικό κι ένα εσωτερικό τοπίο, ένα ποιητικό υποκείμενο που παρατηρεί και σχολιάζει, διαρκώς μετασχηματιζόμενο, και ένα δεύτερο πρόσωπο, μια γυναίκα, που μοιράζεται αυτήν την ποιητική περιπέτεια.
Η συγγραφέας διαβάζοντας το ποίημα του Πατρίκιου Cava dei Tirreni σε παραλληλία με τον «Τελευταίο σταθμό» του Σεφέρη διαπιστώνει ότι η παραγωγή της ποίησης είναι δυνατή ακόμα και μέσα από δρόμους αντιθετικούς, φτάνει να υπάρχει η κατοικία της μνήμης και να μπορεί κάποιος να αναγνωρίζει τo παλίμψηστο της ιστορίας. Και δεν αναφέρει την κατοικία της μνήμης τυχαία, αλλά γιατί πιστεύει ακριβώς ότι ο Τίτος Πατρίκιος, μετά από πολλά χρόνια, όταν θα γράψει το ποίημα που έχει ακριβώς αυτόν τον τίτλο «Κατοικία της μνήμης», στη συλλογή «Η αντίσταση των γεγονότων», μιλά ακριβώς γι’ αυτό «το δάσος των σκοτωμένων φίλων», μιλά για «όσα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν», για τα οποία μιλά και ο Σεφέρης με τον δικό του τρόπο στον «Τελευταίο Σταθμό», αν και γραμμένο στο τυρηννικό χωριό «Cava dei Tirreni» στις 5 Όκτωβρίου του 1944. Μια κοπιαστική αλλά ουσιαστική παράλληλη ανάγνωση αυτών των δύο σημαντικών για τη Γραμματεία μας ποιημάτων.
Μια άλλη οπτική στον αθέατο κόσμο των ποιημάτων του Τίτου που δίνει η συγγραφέας είναι τα υλικά πράγματα. Γράφει: «σκέφτηκα πολλές φορές πόσο πολλές πληροφορίες και με πόσο εναργή τρόπο μπορεί να μας δώσει η ποίησή του για μια ολόκληρη εποχή που συνδέεται με τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα της σύγχρονης Ελλάδας, όχι μόνο ως προς τον δημόσιο αλλά και τον ιδιωτικό μας βίο. Με δεδομένο πάντοτε ότι ο υλικός κόσμος άλλοτε αποτελεί το αναγκαίο περιβάλλον του ποιητικού γεγονότος και άλλοτε αποτελεί την προβολή των ανθρώπινων συναισθημάτων». Χωρίζει μάλιστα τον τρόπο εικονοποίησης του κόσμου των απτών πραγμάτων στην ποίηση του Πατρίκιου σε δύο μεγάλες ομάδες ποιημάτων. Η πρώτη περιλαμβάνει τα ποιήματα που γράφτηκαν ως τη Μεταπολίτευση και η δεύτερη ξεκινά από την οριστική εγκατάσταση του στην Αθήνα ως σήμερα. Από την καταγραφή των υλικών πραγμάτων είτε είναι μια ταράτσα με μαλτεζόπλακες είτε οι πατάτες, το τσιγάρο, ο καφές. Ακόμα είναι τα κτίρια: σπίτια, μουσεία, εστιατόρια, μαγειρεία, νοσοκομεία, κέντρα διασκέδασης. Μεταφορικά μέσα: κάρα, σούστες, βάρκες, πλοία, αεροπλάνα, τραμ, λεωφορεία, τρένα κάθε λογής. Είδη ένδυσης: τεζαριστά φορέματα, περισκελίδες, σλιπ, καπέλα, παπούτσια κάθε λογής. Έπιπλα: καναπέδες, τραπέζια, πολυθρόνες, κρεβάτια, γραφεία. Φαγητά, ποτά και γλυκά αναφέρονται στην Αθήνα ως μνήμη, ως παρόν αλλά και ως κιβωτός του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών αναστοχασμών. Την εξέλιξη αυτής της υλικότητας του Τίτου θα την βρούμε στις πόλεις της Ευρώπης «ως διεύρυνση της ποιητικής του γεωγραφίας αυτήν τη φορά και τέλος, στην Ελλάδα ως ευρύτερος γενέθλιος αλλά και μυθολογικός τόπος». Τα υλικά πράγματα αποκτούν μια άλλη σημαντική γίνονται φορείς στοχασμού. Είναι σαν ο ποιητής να περνάει από την ρεαλιστική απεικόνιση ενός Κουρμπέ στην μετα-ιμπρεσιονιστική αναζήτηση του Σεζάν.
Μια άλλη συνεισφορά της Ελένης Αντωνιάδου είναι η αναζήτηση του χώρου στην ποίηση του Τίτου. Τα ποιήματα του, όπως λέει, « κατοικούν σε πόλεις. Διαβιούν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών, κυκλοφορούν σε δρόμους, σε σταθμούς τρένων ή λεωφορείων, παίρνουν αεροπλάνα, καταλύουν σε δωμάτια ξενοδοχείων. Παιδί της πόλης είναι εξάλλου ο ίδιος και είναι αρκούντως εντυπωσιακό το γεγονός ότι ξεκινά την ποιητική του πορεία από έναν μακρύ «χωματόδρομο» και ένα υπαίθριο ποιητικό τοπίο που περιλαμβάνει τόσες σκηνές φύσης και αγροτικής ζωής για να καταλήξει στις μεγάλες πλατείες των ευρωπαϊκών πόλεων. Από μια άποψη ο Τίτος μας θυμίζει τα τοπόσημα του Μένη Κουμανταρέα : Η οδός Δερβενίων, η οδός Μάρνη, η οδός Καποδιστρίου, η Αρμοδίου και Αθηνάς, η Μενάνδρου, ο σταθμός Λαρίσης, η Όμόνοια, το Μοναστηράκι, του Ψυρρή, το Θησείο, το καπνοκοπτήριο, το θέατρο «Ερμής», το καφενείο «Στέμμα» στην Όμόνοια, άλλα κτήρια που δεν υπάρχουν πια και μαζί με αυτά ένας πολύχρωμος κόσμος ανθρώπων που κατοικούν στα ποιήματα του και όπως σωστά λέει η συγγραφέας « αναπλάθουν τον κοινωνικό ιστό και τη ζωή αυτής της πόλης που μας περιβάλλει και μας περιέχει και που η ανάσα της φθάνει στ’ αυτιά μας αυτή την ώρα που μιλάμε εδώ, σ’ αυτή την αίθουσα».
Η Ελένη Αντωνιάδου επεκτείνει τους προβληματισμούς του και στις τελευταίες συλλογές του Τίτου, τις μεγάλες συνθέσεις, στις οποίες επιστρέφει ο Πατρίκιος μετά από πολλά χρόνια, όχι κλείνοντας τον κύκλο, αλλά επιμένοντας στην αενάως ανοιχτή σπείρα. Μιλώντας μαζί του μου είχε πει ότι διαβάζοντας τους σύγχρονους αγγλοσάξονες ποιητές διαπίστωσε πώς η ποίηση γίνεται πιο αφηγηματική, πιο αυτοβιογραφική. Και αισθάνθηκε δικαιωμένος καθώς κι αυτός από την πλευρά του έμοιαζε ασυνείδητα να διαπερνάται από το ίδιο ρεύμα. Πρόκειται για τα ποιήματα «Έχουν την ώρα τους τα λόγια», «Το σπίτι», «Υμνώ το σώμα», «Σε βρίσκει η ποίηση», καθώς και κάποια άλλα ακόμα. Η Ε.Αντωνιάδου παρατηρεί ότι σε αυτά τα ποιήματα, το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι η έκταση κατά έναν περίεργο τρόπο είναι ευθέως ανάλογη προς τη συμπύκνωση. Σ’ αυτά τα εξομολογητικά εν πολλοίς ποιήματα, «η βασική διαφορά με τις νεανικές του συνθέσεις είναι ότι ο ποιητής δεν μιλά πια ως «εμείς» για να εκφράσει το συλλογικό, αλλά ως ένα εγώ που εκφράζει το προσωπικό, το οποίο όμως η ποιητική διαδικασία αρκεί πλέον για να το μετατρέψει σε συλλογικό».
O Τίτος Πατρίκιος είναι πια ο στοχαστής ποιητής. Έμεινε πιστός σε μια ποιητική ηθική αυτή που είχε διακρίνει ο φίλος του Δημήτρης Μαρωνίτης γράφοντας για την πρώτη μεταπολεμική γενιά που επικεντρωνόταν στην τριάδα Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Πατρίκιος. Τα τελευταία χρόνια (τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και δημόσιο) εκφράζεται πολιτικά με την πλατιά έννοια του όρου. Ο ίδιος έχει διαπιστώσει «Δεν χάθηκαν τα γεγονότα απλώς σκεπάστηκαν όπως οι σιδηροτροχιές των τραμ που θάφτηκαν στην άσφαλτο. Τώρα τα επαναφέρουν όχι όπως ήταν ακριβώς αλλά όπως επιτάσσουν οι καινούργιες γραμμές τροχιοδρόμων» . Πολλά από τα τελευταία του ποιήματα όπως και στο «Ο πειρασμός της νοσταλγίας» είναι η σκέψη /παρέμβαση/ κριτική του ποιητή στο σήμερα. Μπορεί να ακούγεται σκληρό όταν μιλάει για την Πατρίδα αλλά ποιος θα διαφωνούσε:
«Μ’ αρέσει που θα τελειώσω τη ζωή μου στην πατρίδα
κι ας είναι μια πατρίδα αλλιώτικη από εκείνη που ονειρεύτηκα
Στη σημερινή εκδήλωση θα συνταξιδέψουμε στις ελκυστικές συζεύξεις του ποιητικού χωροχρόνου με μια εμβληματική ποιητική μορφή του 20ού και του 21ου αιώνα, με έναν πνευματικό άνθρωπο εν εγρηγόρσει.
Έναν ποιητή, που εξελίσσεται διαρκώς υπερβαίνοντας τα όρια της γενιάς του, έναν ποιητή που δημιουργεί αδιαλείπτως μέχρι σήμερα, ως εκπρόσωπος πλέον και της σύγχρονης ποίησης.
Απόψε, στο Δημοτικό Θέατρο Λαμίας, μάς τιμά με την παρουσία του και μας συντροφεύει στο ποιητικό μας ταξίδι, με οδοδείκτες τους στίχους του, ο νεότερος εκπρόσωπός της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Ο αειθαλής δημιουργός τους πνεύματος, ο ποιητής, Τίτος Πατρίκιος.
Στο έργο του συμπυκνώνονται τα στοιχεία εκείνα που μας ευαισθητοποιούν, μας κινητοποιούν και μας δίνουν τη δύναμη να υπάρχουμε, να αντιστεκόμαστε και να αγωνιζόμαστε για ένα- καλύτερο παρόν δημιουργώντας τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις πραγμάτωσης συλλογικών στόχων και οραμάτων και της διασφάλισης της προοπτικής ενός ευοίωνου μέλλοντος για τη χώρα μας και την ανθρωπότητα εν συνόλω.
Θα μπορούσε, βέβαια, να διερωτηθεί κανείς, αν η ποίηση είναι αναγκαία και αν και κατά πόσο επικουρεί τον χειμαζόμενο άνθρωπο σε ανελέητους καιρούς.
Σύμφωνα με τον Πατρίκιο: «Ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι’ αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι, τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις».
Γι’ αυτό «μας βρίσκει η ποίηση».
Για να ανατρέψει αντιανθρώπινες αντιλήψεις και πρακτικές. Για να αντιστρέψει την αρνητική πραγματικότητα. Για να μην ενδώσουμε στην ευτέλεια και στη χαμέρπεια που μας περιβάλλουν.
Μόνο που πρέπει να διανύσουμε κι εμείς το δρόμο που μας αναλογεί. Να συναντήσουμε την ποίηση, έτσι ώστε να ανακαλύπτουμε τη μαγεία και την αλήθεια που κρύβουν μέσα τους οι στίχοι. Γιατί η επικοινωνία είναι αμφίδρομη. Γιατί ποίηση χωρίς αναγνώστες δεν ταξιδεύει.
Ο Τίτος Πατρίκιος γεννήθηκε στην Αθήνα. Οι γονείς του ήταν οι πολύ γνωστοί ηθοποιοί του θεάτρου, ο Σπύρος Πατρίκιος και η Λέλα Σταματοπούλου - Πατρικίου.
Παιδί ακόμη, γοητεύτηκε από το όραμα μιας καλύτερης και δικαιότερης κοινωνίας και υπερασπίσθηκε αυτό το όραμα με την κριτική του σκέψη και με την ενεργό συμμετοχή του.
Στη διάρκεια της Κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος της ΕΠΟΝ, του EΑΜ και του ΕΛΑΣ.
Οι νέοι που μοίραζαν στις πόλεις αντιφασιστικές προκηρύξεις, έγραφαν στους τοίχους αντιφασιστικά συνθήματα, πολεμούσαν στα αντάρτικα τμήματα και στους μαχητικούς σχηματισμούς των πόλεων, εξοικειώθηκαν από μικροί στις σκληρές συνθήκες του πολέμου.
Από αυτούς προέρχεται η νέα ποιητική γενιά.
Το 1943 δημοσιεύεται στο περιοδικό «Ξεκίνημα της Νιότης» το ποίημά του, με τίτλο «Αν βρεις».
Είναι η πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα σε ηλικία 15 2 ετών.
Το 1946 ολοκλήρωσε τα γυμνασιακά του μαθήματα στο Βαρβάκειο και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το 1951, τελειόφοιτος της Νομικής, «έφτασε νύχτα με συνοδεία στη Μακρόνησο, από κει τον ξανάστειλαν με χειροπέδες στην εξορία» στον Αϊ-Στράτη (1952-1953), από όπου επέστρεψε ως «αδειούχος εξόριστος» και εργάστηκε ως δικηγόρος.
Όμως ο Δικηγορικός Σύλλογος έκανε έφεση εις βάρος του, διότι «δεν μπορεί κάποιος να ασκεί τη δικηγορία στις άδειές του από την εξορία».
Το 1954 κυκλοφόρησε σε προσωπική έκδοση ο Χωματόδρομος, τον οποίο έγραψε εξ ολοκλήρου στον Αϊ-Στράτη, και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από την κριτική της εποχής.
Το 1959 φεύγει για το Παρίσι, όχι για να αυτοεξοριστεί, αφού κανείς δεν εξορίζεται από μόνος του, αλλά για να «λευτερωθεί μονάχος. Να αυτοαπελευθερωθεί», όπως εύστοχα επισημαίνει.
Στο Παρίσι σπούδασε Κοινωνιολογία και Φιλοσοφία.
Επέστρεψε στην Ελλάδα, αλλά μετά την επιβολή της δικτατορίας κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, δράση για την οποία η χούντα των συνταγματαρχών είχε ζητήσει να του αφαιρεθεί η ελληνική υπηκοότητα.
Από το 1967 έως το 1975 κινείται ανάμεσα στο Παρίσι και στη Ρώμη.
Στην ποίησή του αυτή την περίοδο είναι έντονο το στοιχείο του νόστου: Ξένοι παντού, γυρνάμε από χώρα σε χώρα, από πόλη σε πόλη. Το λίγο φως απ’ την πατρίδα που απόμεινε στην κόχη του ματιού όλο και ξεθωριάζει κάτω από ξένους ουρανούς.
Σε μια συνέντευξή του, τον Ιανουάριο του 2013 αναφέρει: «Τέλη του ’75 στο Παρίσι, και η γυναίκα μου κι εγώ είχαμε εξαιρετικές επαγγελματικές προτάσεις από την Ουνέσκο, από το πανεπιστήμιο. Είπαμε όχι σε όλες. Θέλαμε, το παιδί που περιμέναμε, να γεννηθεί στην Ελλάδα. Ήμασταν κι οι δυο... υπερβαλλόντως αισιόδοξοι για τις αλλαγές που θα ’φερνε η μεταπολίτευση.
Και βρεθήκαμε άνεργοι, να ξεκινάμε από την αρχή... Παρ’ όλο που έζησα χρόνια στο εξωτερικό, και τότε και τώρα είμαι κατά της αποδημίας. Αυτός είναι ο τόπος μας. Αυτός μας έλαχε. Με πονάει η καρδιά μου βλέποντας τόσα παιδιά να εκπατρίζονται».
Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής.
Η ποίησή του έχει ως αφετηρία την ελληνική Αντίσταση, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα.
Συνοδοιπόροι του είναι οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.
Οι επιρροές του, απαντώνται στα πρόσωπα των Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανού, Βάρναλη, Καρυωτάκη, Βρεττάκου, Σεφέρη.
Αρχικά επιδίδεται στην πολύστιχη και πολυμερή σύνθεση κατά τα πρότυπα του Ουίτμαν, του Μαγιακόφσκι, του Νερούντα και του Ρίτσου.
Παράλληλα καλλιεργεί και το αυτόνομο ολιγόστιχο ποίημα -κάποτε το επιγραμματικό- επηρεασμένος από το παράδειγμα του Πάουντ ενώ στην όψιμη φάση διακρίνονται επιρροές από τον Μπρεχτ.
Χαρακτηριστικά της ποίησής του είναι:
η ρεαλιστική στάση,
η πικρή ειρωνεία,
ο στοχαστικός σχολιασμός, που πηγάζει από την αποδοχή της πραγματικότητας,
η κίνηση μεταξύ συναισθήματος και στοχασμού, ατομικής περιοχής και συλλογικού πεδίου,
ο συγκερασμός καθημερινότητας και ιστορίας και
η αυτοαναφορικότητα.
Ο Τίτος Πατρίκιος δεν είναι μόνο ποιητής, μολονότι αυτό ήταν το κεντρικό «στοίχημα της ζωής του», όπως το όρισε κάποτε ο ίδιος. Κεντρικό, αλλά όχι μοναδικό, καθώς υπηρέτησε τα γράμματα ποικιλότροπα:
ιδρυτικό μέλος και από τους βασικούς συντελεστές του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης,
πεζογράφος και μεταφραστής.
Μετέφρασε έργα των Σταντάλ, Αραγκόν, Μαγιακόφσκι, Νερούντα, Γκόγκολ, Γκαρωντύ, Λούκατς.
Είναι άνθρωπος με πλούσιο βιωματικό υλικό και ευρύτατη παιδεία, που εμφαίνεται στην ποίησή του.
Ο ίδιος δεν αυτοπροσδιορίζεται ως στρατευμένος ποιητής, σχολιάζοντας ότι η στράτευση προϋποθέτει την πειθαρχία και την απόλυτη υποταγή, ενώ ο ποιητής είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος, που δεν υπόκειται σε κανενός είδους δέσμευση.
Είναι κατ’ εξοχήν πολιτικός ποιητής, αν και θεωρείται από τους πιο ερωτικούς.
Χαρακτηριστικό αυτής της πολιτικής στάσης του και της ερωτικής διάστασης της ποίησής του είναι το ποίημα: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
Τα ερωτικά μας όνειρα συντηρήθηκαν από τις αμετάβλητες φωτογραφίες των γυναικών που είχαμε αγαπήσει.
Τα πολιτικά μας όνειρα νικήθηκαν απ’ τις μεταβαλλόμενες βιογραφίες των ηγετών, που κάποτε μας είχαν πείσει.
Είναι από τους πιο τολμηρούς και καθαρούς στοχαστές που διαθέτει η χώρα μας.
Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, γεγονός που υποδηλώνει την ευρεία απήχηση του έργου του όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και διεθνώς.
-Το 1994 τιμήθηκε με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας.
-Το 2008 του απονεμήθηκε το Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών.
-2009: Διεθνές Λογοτεχνικό Βραβείο Ποίησης «Λαουντόμια Μπονάννι» στην Ιταλία
-2013: Διεθνές Βραβείο Ποίησης, πάλι στην Ιταλία.
-Στις 11 Απριλίου, στο Παρίσι θα του απονεμηθεί το γαλλικό Βραβείο Ποίησης Max Jacob Étranger 2016 για τη δίγλωσση ανθολογία ποιημάτων
Στο οδόφραγμα του χρόνου. «Τρεις είναι οι άνθρωποι στους οποίους οφείλει τα πάντα.
Ο πατέρας και η μητέρα του, επειδή του έδωσαν μαθήματα συμπεριφοράς και ηθικής που τον σφράγισαν.
Ο σημαντικότερος, ίσως, ήταν η Ρένα Σταυρίδη, η σύζυγός του.
Στα σαράντα χρόνια που έζησαν μαζί, τον ξανάφτιαξε από την αρχή ως το τέλος».
Με τη Φθιώτιδα και τη Λαμία τον συνδέει το απολυτήριο του ΕΛΑΣ και μια φιλία. Έχει το γνήσιο φύλλο πορείας υπογεγραμμένο από το «Νέστορα»: Πλατύστομο, 6 Φεβρουαρίου 1945.
«Μόλις πήρα το χαρτί, αναφέρει, έφυγα και πήγα με τα πόδια μέχρι τα Τρίκαλα. Με τόση πεζοπορία στα βουνά, αργότερα έγινα ερασιτέχνης ορειβάτης».
Στο έργο του «περιπέτειες σε τρεις σχεδίες» αναφέρεται στην τελευταία συνάντηση. Στην τελευταία φορά που είδε τον φίλο του, Λαμιώτη ποιητή, Σπύρο Τσακνιά:
«Ξημέρωνε Πάσχα, 11 Απριλίου 1999».
Η ανάγνωση ποιημάτων σε κοινό είναι -κατά τον Τίτο Πατρίκιο- η αποκατάσταση της αδικημένης στις μέρες μας προφορικότητας της ποίησης.
Το ποίημα πρέπει να ακούγεται και η επικοινωνία ανάμεσα στον ποιητή και τον αναγνώστη δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο με τη δημόσια ανάγνωση των ποιημάτων.
Αυτή είναι και η οπτική της σημερινής μας εκδήλωσης.
Θα κλείσω, λοιπόν, τη σύντομη αναφορά μου στον Τίτο Πατρίκιο, με στίχους που έγραψε τον Αύγουστο του 1955:
Λέω να τελειώνω εδώ. Θα ’τανε πιο καλά. (Για μένα σίγουρα. Κι ελπίζω για τους άλλους). Μα δεν μπορώ. Μεσ’ απ’ τη στάχτη της φωνής μου ξαναρχίζω! Σας ευχαριστώ.
Λαμία, 21 Μαρτίου 2015
ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΉ ΣΧΟΛΉ
ΠΡΩΤΕΎΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ ΣΤΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΌ ΤΜΉΜΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΉΣ ΦΙΛΟΛΟΓΊΑΣ
ΜΑΡΊΑ ΛΆΜΠΡΟΥ
Η ΠΟΊΗΣΗ ΤΟΥ ΤΊΤΟΥ ΠΑΤΡΊΚΙΟΥ ΤΗΝ ΤΡΙΑΚΟΝΤΑΕΤΊΑ 1943 – 1973
Ο ποιητής της ήττας. Κριτικές θέσεις και αντιπαραθέσεις 15 2.3.
Στην ιδρυτική ομάδα της Επιθεώρησης Τέχνης 20 2.4.
Συγγένειες και αποκλίσεις
24 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3:
Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ 27 3.
1. Διάκριση σε περιόδους ποιητικής δημιουργίας 27 3.
2. Οι συλλογικοί τόμοι. Επιλογές και αποκλεισμοί ποιημάτων 30 3.
3. Πρώτη περίοδος της ποιητικής δημιουργίας 1943 – 1953 3
4 3.3.1. Η ποίηση της αντίστασης. Τα Πρώτα ποιήματα 34 3.3.2.
Επιστροφή στην ποίηση 36 3.3.3.
Η τέχνη στην εξορία. Η ποίηση του στρατοπέδου 39 3.3.4.
Largο 42 3.3.
5. Ποιήματα από τον Αϊ-Στράτη.
Μεγάλο γράμμα 44 3.3.
6. Ασκήσεις 45 3.3.
7. Χωματόδρομος 46 3.3
.8. Χρόνια της πέτρας 50 3.
4. Δεύτερη περίοδος της ποιητικής δημιουργίας (1954 – 1959) 51 3.4.
1. Αντιδικίες 51
3.4.2. ΜΑΘΗΤΕΊΑ
53 3.5. ΤΡΊΤΗ ΠΕΡΊΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΉΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑΣ (1959 – 1973)
57 3.4.3. ΜΑΘΗΤΕΊΑ ΞΑΝΆ 57 3.4.
4. ΘΆΛΑΣΣΑ ΕΠΑΓΓΕΛΊΑΣ 58 3.4
.5. ΠΑΡΑΜΟΡΦΏΣΕΙΣ 60 3.4.
6. ΠΡΟΑΙΡΕΤΙΚΉ ΣΤΆΣΗ 62
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 63
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 65
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στάσεις
Από τη στάση μου
προς τη ζωή
βγαίνουν
τα ποιήματά μου.
Μόλις υπάρξουν
τα ποιήματά μου
μια στάση μου επιβάλλουν
αντίκρυ στη ζωή.
Αυτοί οι στίχοι του Τίτου Πατρίκιου από την ενότητα Χρόνια της πέτρας αποτέλεσαν το έναυσμα για τη μελέτη που ακολουθεί.
Η εποχή είναι αυτή που διαμορφώνει τη ποιητική πορεία ενός ποιητή ή ο ποιητής με τη στάση του ως ένα βαθμό ορίζει την εποχή του;
Αυτό ήταν το ερώτημα – αφελές, όπως αποδείχτηκε –, που έθεσα στον εαυτό μου, και έτσι ξεκίνησα να διερευνώ την ποιητική πορεία του Πατρίκιου.
Η επιλογή του θέματος εντάσσεται στα πλαίσια του ενδιαφέροντός μου για τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και σκοπό έχει τη διερεύνηση της ποιητικής φυσιογνωμίας του Πατρίκιου.
Η επιλογή του συγκεκριμένου ποιητή οφείλεται στο γεγονός ότι αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς αυτής.
Η προτίμηση της συγκεκριμένης τριακονταετίας, 1943-1973, από την εξηνταεξάχρονη συνεισφορά του ποιητή στα γράμματα, οφείλεται στο ότι είναι η εποχή που τα ιστορικά γεγονότα, η καθημερινότητα, οι κοινωνικές συνθήκες, η πολιτική καθορίζουν τη στάση των καλλιτεχνών και επηρεάζουν αποφασιστικά το καλλιτεχνικό προϊόν.
Επιθυμώ να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου κ. Χ.Λ. Καράογλου, ύστερα από παρότρυνση του οποίου γνώρισα το ποιητικό έργο του Τίτου Πατρίκιου, για την αμέριστη βοήθεια που μου προσέφερε, για τις κατευθυντήριες γραμμές και για τις συμβουλές του. Αύγουστος 2009
1 Τίτος Πατρίκιος,
«Στάσεις»,
Χρόνια της πέτρας,
Ποιήματα, Ι, Κέδρος, 1998, σ. 225
. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη του ποιητικού έργου του Τίτου Πατρίκιου κατά την τριακονταετία 1943-1973 και η ποιητική ταυτότητα που κατέθεσε την περίοδο αυτή.
Η εργασία αυτή ξεκίνησε με στόχο να παρουσιάσει τους βασικούς σταθμούς της ποιητικής πορείας του ποιητή τα τριάντα αυτά χρόνια, έτσι ώστε να καταδειχθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του που συγκροτούν τη φυσιογνωμία, το χαρακτήρα και την ταυτότητά της.
Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη
. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται το πρώτο και το δεύτερο κεφάλαιο.
Κρίθηκε σκόπιμο και αναγκαίο
στο πρώτο κεφάλαιο
να γίνει αναφορά σε στοιχεία βιοεργογραφίας, τα οποία διευκολύνουν στην παρακολούθηση της ποιητικής πορείας .
Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Ένταξή του ποιητή στην εποχή του»,
επικεντρώνομαι στα χαρακτηριστικά της πρώτης μεταπολεμική γενιάς, στον χαρακτηρισμό του ως ποιητή της ήττας, στη συμμετοχή του στην ιδρυτική και συντακτική ομάδα της Επιθεώρησης Τέχνης και στις συγγένειες και αποκλίσεις του ποιητή σε σχέση με τους ποιητές της εποχής του αλλά και τους προγενέστερους.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας περιλαμβάνεται
το τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Η ποιητική πορεία»,
στο οποία διερευνώνται:η διάκριση της ποιητικής του δημιουργίας σε περιόδους,
ο τρόπος συγκρότησης των συλλογικών τόμων,
επιλογή αλλά και αποκλεισμοί ποιημάτων από τους τόμους αυτούς,
τα χαρακτηριστικά,
οι θεματικοί άξονες,
τα εκφραστικά μέσα,
η στιχουργία της ποίησης του Πατρίκιου ανά περίοδο δημιουργίας
και ανά συλλογή - όταν αυτό κρίνεται σκόπιμο -
καθώς και ο τρόπος που η κριτική υποδέχτηκε το έργο του
.Καθοδηγητικά για το έργο του Τίτου Πατρίκιου και την πρώτη μεταπολεμική γενιά στάθηκαν για μένα τα κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη, όπως έχουν συγκεντρωθεί στα βιβλία του: Πολιτική ηθική.
Πρώτη μεταπολεμική γενιά.
Αλεξάνδρου-Αναγνωστάκης-Πατρίκιος,
Κέδρος, 1976 και
Συνομιλία. Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου,
επιμέλεια Ελένη Αντωνιάδου, Κέδρος, 2005.
Στον κόσμο της ποίησης του Πατρίκιου με εισήγαγε η μελέτη του Κώστα Παππά
Η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου. Στάση ζωής,
εκδόσεις Πελεκάνος, χ.χ.έ..
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:
Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ
Ο Τίτος Πατρίκιος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928 και μεγάλωσε σε καλλιτεχνικό περιβάλλον.
Οι γονείς του, ο Σπύρος και η Λέλα Πατρικίου, ήταν ηθοποιοί και αδελφή του πατέρα του ήταν η ποιήτρια Λιλή Ιακωβίδη.
Συνδύασε με επιτυχία την «ανάλαφρη» παιδεία του χιούμορ που συνδέεται με την επιθεώρηση και το ελαφρό θέατρο, στο οποίο διέπρεψαν οι γονείς του, και τη «βαριά» παιδεία των σχολείων του.
Το 1946 ολοκλήρωσε στο Βαρβάκειο τα γυμνασιακά του μαθήματα, που είχε ξεκινήσει στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή των Σπετσών .
Γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά σπούδασε και ηθοποιός στη δραματική σχολή του Καραντινού (1946-1951).
Αργότερα (1959-1964), σπούδασε Κοινωνιολογία και Φιλολογία στο Παρίσι.
Εργάστηκε στην Αθήνα ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος, μεταφραστής και ως επιστημονικός σύμβουλος της Unesco στο Παρίσι και της Fao στη Ρώμη.
Από νωρίς έδειξε δείγματα πολιτικής ευαισθησίας και αριστερής συνείδησης, καθώς μόλις σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, στρατευμένος αρχικά στο ΕΑΜ Νέων (1942) και στη συνέχεια στην ΕΠΟΝ και στον ΕΛΑΣ.
Το 1944 μάλιστα κινδύνευσε να εκτελεστεί από συνεργάτες των Γερμανών, αφού καταδικάστηκε σε θάνατο και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή.
Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας εξορίστηκε στη Μακρόνησο, όπου και υπηρέτησε στο Βʹ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (1951-1952). Κατά τη διετία 1952-1953 εξορίστηκε στον Αϊ-Στράτη, από όπου επέστρεψε στην Αθήνα με άδεια εξόριστου.
Από το 1959 ως το 1964 σπούδασε κοινωνιολογία στην École Pratique des Hautes Études του Παρισιού και πήρε μέρος σε έρευνες του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της
Στο βιβλίο του Περιπέτειες σε τρεις σχεδίες,Κέδρος, 2006 ο Τίτος Πατρίκιος κατέγραψε σε περίπου εξήντα αφηγήματα, μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης, στιγμιότυπα, παρατηρήσεις, εντυπώσεις, σκέψεις, αναμνήσεις στιγμών του παρελθόντος:
της πολιτικής του στράτευσης στις μεταπολεμικές περιπέτειες της Αριστεράς, των εκατοντάδων ταξιδιών του, των συγκρούσεων με φίλους και συνεργάτες, των σκέψεων και των προβληματισμών του για τους λογοτέχνες και τη λογοτεχνία.
Τα αφηγήματα αυτά σκιαγραφούν σημαντικές ή ασήμαντες στιγμές της διαδρομής του στην πολιτική, τη λογοτεχνία, την τέχνη.
Στο βιβλίο Η συμμορία των δεκατριών. Ημερολόγια του 1940 και άλλα γραφτά, εκδόσεις Διάττων, Αθήνα, 1990 ο Πατρίκιος φέρνει στο φως αδημοσίευτα γραπτά των παιδικών του χρόνων από την εποχή που ήταν εσωτερικός στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή στις Σπέτσες.
Ήταν δωδεκάχρονος μαθητής στην τρίτη τάξη του γυμνασίου, όταν η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο τον Οκτώβρη του 1940και μέσω των γραπτών του μιλά για τη ζωή, τα ενδιαφέροντά του, την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής. Γαλλίας (CNRS).
Επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά την επιβολή της δικτατορίας του Παπαδόπουλου όμως, κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, και εργάστηκε στην έδρα της Unesco στο Παρίσι και στη Fao στη Ρώμη.
Στην Ελλάδα επέστρεψε οριστικά το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής.
Το 1982 επέστρεψε στη θέση που κατείχε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών πριν το 1967. Στην Αθήνα εργάστηκε επίσης στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών. Δεν έπαψε να ενδιαφέρεται για τα κοινά και το 1996 μπήκε στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ.
Το 2000 έγινε πρόεδρος της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2004, θέση από την οποία παραιτήθηκε το 2001 .
Η πρώτη του εμφάνιση στο χώρο των γραμμάτων πραγματοποιήθηκε το 1943 σε ηλικία δεκαπέντε χρονών, όταν πήγαινε στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου, με τη δημοσίευση ενός ποιήματός του στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης.
Το 1954, σε ηλικία είκοσι έξι ετών, εξέδωσε την πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο Χωματόδρομος.
Ακολούθησε η έκδοση των συλλογών: Μαθητεία (1963), Προαιρετική Στάση (1975), Ποιήματα Ι (1948-1954) (συγκεντρωτική έκδοση 1976), Θάλασσα επαγγελίας (1977), Αντιδικίες (1981), Αντικριστοί καθρέφτες (1988), Παραμορφώσεις (1989), Μαθητεία ξανά (1991), Η ηδονή των παρατάσεων (1992), Ποιήματα Ι (1943-1953) (συγκεντρωτική έκδοση 1998), Ποιήματα ΙΙ (1953-1959) (συγκεντρωτική έκδοση 1998),
Ποιήματα ΙΙΙ (1959-1973) (συγκεντρωτική έκδοση 1998),
Η αντίσταση των γεγονότων (2000),
Η πύλη των λεόντων (2002),
Ποιήματα IV (1988-2002) (συγκεντρωτική έκδοση 2007),
Νέα Χάραξη (2007) και Λυσιμελής πόθος (2008).
Υπήρξε ιδρυτικό μέλος (1954) και μέλος της συντακτικής επιτροπής (1959) του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης.
Δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές στις στήλες του, ενώ πολλά δοκίμιά του συμπεριλήφθηκαν σε συγκεντρωτικές εκδόσεις.
Αξιοποιώντας τις γνώσεις ξένων γλωσσών, την κοσμοπολίτικη παιδεία του αλλά και τα διαφορετικά διαβάσματα και ενδιαφέροντά του ασχολήθηκε με τη μετάφραση, μεταφράζοντας κείμενα των Σταντάλ, Αραγκόν, Μαγιακόφσκι, Νερούντα, Γκόγκολ, Λούκατς και άλλων.
Πολυτάλαντος και ακούραστος καταπιάστηκε και με την πεζογραφία εκδίδοντας τέσσερα πεζά με αφηγήσεις:
Η Συμμορία των δεκατριών (1990),
Συνεχές Ωράριο (1993),
Στην ίσαλο γραμμή (1997),
Περιπέτεια σε τρεις σχεδίες (2006).
Συνέγραψε επίσης πολλά κοινωνιολογικά έργα και εκδόσεις πολιτικού ενδιαφέροντος, ως επί το πλείστον στα γαλλικά (Αναλυτική βιβλιογραφία των νεανικών έργων του Μάρξ και του Ένγκελς, Δικαιώματα και ευθύνες των νέων, κ.α.).
Η ενασχόληση του με τις επιστήμες διερευνάται και στο ποιητικό του λεξιλόγιο, καθώς συνάγουμε συχνά όρους των φυσικών και πολιτικών επιστημών.
Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά.
Το 1994 τιμήθηκε με ειδικό κρατικό βραβείο για το σύνολο του έργου του.
Το 2008 πήρε για το σύνολο του έργου του το βραβείο ποιήσεως του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη από την Ακαδημία Αθηνών.
Σήμερα ζει και εργάζεται στην Αθήνα.
Στα ογδόντα ένα του, με δεκαεπτά ποιητικά βιβλία στο ενεργητικό του , τέσσερα πεζά αφηγήματα, τέσσερα βιβλία κοινωνιολογίας και πλήθος δοκίμια και άρθρα, λέει σε συνέντευξή του με αφορμή τη δημοσίευση της του ποιητικής συλλογής H Νέα Χάραξη:
Γι' αυτό και πάντα πιστεύω ότι ήταν πολύ σωστό αυτό που είχε πει ο Πολ Ελιάρ, κάτι που εγώ ο ίδιος είχα επί χρόνια αμφισβητήσει, αλλά που σήμερα αναγνωρίζω την ορθότητά του, ότι «η ποίηση είναι ένα μάθημα ηθικής».
Και θα έλεγα ότι είναι ένα μάθημα για τον ποιητή και τον αναγνώστη .
«Σε λίγο τα πάντα θα βιντεοσκοπούνται», εφημ. Ελευθεροτυπία, 4 Ιαν. 2008. 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2:
ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ
.1.Η πρώτη μεταπολεμική γενιά
Ο Τίτος Πατρίκιος ανήκει στους ποιητές της λεγόμενης πρώτης μεταπολεμικής γενιάς .
Οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς είναι οι νέοι που ωρίμασαν από μικρή ακόμη ηλικία, καθώς πέρασαν την οδυνηρή εμπειρία του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, και ξεκίνησαν από το 1945- 1946 , όταν οι περισσότεροι από αυτούς ήταν φοιτητές, να δημοσιεύουν τα ποιήματά τους.
Ο όρος χρησιμοποιήθηκε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αλέξανδρος Αργυρίου στην εισαγωγή του στον ομώνυμο τόμο της Ελληνικής ποίησης , προκειμένου να διασταλούν χρονικά οι ποιητές που ανήκουν σ’ αυτή από τους προγενέστερους ποιητές της γενιάς του τριάντα.
Η γενιά του τριάντα είναι αυτή που πρώτη εγκατέλειψε την παραδοσιακή ποίηση και έκανε το πέρασμα στον νεωτερισμό.
Η πρώτη μεταπολεμική γενιά αποτελεί στην πραγματικότητα λοιπόν τη δεύτερη νεωτερική ποιητική γενιά, η οποία όπως είναι φυσικό ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τα βήματα και τις κατακτήσεις των προκατόχων της, κυρίως όσον αφορά στη μορφή, διευρύνοντας τις ταυτόχρονα.
Η επανάσταση έχει ήδη γίνει και οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς δεν αργούν να προσχωρήσουν και να φέρουν μαζί τους την ενσωμάτωση των γνωρισμάτων μιας επαναστατικής αλλαγής στην ελληνική πραγματικότητα.
Αν οι νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέμου είχαν ως πρότυπα ξένους ποιητές, οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς είχαν ως πρότυπο το έργο των νεωτερικών ποιητών του Μεσοπολέμου, που τους προσέφερε μάλιστα υλικό στη δική τους γλώσσα.
Ταυτόχρονα παρατηρείται απόρριψη της παραδοσιακής ποίησης, κυρίως όπως εκφράζεται από τους παραδοσιακούς ποιητές της ίδιας περιόδου.
Η ταύτιση με τους νεωτερικούς ποιητές του Μεσοπολέμου αφορά κυρίως στην αποδοχή της νέας ποιητικής γλώσσας, που είχαν δημιουργήσει, και των μορφικών επιλογών.
Όσον αφορά Η χρήση του βιολογικού όρου γενιά στην ιστορία της λογοτεχνίας είναι μάλλον καταχρηστική και ενδεχομένως παραπλανητική και έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις για τη χρήση του από πολλούς κριτικούς λογοτεχνίας π.χ. Γ.Π. Σαββίδης,
«Το στίγμα της πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς», Πρακτικά του πρώτου Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, τ. Α’, Γνώση, Αθήνα, 1982, σ. 27.
Χρησιμοποιώ συνεπώς τον όρο εννοώντας μια μεγάλη ομάδα λίγο-πολύ συνομήλικων συγγραφέων, που συνδέονται μεταξύ τους χάρη σε κοινές ιστορικές κα πολιτισμικές εμπειρίες και έχουν συνείδηση ότι διαφοροποιούνται από τους προγενέστερούς τους.
στο βιωματικό και ιδεολογικό πλαίσιο από τα πρώτα δείγματα γραφής τους οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς δείχνουν ξεκάθαρα πως η σχέση ποίησης και τρέχουσας ζωής είναι γι’ αυτούς άμεση και όχι πληροφορία από δεύτερο χέρι.
Η μεταπολεμική ποίηση ξεχωρίζει από την προγενέστερη ποιητική γενιά σε πολλά και θα ήταν χρήσιμο επιλέγοντας τις πιο χαρακτηριστικές από τις διαφορές να προσπαθήσουμε να συγκροτήσουμε με σαφέστερο τρόπο το ποιητικό της πρόσωπο.
Συγκεκριμένα, ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι περισσότεροι από τους μεταπολεμικούς ποιητές έχουν εμπλακεί στα πολιτικά πράγματα πολύ πιο ενεργά από τους προδρόμους τους.
Αποτέλεσμα αυτής της ενασχόλησής τους με τα πολιτικά είναι η κατάργηση του διλλήματος:
στρατευμένη ή αστράτευτη τέχνη.
Οι περισσότεροι μεταπολεμικοί ποιητές ανήκουν ξεκάθαρα στο χώρο της αριστερήςιδεολογίας και συχνά υποχρεώνονται να συσχετίσουν την προσωπική τους ποιητική ευαισθησία με την ιδεολογική συνοχή και την κομματική γραμμή του χώρου που υπερασπίζονται.
Ο συγκερασμός αυτός δεν είναι καθόλου εύκολος, συχνά αποβαίνει δραματικός. Μάλιστα έδωσε την αφορμή στον Δημήτρη Μαρωνίτη να γράψει το βιβλίο του με τίτλοΠοιητική και πολιτική ηθική.
Άλλο ένα στοιχείο που διαχωρίζει τη πρώτη μεταπολεμική γενιά από τους προγόνους της είναι το γεγονός πως το αναγνωστικό κοινό αναφέρεται λιγότερο στα πρόσωπα των ποιητών και περισσότερο στα ποιήματά τους. Εξάλλου έχει ατονήσει η αξιολογική κλίμακα που κατέτασσε ποιητές σε μείζονες και ελάσσονες. Ο Μαρωνίτης αναφέρεται στο φαινόμενο αυτό με τον όρο ποιητική δημοκρατία . Επίσης και ο όγκος της ποίησης έχει πολλαπλασιαστεί σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο.
Το «στίγμα» ή γενικώς τα χαρακτηριστικά της πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς, θα βοηθούσε να το επισημάνουμε και η καταγραφή των κοινών ιστορικών εμπειριών των ποιητών που τη συγκροτούν:
α. Παιδική και εφηβική ηλικία
σημαδεμένες από τον Διχασμό, την Μικρασιατική Καταστροφή, την Δικτατορία της 4ης Αυγούστου καθώς και από τη Σοβιετική Επανάσταση, την διεθνή οικονομική κρίση, την άνοδο του φασιστικού κινήματος και τον επερχόμενο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
β. Εφηβική ηλικία και πρώτη ώριμη ηλικία
σημαδεμένες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο.
Ο πόλεμος της Αλβανίας βρίσκεται έξω από τις άμεσες εμπειρίες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, Δ.Ν. Μαρωνίτης,
Συνομιλία.
Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου, επιμέλεια Ελένη Αντωνιάδου, Κέδρος, 2005, σ. 15. 13 ζει
όμως φυσικά την ατμόσφαιρα των μετόπισθεν, όπου φτάνει το αντιφασιστικό φρόνημα.
Στην Κατοχή και τον Εμφύλιο ακολούθησε ποικίλες μορφές δράσης, με όλες τις ατομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που συνεπάγονταν.
γ. Μέση ώριμη ηλικία
σημαδεμένες από τις διασπάσεις του κομουνιστικού χώρου, την οικονομική και πολιτική διείσδυση των Η.Π.Α., το Κυπριακό Ζήτημα και την Δικτατορία.
Γενικότερα, αλλεπάλληλες ανασχέσεις της προοδευτικής αισιοδοξίας.
Εκτός όμως από τα κοινά ιστορικά βιώματα υπάρχουν και κοινές πολιτισμικές εμπειρίες που ενώνουν τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Έτσι, οι πρωτοποριακές ποιητικές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς οφείλονται κατά κύριο λόγο στη γενιά του ’30: ο Σεφέρης, ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος, ο Ρίτσος, ο Ελύτης αμεσότερα, πιο απόμακρα ο Παπατσώνης και πιο οικεία ο Βρεττάκος, ο Γκάτσος και ο κύκλος του Κοχλία, που συνδέθηκε με το ρεύμα του υπαρξισμού.
Η αφομοίωση επομένως της νεωτερικής ποίησης, όπως την εισήγαγε η γενιά του ’30, αλλά και η εμβάθυνση και η εικονοπλαστική ανανέωσή της, χωρίς λεκτικούς ή μετρικούς ριζοσπαστισμούς αλλά με τόλμη στη σύνταξη και στην δομή, είναι σημείο στο οποίο συγκλίνουν οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.
Βασικά πολιτισμικά κέντρα των ποιητών αποτελούν κατά πρώτο λόγο η Αθήνα και δευτερευόντως η Θεσσαλονίκη.
Οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς έχουν μικροαστική και μεσοαστική προέλευση, και πανεπιστημιακές σπουδές. Αξίζει να σημειωθεί η απουσία, ίσως εσκεμμένη, ηγετικών φυσιογνωμιών, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη προγενέστερη ποιητική γενιά.
Γλωσσικά, γνωρίζουν ακόμα καλά την καθαρεύουσα, αρχαία ελληνικά, λατινικά, αλλά η δημοτική θεωρείται αυτονόητη για τη λογοτεχνία και σκόπιμη για την πολιτική.
Η ποιητική εργασία διαμορφώνεται κατά κανόνα σε ελάσσονα κλίμακα, συνήθως σε σύντομα, ολιγόλογα ποιήματα.
Και ποιητικός τόνος διαμορφώνεται κατά κανόνα σε ελάσσονα κλίμακα καθώς είναι, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Γ.Π. Σαββίδης:
Τόνος βασικά ελεγειακός και σώστροφος, χωρίς ωραιοπάθεια, ενίοτε δηκτικός ή σαρκαστικός, σπανιότατα ειρωνικός ή σατιρικός, σχεδόν ποτέ υπεροπτικός, ευφρόσυνος ή παιχνιδιάρικος .
Ανακεφαλαιώνοντας τα ποιητικά γνωρίσματα της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς θα σημειώναμε πρωτίστως τον αυθόρμητο τρόπο με τον οποίο μεταφέρει στην τέχνη της «τις διαρκώς εναλλασσόμενες εμπειρίες μιας εξαιρετικά έντονης και τραχιάς ιστορίας» .
Με αυτή την ιδιότητά της η ποίηση της στάθηκε ακριβής και αυθεντικός εκφραστής της εποχής της, χωρίς να αναπλάθει απλώς την ιστορική ατμόσφαιρα, αλλά διεισδύοντας στον ψυχικό κόσμο, χωρίς συμβιβασμούς και με προσήλωση μόνο στην αλήθεια.
Σόνια Ιλίνσκαγια,
Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα, μετάφραση-επιμέλεια Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κέδρος, 1976, σ. 10.
Ο ποιητής της ήττας. Κριτικές θέσεις και αντιπαραθέσεις
Ένας χαρακτηρισμός που καταδιώκει τον Πατρίκιο και την ποίησή του είναι αυτός του ποιητή και της ποίησης της ήττας αντίστοιχα.
Τον όρο εισήγαγε πρώτος σε άρθρο του ο Βύρων Λεοντάρης, παίρνοντας αφορμή από δύο ποιητικές συλλογές: το Γυρισμό (1963) του Θανάση Κωσταβάρα και τη Μαθητεία (1963) του Τίτου Πατρίκιου .
Ο Λεοντάρης εντοπίζει την καταγωγή και τις ρίζες της ποίησης της ήττας στην αντιστασιακή ιδεολογία και ιδιαίτερα στην κρίση που τόσο η αντιστασιακή ιδεολογία όσο και η αντιστασιακή ποίηση βρέθηκαν.
Συγκεκριμένα, οι γρήγορες ιστορικές εξελίξεις αποκάλυψαν με την πάροδο του χρόνου την ανεπάρκεια, την αντιφατικότητα και τον ουτοπικό χαρακτήρα πολλών από αυτά που η αντιστασιακή ιδεολογία ευαγγελιζόταν.
Οι ποιητές οι οποίοι εμπνεύστηκαν από την ιδεολογία αυτή και πίστεψαν στον ατομικό αλλά και ομαδικό ηρωισμό διαψεύστηκαν.
Θεωρούσαν πως η ποίηση τους επιδρά στη μεταμόρφωση του κόσμου και συνειδητοποίησαν πως αρκετές από τις κοινωνικές και πολιτιστικές τους κατακτήσεις μπήκαν σε κριτική και αμφισβήτηση.
Αυτή η αμφισβήτηση και η αναταραχή που κυριάρχησε στο χώρο της ποίησης προσέδωσε στην ποίηση νέα χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούμε να θεωρήσουμε ως τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησης της ήττας.
Καθώς η ποίηση της ήττας προέκυψε θα λέγαμε ως προϊόν εσωτερικής, συνειδησιακής σύγκρουσης, λόγω της οδυνηρής κατάρριψης από τη νέα πραγματικότητα αρχών, ιδανικών, πιστεύω, έχει έναν βαθιά εξομολογητικό χαρακτήρα, γεγονός της δίνει μία συγκλονιστική γνησιότητα.
Μάλιστα ο Λεοντάρης, επισημαίνει στο άρθρο του πως:
Οι ποιητές οδηγούνται, μέσα από τα βάθη του εσωτερικού ελέγχου, πιο κοντά στην ουσία της ποίησης.
Όχι σπάνια παρατηρείται το φαινόμενο, πολλούς ποιητές να τους κερδίζει η ποίηση, τη στιγμή ακριβώς που πάει να τους χάσει η ιδεολογία τους.
και «Λίγα ακόμη για την ποίηση της ήττας», Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχος 110, Ιαν. 1964
είναι συγκεντρωμένα στον τόμο Η ποίηση της ήττας,
εκδόσεις Έρασμος, χ.χ.έ..
Τρία χρόνια πριν από τη δημοσίευση του επίμαχου άρθρου με το οποίο εισήγαγε τον όρο ποίηση της ήττας ο Λεοντάρης είχε προετοιμάσει το έδαφος με το άρθρο του «Ιδεολογικοί προσανατολισμοί της μεταπολεμικής ελληνικής ποίησης» στο περιοδικό Κριτική, τεύχος 7-8, Ιαν.-Απρ. 1960.
Χαρακτηριστικοί είναι οι υπότιτλοι:αντιστασιακός πεσιμισμός, ποίηση της διάψευσης, αντιστασιακός μηδενισμός, που αποδίδει σε διάφορους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ποίησης της ήττας είναι ότι αφού αποτέλεσε προϊόν της κρίσης του αντιστασιακού πνεύματος συγκρότησε κυρίως το υλικό της κάνοντας αναδρομή.
Ο ποιητής κλονισμένος από το συνειδησιακό δίλημμα και τη διάψευση των προσδοκιών αναζήτησε στήριγμα στην αφετηρία του, στην πηγή.
Η πορεία αυτή προς το παρελθόν είναι δύσκολη και συχνά οδυνηρή καθώς βλέποντας με νέα πλέον οπτική τα συντελεσθέντα διέκρινε πτυχές που δεν είχε καν υποπτευθεί, ανέτρεπε το νόημα τους.
Επομένως, η μνήμη βρέθηκε να παλεύει με την αναθεωρημένη θεώρησή της και μέσα από τις αντίρροπες αυτές δυνάμεις ο ποιητής κέρδισε μια πιο σύνθετη, πρισματική ματιά .
Ο Λεοντάρηςδιακρίνει επίσης δύο ευδιάκριτες τάσεις, που έχουν διαμορφωθεί στην ποίηση της ήττας, και δίνει ως παράδειγμα της πρώτης τη συλλογή Γυρισμό (1963) του Θανάση Κωσταβάρα και ως παράδειγμα για τη δεύτερη τη συλλογή Μαθητεία (1963) του Τίτου Πατρίκιου.
Συγκεκριμένα αναφέρει πως στην πρώτη τάση έχουμε κυριαρχία ενός υποκειμενικού πεσιμισμού.
Το γεγονός της ήττας στη περίπτωση αυτή ανάγεται αποκλειστικά στο ανθρώπινο πρόσωπο, έχει μοιραίο χαρακτήρα καθώς είναι σύμφυτη της ανθρώπινης φύσης.
Κάτω από το βάρος των προβλημάτων οι άνθρωποι καταπονούνται, φθείρονται, ηττώνται.Μόνο όσοι σκοτώθηκαν στην αγωνιστική τους ακμή, δεν γνώρισαν το στάδιο της ήττας.Η επιβίωση συνεπάγεται ήττα, χωρίς όμως αυτό να ανατρέπει την ισορροπία του κόσμου.
Αντιθέτως επιβεβαιώνεται η φυσική νομοτέλεια, την οποία η δράση του ανθρώπου δεν μπορεί να μεταβάλλει.
Η διατήρηση της δομής του κόσμου σημαίνει ότι και ορισμένες αξίες όπως η ελευθερία, η ομορφιά, ο ηρωισμός κλπ δεν παραμορφώθηκαν από την ήττα αλλά εξακολουθούν και υφίστανται.
Στη Μαθητεία του Πατρίκιου ο Λεοντάρης εντοπίζει μια βαθύτερη τομή του φαινομένου της ήττας, που δεν περιορίζεται πια μόνο στον υποκειμενικό τομέα.
Στη δεύτερη αυτή τάση της ποίησης της ήττας η ήττα έχει το χαρακτήρα του απρόοπτου, που δεν μπορεί να αποδοθεί σε υποκειμενικές συνθήκες, αλλά στη λειτουργία των αντικειμενικών νόμων της ιστορικής εξέλιξης.
Η έννοια που κυριαρχεί είναι αυτή του λάθους, που βαραίνει σαν το προπατορικό αμάρτημα τη θέση του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος παρουσιάζεται εσωτερικά κατακερματισμένος αλλά και αποκομμένος από «Ό,τι λέγεται είναι βγαλμένο από μια σύγκρουση.
Έτσι, ενώ στην αντιστασιακή ποίηση ο λόγος ήταν ο ίδιος η μάχη, στην ποίηση της ήττας είναι το αποτέλεσμα μιας μάχης.
Είναι αναγκαστικά συνθετικός, πυκνός και κλείνει μέσα του πνιγμένες αντιμαχόμενες φωνές.
Η ποιητική ανάπτυξη βρίσκει νέες συνθετικές φόρμες.
Τα μακρόπνοα ποιήματα παραμερίζονται τώρα από ενότητες επάλληλων διαθέσεων»,
Βύρων Λεοντάρης,
Η ποίηση της ήττας, εκδόσεις Έρασμος, χ.χ.έ., σ. 70. 17
την εξωτερική πραγματικότητα, που κι αυτή με τη σειρά της είναι ξένη και απειλητική.
Η δεύτερη τάση της ποίησης της ήττας θεωρεί ο συντάκτης πως προσφέρει μια φιλοσοφικά προβληματισμένη ανάλυση του φαινομένου, φωτίζοντας πολλές πτυχές της σύγχρονης κρίσης, την οποία προσπαθεί να συλλάβει κάτω από το πρίσμα της έννοιας της καθολικότητας.
Πάνω σε αυτή τη βάση, ο ποιητικός λόγος του Πατρίκιου αναπτύσσει ιδιομορφίες καθώς γίνεται περιγραφικός, ακτινογραφεί γεγονότα και κοινωνικές σχέσεις.
Ο Λεοντάρης μάλιστα δε διστάζει να χαρακτηρίσει το λόγο του Πατρίκιου πληθωρικό και βαθιά νατουραλιστικό.
Όσον αφορά στη μορφή δημιουργεί άνισες φόρμες, από το ολιγόστιχο ποίημα ως τις διογκωμένες αναπτύξεις προκειμένου να φαίνεται καθαρά η λαχανιασμένη και ανισομερή καταγραφή των γεγονότων, που αλλού πλατειάζει και αλλού είναι λειψή.
Συνοψίζοντας, το άρθρο αναφέρει πως η ποίηση της ήττας δεν αποτελεί εκδήλωση φυγής αλλά αντιθέτως προσπάθεια να ανιχνεύσει η ποίηση το αληθινό, να αποδεσμευθεί από παραμορφώσεις και συσκοτίσεις.
Θεωρεί την ποίηση αυτή στάδιο απαραίτητο το οποίο πρέπει να περάσουν οι ποιητές προκειμένου να προσεγγίσουν τη ψυχή του σύγχρονου ανθρώπου.
Το κείμενο του Λεοντάρη πυροδότησε μία διαμάχη για την αλήθεια ή μη του όρου ποίηση της ήττας.
Στο κείμενό του απάντησε επικριτικά ο Τάσος Βουρνάς με το άρθρο
«Η ποίηση της ήττας και η ήττα της κριτικής» .
Κατά τον Βουρνάη κριτική των «λαθών» αποτελεί παραστράτημα της ποίησης και της κριτικής, τη στιγμή που «από τους ποιητές μας ζητάμε να τα πουν όλα, χωρίς να χάνουν το δάσος της ιδεολογίας τους από το δέντρο μιας περίπτωσης».
Ο Λεοντάρης επανήλθε με άρθρο στην Επιθεώρηση Τέχνης με τίτλο «Λίγα ακόμη για την ποίηση της ήττας», στο οποίο έκανε την παρατήρηση ότι το περίπλοκο και πολυπρόσωπο φαινόμενο που πήρε την κοινή ονομασία ποίηση της ήττας δεν επισημαίνεται μόνο στο έργο των αριστερών ποιητών, αλλά ότι:
Εκτείνεται συχνά και πέρα από αυτούς. Η αίσθηση της ήττας διακατέχει και ποιητές, που προσδοκούσαν αόριστα μιαν άλλη ανθρώπινη μοίρα απ’ αυτή που ζουν σήμερα, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ποιητές που η αντίθεσή τους προς τις φθαρμένες αξίες είναι επίσης αντιστασιακής υφής1
Τάσος Βουρνάς , «Η ποίηση της ήττας και η ήττα της κριτικής», Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχ. 109, Ιαν. 1964, σ. 6-11. 14 Βύρων Λεοντάρης, Η ποίηση της ήττας, εκδόσεις Έρασμος, χ.χ.έ., σ. 80-86 και Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχ. 110, Ιαν. 1964, σ. 219. 18
Στη συζήτηση συμμετείχε ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος,ο οποίος διατύπωσε την αρχή της «αντι-ήττας» και έκανε λόγο για «τη συνέχεια της αντίστασης μέσα στη ποίηση της ήττας».
Ο Νικηφόρος Βρεττάκος αντιπαρήλθε τη διαμάχη και έκρινε τη Μαθητεία.
Αργότερα ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης, ο οποίος δεν συμμετείχε στη διαμάχη και είδε το θέμα από ανθρώπινη διάσταση, διατύπωσε την άποψη ότι η ποίηση της ήττας αποτελεί ένα θέμα για διερεύνηση είδους:
«αν η ήττα είναι πολιτική, στρατιωτική, ή ιδεολογική, κοσμοθεωρητική».
Ακολούθησαν και άλλες παρεμβάσεις, οι οποίες υποδαύλιζαν συνεχώς τη συζήτηση, καθώς ο επίμαχος χαρακτηρισμός, ποίηση της ήττας, ταυτίζεται συχνά με την ήττα του αριστερού κινήματος στην Ελλάδα, παρά με το θεματικό πλαίσιο των κειμένων.
Το θέμα επανήλθε σχεδόν μετά από είκοσι χρόνια στο περιοδικό Επιστημονική Επιθεώρηση , με το συντάκτη του άρθρου Γ. Παπαθεοδώρου να κατακρίνει αρκετούς ποιητές, ανάμεσά τους το Μανόλη Αναγνωστάκη και τον Τίτο Πατρίκιο, ως αποστάτες της αριστερής ιδεολογίας.
Υπήρξε άμεση απάντηση στο άρθροαπό τη Μαριάννα Δήτσα, που χαρακτήρισε δογματικές τις απόψεις του συντάκτη, από τον Μανόλη Αναγνωστάκηπου ανάμεσα σε άλλα δήλωσε πως «Παρά τα φαινομενικά ανοίγματά του ο δογματισμός τον τελευταίο καιρό, όλο και επιστρέφει στα παλιά γνωστά του κατατόπια...».
Ο Πατρίκιος επανέρχεται στο θέμα και προσπαθεί να το διασαφηνίσει οριστικά απαντώντας σε ερώτηση για την ποίηση της ήττας .Δηλώνει ότι μπορεί ο όρος στη αρχή να εμφανίστηκε σαν κριτικό εργαλείο για την κατανόηση και την ερμηνεία μιας σειράς έργων με κοινά χαρακτηριστικά, στην ουσία όμως δεν ήταν παρά μια ιδεολογικο-πολιτική αποτίμηση των ποιητών αυτών.
Τα κοινά χαρακτηριστικά που χαρακτήριζαν την ομάδα αυτών των ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς –δεν αποδόθηκε ο
Τάσος Λειβαδίτης, «Η ποίηση της ήττας - Θέμα για διερεύνηση», ό.π., τεύχ. 141, Σεπ. 1966, σ. 132-136. 18 Γ. Παπαθεοδώρου, «Ποίηση της ήττας», Επιστημονική Σκέψη, τεύχ. 19, Μάιος-Ιούνιος 1984, 71-78.
Μαριάννα Δήτσα, «Μια ακόμη προγραφή της αντιστασιακής ποίησης», Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τεύχ. 25, Οκτ. 1984, σ. 42-43. 20 Η Αυγή, 21 Οκτ. 1984. 21
Συνέντευξη του Τίτου Πατρίκιου στον Κώστα Λάνταβο, περιοδικό Γραφή, τεύχ. 3, ΜάιοςΙούνιος 1989, σ. 160-161.
χαρακτηρισμός ποιητές της ήττας σε όλους τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς- ήταν ότι ο καθένας με το ύφος του εξέφρασε τον τρόπο που βίωσε τις περιπέτειες του επαναστατικού αγώνα και την έκβαση του εμφυλίου πολέμου και πολύ περισσότερο ότι υπήρχε άσκηση κριτικής προς κάθε κατεύθυνση, καθώς στόχος ήταν η αναζήτηση της αλήθειας και όχι η ωραιοποίηση της πραγματικότητας.
Η αναζήτηση αυτή της αλήθειας, που στην αρχή είχε το χαρακτήρα ιδεολογικο-πολιτικής αποτίμησης, θεωρεί ο Πατρίκιος πως έγινε αργότερα έκφραση πολεμικής και κατέληξε να πάρει την απόχρωση ενός ηθικού στιγματισμού.
Έτσι από την «ποίηση της ήττας» φτάνουμε στους «ποιητές της ήττας», οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις χαρακτηρίζονται οι ίδιοι από κριτικούς «ηττοπαθείς» και «ηττημένοι».
Σήμερα θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι έχουμε φτάσει στο τέλος των θεωρητικών συζητήσεων που τάχθηκαν υπέρ ή κατά του χαρακτηρισμού ποίηση της ήττας. Από την απόσταση του χρόνου που διαθέτουμε μπροστά στα πολιτικά και τα ιστορικά γεγονότα, μπορούμε να πούμε ότι το όλο ζήτημα διέφυγε από τα όρια της κριτικής καθώς η "ετικέτα" της ήττας και η διαμάχη που σημειώθηκε στη συνέχεια στο χώρο της κριτικής αποτέλεσε την αφετηρία μιας θεωρητικής αντίθεσης που εξελίχθηκε σε πολιτική αντιπαράθεση.
Αποτέλεσμα αυτής της αντιπαράθεσης υπήρξε η ατυχής διαχώριση της μεταπολεμικής λογοτεχνίας σε επίσημη και «θετική» από τη μια μεριά και «μεμψιμοιρούσα» από την άλλη.
. Στην ιδρυτική ομάδα της Επιθεώρησης Τέχνης Μετά τον τερματισμό του ελληνικού Εμφυλίου οι νικητές του ανοικοδομούν την Ελλάδα, θέτοντας τις βάσεις για τη «νέα κουλτούρα» που παρέλαβαν οι επόμενοι.
Η πνευματική δραστηριότητα βρίσκεται σε βαθιά ύφεση, με τη λογοκρισία να είναι πανταχού παρούσα έχοντας ως σαφή στόχο την διατήρηση της εθνικοφροσύνης. Στο φόντο αυτό γεννιέται το 1954 η Επιθεώρηση Τέχνης και αλλάζει στις ισορροπίες του πολιτισμού στη μετεμφυλιακή Ελλάδα.
Το περιοδικό που οραματίστηκαν μερικοί νέοι και τολμηροί αριστεροί διανοούμενοι της εποχής και που επρόκειτο να μείνει στην ιστορία ως το πιο σοβαρό και πλήρες εγχείρημα του χώρου των τεχνών και του πολιτισμού. Αλλά και το περιοδικό που πολεμήθηκε έντονα τόσο από το επίσημο κράτος όσο και από την διαφωνούσα Αριστερά.
Η Επιθεώρηση Τέχνης άντεξε για σχεδόν δώδεκα χρόνια από το (1955 ως το 1967) στις διώξεις και τις πολιτικές πιέσεις, χάρη στην εθελοντική υποστήριξη που είχε από τους επώνυμους ή και ανώνυμους συνεργάτες της.
Τον Απρίλιο του 1967 η χούντα τη θέτει σε απαγόρευση και έκτοτε δεν επανεκδίδεται.
Στις σελίδες αυτού του περιοδικού καταγράφονται, άμεσα ή έμμεσα, εκτός από τις πολιτιστικές αναζητήσεις της Ελλάδας του 1950, οι διαδρομές, οι περιπέτειες και οι αναζητήσεις του μετεμφυλιακού αριστερού κινήματος στην Ελλάδα και στον κόσμο.
Στις λογοτεχνικές κριτικές που δημοσιεύονται στο περιοδικό διαφαίνονται, άμεσα ή έμμεσα, οι πνευματικές αναζητήσεις, οι ενστάσεις, οι αμφισβητήσεις και τα ερωτήματα.
Ο Τίτος Πατρίκιος υπήρξε ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης από το 1954, και δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές στις στήλες του, ενώ πολλά δοκίμιά του συμπεριλήφθηκαν σε συγκεντρωτικές εκδόσεις.
Το 1954, τη χρονιά που προετοιμάζεται η Επιθεώρηση Τέχνης - για να βγει την Πρωτοχρονιά του 1955 - ο νεότερος, ο Γιάννης Χαΐνης ήταν είκοσι πέντε χρόνων, ο Νίκος Σιαπκίδης κι ο Πατρίκιος είκοσι έξι, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος είκοσι εννιά, ο Κώστας Κουλουφάκος τριάντα και ο Τάσος Λειβαδίτης, ο μεγαλύτερος απ' όλους, τριάντα τριών.
Την αίτηση χορήγησης άδειας εκδόσεως μηνιαίου περιοδικού καταθέτει στη Γενική Διεύθυνση Τύπου ο νεαρός αρχιτέκτονας Νίκος Σιαπκίδης, μιας και ήταν ο μόνος που δεν είχε φάκελο στην Ασφάλεια και είχε το δικαίωμα αυτό. Είναι πραγματικά αξιοπερίεργο πως νεαροί αυτής της ηλικίας εκείνη την εποχή, που τα δικαιώματα που είχαν και τα μέσα που διέθεταν ήταν τρομερά περιορισμένα, ανέλαβαν ένα τέτοιο εγχείρημα.
Χαρακτηριστικά μάλιστα ο Πατρίκιος δηλώνει σε συνέντευξή του:
Για το καθεστώς της Δεξιάς ήμασταν επικίνδυνοι, για τους καθιερωμένους συγγραφείς της Αριστεράς ήμασταν, στην καλύτερη περίπτωση, απερίσκεπτοι τολμητίες, στη χειρότερη, θρασείς νεοσσοί. Κανείς δεν μας εμπιστευόταν, κανείς δεν πίστευε ότι το περιοδικό θα είχε μέλλον.
Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ένα αριστερό περιοδικό που είχε βγάλει λίγο πριν μια άλλη συντροφιά νέων, η Πορεία, δεν μπόρεσε να φτάσει στο δεύτερο τεύχος. Τη δυσκολία του εγχειρήματος καταδεικνύει το γεγονός πως όλοι σε όσους η φιλόδοξη ομάδα νέων απευθύνθηκε προκειμένου να αναλάβουν τη διεύθυνση ή έστω να δώσουν συμβολικά το όνομά τους ως διευθυντών αρνήθηκαν (Φωτιάδης, Ρίτσος, Αυγέρης, Βάρναλης).
Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσε τότε η ιδρυτική ομάδα είναι στοιχείο χρήσιμο για την αξιολόγηση του έργου της και του περιεχομένου του περιοδικού. Ο Χαΐνης είχε συλληφθεί στον καιρό του Εμφυλίου· ο Κουλουφάκος, ο Λειβαδίτης, ο Ραυτόπουλος, ο Πατρίκιος, ο Φουρτούνης -που μπήκε αργότερα στη συντακτική επιτροπή, όταν ήρθε από το στρατόπεδο του Αϊ-Στράτη- ήταν αδειούχοι εξόριστοι. Οι πρεσβύτεροι, Πορφύρης Κονίδης και Γιώργος Σύριος, που ήρθαν στη συντακτική επιτροπή, αφού βγήκε το περιοδικό, ήταν αποφυλακισμένοι.
Αυτό σήμαινε ότι όλοι ήταν υπό παρακολούθηση της Ασφάλειας και ότι η δουλεία του στο περιοδικό παρεμποδίζονταν από τη μόνιμη απειλή της σύλληψης. Ο Πατρίκιος θυμάται πως: Κάθε τόσο βρίσκαμε κάτω από την πόρτα του σπιτιού μας το σημειωματάκι: «Να παρουσιαστείτε στο παράρτημα Ασφαλείας δι' υπόθεσίν σας». Η υπόθεση ήταν να μας πιέσουν γι' άλλη μια φορά για δήλωση μετανοίας .
Όμως με επιφυλακτικότητα συχνά αντιμετωπίζονταν το νέο εγχείρημα και στους κύκλους των αριστερών, που είτε απέφευγαν φοβισμένοι τη συνεργασία με το περιοδικό είτε επέλεγαν να δημοσιεύσουν τα κομμάτια τους με ψευδώνυμο.
Παρ’ όλες όμως τις αντίξοες συνθήκες η Επιθεώρηση Τέχνης αποτέλεσε σταθμό για τη ποιητική ζωή της Ελλάδας και σφράγισε την πορεία των συνεργατών της. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι το περιοδικό αυτό ευνόησε τις συζητήσεις για την αντικειμενικότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και προσπάθησε να κρατηθεί μακριά από δογματισμούς.
Τη θεματολογία Τίτος Πατρίκιος, «Επιθεώρηση Τέχνης. Η θεώρηση ενός περιοδικού και οι κριτικές μάχες που έδωσε», Ελευθεροτυπία, 13.04.2007. Τίτος Πατρίκιος, ό.π. 22 συντελούσαν πολιτικά και εικαστικά θέματα, αφιερώματα σε καλλιτέχνες αλλά και άρθρα ποιητών, συγγραφέων και συνθετών που μιλούσαν για διάφορα φλέγοντα ζητήματα.
Οπωσδήποτε τα ποιήματα και τα λογοτεχνικά κείμενα που δημοσίευε το περιοδικό είχαν έντονο και συχνά σαφή ιδεολογικό χρώμα. Το περιοδικό ενδιαφέρθηκε για τα επίκαιρα θέματα της πολίτικης και πολιτιστικής ζωής, αντιπαρατέθηκε με σθένος σε συντηρητικές αντιλήψεις, που τότε ήταν οι επικρατούσες μέσα στο κίνημα και έτσι συνέκλινε στο να λειτουργεί δημοκρατικά, διατηρώντας ο καθένας την ελευθερία των απόψεών του, αλλά παίρνοντας ισότιμα τις αποφάσεις κατά πλειοψηφία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μάχη που ο Δημήτρης Ραυτόπουλος έδωσε από τις σελίδες της Επιθεώρησης Τέχνης για να αντικρούσει την κριτική του Μάρκου Αυγέρη με τίτλο «Μερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης» και να υπερασπιστεί τον Στρατή Τσίρκα.
Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος σε συνέντευξή του αποκαλύπτει το παρασκήνιο της διαμάχης: Εγώ με το κομμουνιστικό κόμμα έχω δεσμούς μίσους και αγάπης. Από την άλλη μεριά όμως, σιγά σιγά κατάλαβα ότι έχει παρεκτραπεί αυτή η ιδεολογία από την ανθρωπιστική εκκίνησή της.
Από τη μια μεριά έχουμε την εκκίνηση, που είναι ανθρωπιστική, ανοιχτή, και από την άλλη έχουμε μία βαρβαρότητα, μία μαυρίλα, η οποία σιγά σιγά αποκαλύπτεται. Προσπαθήσαμε να κάνουμε μια σύνθεση και να μην εγκαταλείψουμε αυτήν την ιδεολογία, και να πάμε στην αρχή της, στο ανθρωπιστικό της περιεχόμενο και πάνω σε αυτό να δουλέψουμε.
Μέσω της τέχνης, και της κριτικής της πολιτικής και του κινήματος. Ας πούμε η τριλογία του Τσίρκα για μας ήταν μεγάλο βήμα, γιατί για πρώτη φορά η σοβαρή λογοτεχνία έθετε το θέμα της ιστορίας του κινήματος και της εκτροπής του. Γι’ αυτό διαγράφεται ο Τσίρκας, γι’ αυτό ο Αυγέρης επιτίθεται μετά τη διαγραφή του, γι’ αυτό αντεπιτίθεμαι εγώ στον Αυγέρη, το θεωρώ λίβελλο το κείμενό του, θεωρώ ότι είναι εμπνευσμένο για να εξοντώσει τον Τσίρκα ως συγγραφέα, επειδή αρνήθηκε να αποσύρει τη Λέσχη και να σταματήσει την Τριλογία ή να την κάνει όπως ήθελαν αυτοί .
Όμως αυτή η δημοκρατικότητα, που σφράγισε όλη την πορεία της Επιθεώρησης Τέχνης, δεν κατοχυρώθηκε από την πρώτη στιγμή. Από την άλλη, όπως ήταν φυσικό, η έκδοση μπήκε στο στόχαστρο του μηχανισμού της χούντας.
Συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 1957 ο διευθυντής και ο αρχισυντάκτης του περιοδικού κάθονται στο ειδώλιο του κατηγορουμένου μαζί με συνεργάτες όπως οι ποιητές Γιάννης Ρίτσος και Νικηφόρος Βρεττάκος.
Η κατηγορία ήταν ότι σε προηγούμενο τεύχος, δεν αναφερόταν
Συνέντευξη του Δημήτρη Ραυτόπουλου στην Όλγα Σελλά, εφημ. Καθημερινή, 4.2.2007. τίποτα για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, ώστε να τιμηθούν οι ήρωες του ’40.
Συνολικά έχουν κυκλοφορήσει 146 τεύχη της Επιθεώρησης Τέχνης, ενώ το τεύχος 147 δεν κυκλοφόρησε ποτέ, καθώς καταστράφηκε από την Ασφάλεια στο τυπογραφείο. Οι μάχες που το περιοδικό έδωσε ήταν πολλές όπως επίσης και οι συνέπειες που υπέστη, με αποκορύφωση το κλείσιμό του από τη χούντα. Σήμερα κάθε τεύχος από εκείνη την εποχή θεωρείται συλλεκτικό.
Πρόκειται για ένα χώρο έκφρασης μιας άλλης εποχής που μπορεί μας δώσει πολλά στοιχεία για τις πολιτιστικές της συνήθειες. Ωστόσο αποτελεί δικαίωσή της Επιθεώρησης Τέχνης η γενική αναγνώριση της συμβολής της σήμερα και το ότι έχει γίνει αντικείμενο έρευνας και μελέτης
Ενδεικτικά αναφέρω: Το 1996 η Σχολή Μωραΐτη οργάνωσε συμπόσιο με θέμα τη λειτουργία του περιοδικού από όπου και το: Επιθεώρηση Τέχνης. Μια κρίσιμη δωδεκαετία .
Επιστημονικό συμπόσιο, 29 και 30 Μαρτίου 1996, Σχολή Μωραΐτη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Συστηματική και εμβριθής μελέτη για το θέμα είναι το βιβλίο της Αιμιλίας Καραλή Μια ημιτελής Άνοιξη... ιδεολογία, πολιτική και λογοτεχνία στο περιοδικό "Επιθεώρηση Τέχνης" (1954 – 1967), Αθήνα, 2005.
Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος μέλος της ιδρυτικής ομάδας και της συντακτικής επιτροπής δίνει τη δική του μαρτυρία στο βιβλίο του Αναθεώρηση Τέχνης - Η Επιθεώρηση Τέχνης και οι άνθρωποί της, εκδόσεις Σοκόλης, 2007.
.Συγγένειες και αποκλίσεις Η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου έχει ως αφετηρία την ελληνική Αντίσταση, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα. Συνοδοιπόροι του την εποχή αυτή είναι οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς: Άρης Αλεξάνδρου, Μανόλης Αναγνωστάκης, Γιώργης Σαραντής κ.α..
Με τους Αναγνωστάκη, Κλείτο Κύρου, Αλεξάνδρου και Σαχτούρη θα μπορούσαμε να πούμε ότι ακολουθεί σε ένα μεγάλο βαθμό βίους παράλληλους ποιητικά.
Είναι πολιτικά και κομματικά λιγότερο αιρετικός σε σχέση με τους ομολόγους του Αναγνωστάκη και Αλεξάνδρου.
Μολονότι ο ποιητικός του αντίλογος στρέφεται συχνά στο εσωτερικό της μεταπολεμικής ελληνικής αριστεράς, σπάνια μπαίνει στην κριτική οξύτητα που συναντάμε στον Αναγνωστάκη και ακόμη σπανιότερα στο αναρχικό αδιέξοδο του Αλεξάνδρου .
Η ποιητική παράδοση του Πατρίκιου, οι επιρροές του, απαντώνται στα πρόσωπα των Παλαμά, Σικελιανού, Βάρναλη, Ρίτσου, Βρεττάκος, Αναγνωστάκη από τον ελληνικό χώρο και Μαγιακόφσκι, Λούκατς από την ξενόγλωσση ποίηση. Επιδίδεται στην πολύστιχη και πολυμερή σύνθεση κατά τα πρότυπα του Ουίτμαν, του Μαγιακόφσκι και του δικού μας Ρίτσου.
Παράλληλα καλλιεργεί και το αυτόνομο ολιγόστιχο ποίημα – κάποτε το επιγραμματικό – επηρεασμένος σαφέστατα από το παράδειγμα του Πάουντ.
Ο Τ. Πατρίκιος έχει μιλήσει για τα πρώτα του διαβάσματα και την καθοριστική επιρροή του Καρυωτάκη: Ένας ποιητής που αυτοκτόνησε - τη χρονιά που γεννήθηκα εγώ, το 1928.
Ένιωσα ότι κάτι με συνέδεε μαζί του. Αργότερα αγάπησα έναν ακόμα αυτόχειρα ποιητή, τον Μαγιακόφσκι .
Ο ποιητικός του πατέρας όμως, όπως και ο ίδιος έχει πολλές φορές παραδεχτεί, ήταν ο Γιάννης Ρίτσος, ύστερα από προτροπή του οποίου μάλιστα ακολούθησε το δρόμο της ποίησης, όταν την περίοδο της εξορίας στον Αϊ-Στράτη αμφιταλαντεύονταν ανάμεσα στο κομματικό καθήκον και την ποίηση.
Ο Πατρίκιος την περίοδο εκείνη σκέφτονταν σοβαρά να
Ο Δ.Ν Μαρωνίτης στην Πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. ΑλεξάνδρουΑναγνωστάκης-Πατρίκιος, Κέδρος, 1976, σ. 23-32 εντοπίζει τις ομοιότητες και τις διαφορές στην ποίηση της ποιητικής αυτής τριάδας. 27 Ηλίας Μαγκλίνης, «Τ. Πατρίκιος εκ βαθέων για ποίηση και πολιτική», εφημ. Καθημερινή, 21.3.2007. 28
Το ενδιαφέρον του Πατρίκιου για τον Καρυωτάκη φαίνεται και από την κοινωνιολογική μελέτη του για τον ποιητή στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα, εκδόσεις Εταιρείας Σπουδών, Αθήνα, 1979.
εγκαταλείψει την ποίηση, αναθεώρησε όμως τις απόψεις του ύστερα από την προτροπή του Ρίτσου.
Σε συνέντευξη του στα Νέα (4.12.2004) με αφορμή την επέτειο των πενήντα χρόνων από την έκδοση της πρώτης του ποιητικής συλλογής, του Χωματόδρομου, ο Πατρίκιος θυμάται:
Όταν με εκτόπισαν στον Αϊ-Στράτη, το 1952, δεν έλεγα στους άλλους ότι γράφω ποιήματα. Είχα αποφασίσει ότι είχα τελειώσει με την ποίηση, επηρεασμένος από τα μαρξιστικά μου διαβάσματα και θεωρώντας ότι η ποίηση δεν μπορούσε να συμβαδίζει με τους αγώνες και τη δράση. Αν εντέλει έγινα ποιητής, αυτό οφείλεται στον Γιάννη Ρίτσο που ήταν και εκείνος εκεί. Με υποχρέωσε να δω τη γελοιότητα των απόψεών μου. Και μου είπε: «Δεν θα ξανάρθεις στο καλύβι μου αν δεν μου φέρεις ποίημα. Δεν έχεις καταλάβει ότι η ποίηση είναι η μοίρα σου;».
Έτσι, από την πίεση προέκυψε η ποίηση. Και άρχισα να του πηγαίνω τα πρώτα χειρόγραφα. Ο Τίτος Πατρίκιος, παρότι κάποτε προέβη στην «αναπόφευκτη πατροκτονία», δημοσιεύοντας και ποιήματα που περιείχαν σαφείς αιχμές εναντίον του Γιάννη Ρίτσου, αισθάνεται μέχρι σήμερα ακεραία την ευγνωμοσύνη του απέναντι στον μεγάλο ποιητή .
Από το άρθρο του Ηλία Μαγκλίνη «Τ. Πατρίκιος εκ βαθέων για ποίηση και πολιτική», ό.π.:
«Ο φανατισμός εκείνων των εποχών δεν έχει καμία σχέση με το σήμερα. Σήμερα είναι παιδική χαρά. Τότε, πίστευα με τόσο φανατισμό στον αγώνα που αποφάσισα να κόψω την ποίηση διότι θεωρούσα ότι ήταν σαχλαμάρα μικροαστική. Αλλά ξανάρχισα να γράφω κρυφά. Ούτε στον εαυτό μου δεν το ομολογούσα». Στην επιστροφή του στην ποίηση καταλυτικό ρόλο έπαιξε η επαφή του με τον Γιάννη Ρίτσο, στον Αϊ Στράτη. «Η ποίηση είναι η μοίρα σου, μου είχε πει. Και με συμβούλευε, ό, τι γράφω, να σβήνω το μισό. Ήταν μια συμβουλή που ο ίδιος μάλλον δεν ακολούθησε, ούτε κι εγώ, όσο θα έπρεπε».
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3:
Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
.Διάκριση σε περιόδους ποιητικής δημιουργίας
Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης την περίοδο από το Νοέμβριο του 1975 ως το Σεπτέμβριο του 1976 δημοσίευσε στην εφημερίδα Το Βήμα με τη μορφή επιφυλλίδων δέκα κείμενα για τη μεταπολεμική ποιητική γενιά και ειδικότερα για την τριάδα Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης - Πατρίκιος31 .
Στην επιφυλλίδα για τον Πατρίκιο στις 28.8.1976 διακρίνει τρεις περιόδους ποιητικής δημιουργίας στο έργο του. Συγκεκριμένα, πριν από την έκδοση του πρώτου συλλογικού τόμου από το Θεμέλιο το 1977 το αναγνωστικό κοινό γνώριζε τρία βιβλία του Πατρίκιου: το Χωματόδρομο, που περιείχε επτά, κατά κανόνα πολυμερείς, συνθέσεις γραμμένες από το καλοκαίρι του 1952 ως το χειμώνα του 1954 τη Μαθητεία, που με τα εκατόν εβδομήντα ένα ολιγόστιχα ποιήματά της καλύπτει τη δεκαετία 1952-1962 και την Προαιρετική στάση με είκοσι ένα ωριμότερα ποιήματα γραμμένα από το 1967 ως το 1973.
Οι τρεις αυτές ποιητικές συλλογές επέτρεπαν εύκολα, όπως επισημαίνει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης, τριαδική διαίρεση του έργου του Πατρίκιου σε: πρωτόλεια επικολυρική περίοδο, μέση δραματική, ώριμη μεταδραματική. Με την έκδοση όμως του συλλογικού τόμου η κατανομή αυτή ανατρέπεται εν μέρει, καθώς ο τόμος πηγαίνει πέντε χρόνια πίσω από την τότε γνωστή ποιητική αφετηρία και προσφέρει τέσσερις νέες συνθέσεις (Επιστροφή στην ποίηση, Largo, Ασκήσεις, Τέλος του καλοκαιριού).
Σε σημαντικό βαθμό αλλάζει και τη σύνταξη του παλιού Χωματόδρομου, αφού γίνεται ανεξάρτητη συλλογή η πρώτη σύνθεση της συλλογής με τίτλο Μεγάλο γράμμα, όπως και της Μαθητείας, καθώς τα σαράντα έξι ποιήματα της ενότητας τα Χρόνια της πέτρας αυτονομούνται. Όλα αυτά τα νέα στοιχεία δημιουργούν νέα 30 Η παρούσα εργασία δεν παρακολουθεί την ποιητική πορεία του Τίτου Πατρίκιου ακολουθώντας τις χρονολογίες έκδοσης των βιβλίων του ποιητή, αλλά τις χρονολογίες γραφής των ποιημάτων και του σχηματισμού των συλλογών.
Οι αναφορές στους τίτλους των συλλογών, καθώς και σε εκείνους των επιμέρους ενοτήτων, τηρούν τις κατατάξεις και τις επιλογές του ποιητή μετά το 1976, που αρχίζει και συγκεντρώνει το σύνολο του έργου του.
Οι δέκα αυτές επιφυλλίδες συγκεντρώθηκαν από το συγγραφέα τους μαζί με ένα ανθολόγιο τριάντα ποιημάτων, δέκα από κάθε ποιητή, και εκδόθηκαν με τον τίτλο: Δ.Ν. Μαρωνίτης, Πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου-ΑναγνωστάκηςΠατρίκιος, Κέδρος, 1976.
Οι επιφυλλίδες που αφορούν αποκλειστικά στον Πατρίκιο και στα χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής γενιάς περιλαμβάνονται και στον τόμο:
Συνομιλία. Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου, επιμέλεια Ελένη Αντωνιάδου, Κέδρος, 2005. δεδομένα για την εξέταση της ποίησης του Πατρίκιου φωτίζοντας το έργο του από γωνίες που ο αναγνώστης δεν είχε ως τότε υποψιαστεί.
Επιμένοντας ακόμη στη τριαδική διαίρεση της ποιητικής παραγωγής, παρόλο που προκαταβολικά επισημάνθηκε ότι ως ένα σημείο είναι διαβλητή, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε τα στοιχεία εκείνα που οδήγησαν τον Δ.Ν. Μαρωνίτη στο χωρισμό αυτό. Η πρώτη περίοδος (1943-1954), με επίκεντρο το Χωματόδρομο, δείχνει το ταλέντο του ποιητή στις μακρόπνοες συνθέσεις, σχεδόν συμφωνικού χαρακτήρα.
Στα πολύστιχα ποιήματα αυτής της περιόδου οι επιμέρους ενότητες αποτελούν αυτοτελείς μονάδες που συνυπάρχουν στο όλο, έχοντας πάντα ως αφετηρία το «αργόσυρτο κλίμα μιας τέχνης πολιτικών κρατουμένων»
. Είναι η ηρωική, η αισιόδοξη και αγωνιστική περίοδος του ποιητή. Ο ποιητής προβάλλει σταθερά τις θετικές επαναστατικές αξίες και την πίστη στο αντίστοιχο ομαδικό πνεύμα.
Στο λόγο του κυριαρχεί το «εμείς» ως έκφραση μιας αδιάρρηκτης ιδεολογικής ενότητας ή ένα υποτονικό «εγώ» ως αναπόσπαστο μέρος ενός μαρτυρικού ανθρώπινου συνόλου. Είτε σαλπίζοντας αγωνιστικά, είτε θρηνώντας για τα δεινά, ο ποιητής είναι οργανικά ενταγμένος στους πολιτικούς αγώνες και στις κατοχικές και μεταπολεμικές περιπέτειες της ελληνικής αριστεράς.
Η μέση περίοδος (1954-1959), της Μαθητείας, επιμένει στην άμεση δραματοποίηση μιας ύλης πυκνής. Αν ο Χωματόδρομος και τα πέριξ ποιήματα είναι η ηρωική, η καθαρά αγωνιστική του ποιητή, η δεύτερη περίοδος είναι η αντιηρωική, η περίοδος του σκεπτικισμού, των προβληματισμών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο ποιητής χάνει την επαναστατικότητά του. Ο ποιητής αμφισβητεί, ελέγχει εσωκομματικά, κρίνει λάθη και τακτικές.
Αγωνίζεται για την αλήθεια έστω και μόνος παρόλο που ξέρει ότι οι «στίχοι δεν ανατρέπουν καθεστώτα» αλλά όμως «ρίχνουν λίγο φως στη πλαστογραφημένη μας ζωή»
. Η τρίτη ωριμότερη περίοδος (1959-1973), με επίκεντρο την ποιητική συλλογή Προαιρετική στάση, πετυχαίνει αυτό που έχει ξεκινήσει ο ποιητής στη δεύτερη περίοδο, καθώς δεν ταυτίζεται με τα δραματικά γεγονότα αλλά χρησιμοποιεί την αποτύπωσή τους όπως και τα γεγονότα που προηγήθηκαν. Το αποτέλεσμα είναι το ποίημα να είναι, όπως εύστοχα τονίζει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης, «σε ίση απόσταση από τον ποιητή και τον αναγνώστη, σε ένα είδος νεκρής ζώνης, δίχως να κρέμεται από τον αφαλό του γεννήτορά του».
Ο ποιητής ασκείται περισσότερο σε μια επιγραμματική ποίηση, ολιγόστιχη, στο 32 Παναγιώτης Νούτσος, Κοινωνία, πολιτική στράτευση και ποίηση. Για τον Τίτο Πατρίκιο, εκδόσεις Σαββάλας, 2006, σ. 28. 33 Τίτος Πατρίκιος, «Στίχοι, 2», Ποιήματα, ΙΙ. 1953-1959, Κέδρος, 1998, σ. 178. 29 συμπυκνωμένο λόγο, με πιο καίρια ειρωνεία.
Η ποίησή του πηγαίνει περισσότερο στην εσωτερική ζωή, την ιδιωτική, χωρίς να χάνει το ενδιαφέρον της για τα κοινά. Ξεφεύγοντας από τα στενά χρονικά πλαίσια της τριμερούς αυτής διαίρεσης της ποιητικής πορείας του ποιητή ως το 1974, που όπως σημειώθηκε σε ένα μεγάλο σημείο εξυπηρετεί τους σκοπούς της μελέτης, και προσπαθώντας να διευρύνουμε την οπτική μας θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για δύο ουσιαστικές τομές στο μέχρι τότε έργο του ποιητή.
Και οι δύο προϋποθέτουν μια ρήξη βραδείας καύσεως με το ποιητικό παρελθόν που η καθεμία οριοθετεί. Και οι δύο αφορούν τόσο το επίπεδο της εξωτερικής αναφοράς του έργου (ιστορία, κοινωνία, πολιτική πράξη και ατομικό βίωμα), όσο και τις εσωτερικές του σχέσεις (θέση και ρόλος του ποιητικού υποκειμένου). Η διαφορά έγκειται στο εξής: η πρώτη τομή προοιωνίζεται, και εν τέλει επιφέρει, μια ποιητική ανανέωση, σημαντική και γόνιμη αλλά «εντός των τειχών».
Ο δημιουργός αποκτά συγκεκριμένο, απτό πρόσωπο και καθιστά τη θέση του αναγνωρίσιμη, χωρίς ωστόσο να εγκαταλείπει εξ’ ολοκλήρου το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ακούστηκε αρχικά η φωνή του.
Η δεύτερη τομή σηματοδοτεί μια αποφασιστική απαγκίστρωση, που οδηγεί τον ποιητή σε έναν αυστηρά ατομικό χώρο, με προβεβλημένα τα στοιχεία της εμπειρίας και της μνήμης, αλλά με το ποιητικό υποκείμενο σε πρωταγωνιστικό πλέον ρόλο. Οι συλλογικοί τόμοι.
Επιλογές και αποκλεισμοί ποιημάτων Η διάκριση της ποίησης του Τίτου Πατρίκιου από το 1943 ως το 1973 σε τρεις περιόδους δημιουργίας ενισχύεται και από τη συγκρότηση των συλλογικών τόμων.
Τα κριτήρια για τον χωρισμό αυτό μας τα παρέχει ο ίδιος ο ποιητής, με τον τρόπο που έχει κάνει το χωρισμό των χρονικών περιόδων και με την επιλογή ποιημάτων για τη συγκρότηση των συλλογικών τόμων της ποίησής του.
Με μια πρώτη ματιά παρατηρούμε ότι ο βίος είναι παράλληλος με το έργο του ποιητή. Οι μεγάλες αλλαγές, οι μεταβατικές φάσεις, οι τομές στη ζωή του αποτυπώνονται και καθορίζουν την περιοδοποίηση της ποιητικής του πορείας. Ο ποιητής είναι συστηματικός και με συνέπεια παρέχει όλες τις σχετικές διευκρινίσεις ως προς τις επιλογές ή τους αποκλεισμούς ποιημάτων από τους συλλογικούς τόμους, χωρίς να αφήνει έτσι σκοτεινά σημεία για τον αναγνώστη.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ιδιαίτερα στην περίπτωση του αποκλεισμού ποιητικών συλλογών ή και ποιημάτων δεν αποσιωπά τις επιλογές του προκειμένου να αποκηρύξει δημιουργικές του επιλογές.
Έτσι η πρώτη περίοδος, που περιλαμβάνει το ποιητικό ξεκίνημα του Πατρίκιου το 1943 στο περιοδικό Ξεκίνημα, τα φοιτητικά χρόνια (1946-1950) και την εξορία στον Αϊ-Στράτη, εκτείνεται από το 1943 ως το 1954. Περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές: Πρώτα ποιήματα (1943), Επιστροφή στην ποίηση(1948-1951), Largo(1951), Μεγάλο γράμμα (1952), Ασκήσεις (1952), Χωματόδρομος (1952-1954), Χρόνια της πέτρας (1953-1954), Τέλος του καλοκαιριού (1953-1954), οι οποίες ως επί το πλείστον απαρτίζονται από πολύστιχα ποιήματα, επιμέρους ενότητες που συγκροτούν ένα σύνολο αφετηρία και θεματικά έχουν ως αφετηρία το κλίμα της εποχής.
Ο πρώτος συλλογικός τόμος των εκδόσεων Κέδρος 1998 περιλαμβάνει ποιήματα που γράφτηκαν από το 1943 ως το 1953 και έτσι δεν αντιστοιχεί εντελώς με το τόμο Ποιήματα Ι των εκδόσεων Θεμέλιο που εκδόθηκε το 1977 και περιλαμβάνει ποιήματα που γράφτηκαν από το 1948 ως το 195434 .
Τα ποιήματα που πρωτοπαρουσιάζονται σ’ αυτό τον πρώτο τόμο, νεανικά κυρίως, πέρα από την αξία που έχουν αυτά καθαυτά, συμβάλλουν στη καλύτερη γνωριμία μας με τη δουλειά του, βοηθάνε στο να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα τη μακριά και γόνιμη θητεία του στην ποίηση.
Έπειτα, η επαναδημοσίευση ποιημάτων που είχαν περιληφθεί στη συλλογή Χωματόδρομος (1954) ήταν αναγκαία μια και οι πρώτη αυτή ποιητική συλλογή είχε εξαντληθεί από χρόνια και ουσιαστικά το έργο του ήταν απρόσιτο για τους νεότερους αναγνώστες. Εξάλλου, η συνολική 34 Στον τόμο Ποιήματα Ι των εκδόσεων Θεμέλιο (1977) δεν περιλαμβάνεται η συλλογή Τέλος του καλοκαιριού (1953-1954). 31 παρουσίαση ενός έργου δίνει την ευκαιρία μιας συνολικής εποπτείας και εκτίμησης.
Η δεύτερη περίοδος εκτείνεται από το 1954-1959 και βρίσκει τον ποιητή στην Αθήνα ως αδειούχο εξόριστο. Την περίοδο αυτή ο Τίτος Πατρίκιος εμπλέκεται στην έκδοση της Επιθεώρησης Τέχνης. Οι σχέσεις του με το Κομμουνιστικό Κόμμα περνούν κρίση και αρχίζει να αποστασιοποιείται διακριτικά. Στην περίοδο αυτή ανήκουν οι ποιητικές συλλογές:
Τέλος του Καλοκαιριού (1953-1954), Τα κοιτάσματα του χρόνου (1954), Αντιδικίες (1955), Μαθητεία (1956-1959). Κατά την τρίτη περίοδο, δηλαδή από το 1959 ως το 1973, ο ποιητής επιλέγει την αυτοεξορία εκτός Ελλάδας. Από το 1959 ως το 1964 σπουδάζει Κοινωνιολογία στο Παρίσι, όπου έρχεται σε επαφή με τον Lucien Goldman. Την περίοδο 1967-1975 κινείται ανάμεσα σε Παρίσι και Ρώμη ενώ γίνεται και επιστημονικός σύμβουλος της Unesco.
Παρακολουθεί τον απόηχο των γεγονότων του γαλλικού Μάη το 1968. Κατά τη δικτατορία βρίσκεται σε αυτοεξορία, ενώ η διάσπαση του Κ.Κ.Ε γίνεται αιτία για να επαναπροσδιοριστεί ως ποιητής. Οι ποιητικές συλλογές που γράφονται κατά αυτή την περίοδο είναι: Μαθητεία ξανά (1959-1962), Θάλασσες Επαγγελίας (1959-1963), Παραμορφώσεις (1959-1963), Προαιρετική στάση (1967-1973).
Ο ποιητής τηρώντας έντιμη στάση απέναντι στους αναγνώστες του φροντίζει με εκτενή σημειώματά του στο τέλος των συλλογικών του τόμων να πληροφορήσει και να δικαιολογήσει πολλές φορές επιλογές ή αποκλεισμούς ποιημάτων. Επίσης αναφέρει τις πρώτες δημοσιεύσεις ποιημάτων και συλλογών, σχολιάζει motto ποιημάτων, όταν το θεωρεί σκόπιμο, σχολιάζει τα σημεία της ποίησης του που είναι διακειμενικά και δικαιολογεί την κατάταξη των ποιημάτων.
Συγκεκριμένα ο Πατρίκιος κατατάσσει τα ποιήματά του χρονολογικά, σε διαδοχικές ενότητες, όπως θα μπορούσαν ίσως να εκδοθούν στην ώρα τους, αν το επέτρεπαν οι συνθήκες. Με αυτό τον τρόπο το υλικό του δεν μένει σκορπισμένο και ταυτόχρονα ο Πατρίκιος ανοίγει στον αναγνώστη την πόρτα του ποιητικού του εργαστηρίου, καθώς δίνοντας του τη δυνατότητα να παρακολουθήσει το ποιητικό του έργο σε χρονολογική κατάταξη μπορεί να το επανεκτιμήσει, κοιτώντας τι έχει προηγηθεί αλλά και τι έπεται.
Με μεθοδικό τρόπο ανασυστήνεται η ποιητική πορεία και φωτίζεται τόσο κάτω από το πρίσμα της ιστορικής στιγμής, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, όσο και από την παρακολούθηση της συνέχειας, σε βάθος χρόνου. Στον πρώτο συλλογικό τόμο των εκδόσεων Κέδρος, που εκδόθηκε το 1998, ο Πατρίκιος σημειώνει πρώτα την αναντιστοιχία του με τον τόμο των εκδόσεων Θεμέλιο Ποιήματα Ι, που εκδόθηκε το 1977. Ο πρώτος συλλογικός τόμος των εκδόσεων Κέδρος περιλαμβάνει ποιήματα που γράφτηκαν από το 32 1943 ως το 1953 ενώ ο τόμος Ποιήματα Ι των εκδόσεων Θεμέλιο περιλαμβάνει ποιήματα που γράφτηκαν από το 1948 ως το 1954.
Το Τέλος του καλοκαιριού, ποίημα που ολοκληρώθηκε μετά το 1953 και περιλαμβάνεται στην έκδοση του Θεμέλιου, δεν περιλαμβάνεται στην έκδοση του Κέδρου. Αρκετά από τα αδημοσίευτα ποιήματα των Πρώτων ποιημάτων μπαίνουν στην έκδοση του Κέδρου καθώς και Το Μεγάλο γράμμα που προορίζονταν να εκδοθεί το 1953 σε χωριστή έκδοση.
Στο δεύτερο συλλογικό τόμο των εκδόσεων Κέδρος ο Πατρίκιος περιλαμβάνει το Το Τέλος του καλοκαιριού και σημειώνει πως το εκτεταμένο και γραμμένο το 1954 ποίημα Τα κοιτάσματα του χρόνου δημοσιεύεται για πρώτη φορά.
Σχετικά με τη συλλογή Αντιδικίες, που είχε εκδοθεί από τις εκδόσεις Ύψιλον το 1981, σημειώνει με λεπτομέρεια ποια ποιήματα είχαν δημοσιευτεί παλιότερα σε άλλες συλλογές και με ποια μορφή.
Τέλος, για τη συλλογή Μαθητεία επισημαίνει πως πολλά από τα ποιήματα που περιλάμβανε όταν εκδόθηκε το 1963 εντάχθηκαν σύμφωνα με το χρόνο γραφής τους σε μεταγενέστερες ή προγενέστερες συλλογές μέσα στους συλλογικούς τόμους.
Τα υπόλοιπα ποιήματα της αρχικής Μαθητείας δημοσιεύτηκαν ξανά το 1991, οπότε μαζί με εβδομήντα δύο ποιήματα, που είχαν γραφτεί στα ίδια χρόνια αλλά που για διάφορους λόγους παρέμεναν αδημοσίευτα, αποτέλεσαν το ποιητικό βιβλίο Μαθητεία ξανά.
Ο τίτλος Μαθητεία στο συλλογικό τόμο καλύπτει τις ενότητες Χρόνια της ασφάλτου και Το δάσος και τα δέντρα, δηλαδή μόνο μέρος του τόμου Μαθητεία (1952- 1962). Ο ποιητής στο σημείωμά του κάνει και μια αποκάλυψη σχετικά με την έκδοση της αρχικής Μαθητείας, του 1963.
Η έκδοση του βιβλίου εκείνου, που εκδόθηκε σε χίλια αντίτυπα, εξαντλήθηκε και δεν ξανατυπώθηκε ποτέ αυτούσιο, είχε γίνει με έξοδα του συγγραφέα και όχι από τον ανύπαρκτο εκδοτικό οίκο Πρίσμα όπως αναφερόταν στο εξώφυλλό του. Και στο τρίτο τόμο ακολουθεί αυστηρά χρονολογική σειρά των ποιημάτων δίνοντας διευκρινίσεις για την κατανομή των ποιημάτων της συλλογής Μαθητεία ξανά που εκδόθηκε το 1991 και που μέρος των ποιημάτων της περιλήφθηκε με βάση το χρόνο γραφής στο δεύτερο συλλογικό τόμο.
Διευκρινίσεις επίσης παρέχει και για τα ποιήματα της Θάλασσας της επαγγελίας, δώδεκα από τα οποία δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη Μαθητεία του 1963, δεκαεπτά πρωτοδημοσιεύτηκαν στην πρώτη έκδοση του συλλογικού τόμου στο Θεμέλιο, το 1977, κι άλλα πέντε στην τρίτη έκδοσή του, το 1985. Για τις Παραμορφώσεις σημειώνει πως τα πρώτα δώδεκα ποιήματα της συλλογής δημοσιεύτηκαν στη Μαθητεία του 1963 ενώ τρία ποιήματα πρωτοδημοσιεύτηκαν το 1989, στη συνολική έκδοση αυτής της σειράς ποιημάτων από τις εκδόσεις Διάττων. Όλα τα ποιήματα που 33 βρίσκονται σε αυτόν τον τρίτο τόμο της συγκεντρωτικής συλλογής, έχουν γραφτεί στο εξωτερικό, μακριά από την Ελλάδα. 34 3.3
.Πρώτη περίοδος της ποιητικής δημιουργίας 1943 – 1953 3.3.1.
Η ποίηση της αντίστασης.
Τα Πρώτα ποιήματα
Τα πρωτόλεια των μεταπολεμικών ποιητών προέρχονται στο μεγαλύτερο μέρος τους από την επίκαιρη εμπειρία της ιστορικής πραγματικότητας, η οποία είχε αποκτήσει γι’ αυτούς τη «μυθική» σημασία μιας εποχής που συνέδεσε τη νεότητά τους με το ιδεολογικό όραμα μιας κοσμογονίας για την ανθρωπότητα. Οι νέοι που μοίραζαν προκηρύξεις στις μαχόμενες πόλεις, έγραφαν αντιφασιστικά συνθήματα στους τοίχους, πολεμούσαν στα αντάρτικα των πόλεων, μέλη οι περισσότεροι της ΕΠΟΝ, βγήκαν από το τετράχρονο σχολείο της αντίστασης ώριμοι από μικροί, εξοικειωμένοι με τις σκληρές συνθήκες του πολέμου35 .
Έτσι τα πρώτα αυτά ποιήματα ήταν προϊόντα πίστης και αγωνιστικής ένταξης αποδίδοντας τη ρομαντική, επαναστατική ατμόσφαιρα της εποχής, στην προσπάθειά τους να συνδυάσουν τη ρεαλιστική απεικόνιση με την ιδεαλιστική οπτική των πραγμάτων. Από τους νέους αυτούς προέρχεται η νέα ποιητική γενιά. Η κυκλοφορία των πρώτων ποιητικών συλλογών αποτελεί σχεδόν σύγχρονη ενέργεια των μεταπολεμικών ποιητών, η οποία αρχίζει να εκδηλώνεται μετά τη λήξη της ενεργής συμμετοχής τους στην αντίσταση.
Ο Πατρίκιος με την έκδοση των συλλογικών τόμων άνοιξε με θάρρος την πόρτα του ποιητικού του εργαστηρίου και έδωσε για πρώτη φορά στη δημοσιότητα έξι νεανικά του έργα, που απηχούν το κλίμα της γενιάς του και της εποχής36. Στις πρώιμες ποιητικές ασκήσεις του ποιητή βλέπουμε να οριοθετείται η δύσκολη πορεία της γενιάς του, που από τους πολλούς δρόμους που άνοιγε μπροστά της απλόχερα η μοίρα διάλεξε εκείνον που δεν παρείχε καμία σίγουρη εναλλαγή, το δρόμο που πήγαινε στη φυλακή, στην εξορία, στο βουνό.
Με πόνο και παρρησία μιλά ο ποιητής για αυτές τις νέες δοκιμασίες: Σαν επιτέλους βγήκαν σ’ ένα ξάγναντο Αντίκρισαν σχεδόν μπροστά τους να ορθώνονται τα Ιμαλάια. Ξεχνώντας κόπους και στενοχώριες για λίγο έμειναν θαμπωμένοι 35 Μια ενδεικτική απαρίθμηση μας δίνει τις ακόλουθες χρονολογίες γέννησης:
Γ. Σαραντής 1919, Τ. Λειβαδίτης 1921, Μ. Κατσαρός 1921, Κ. Κύρου 1921, Κ. Κουφαλάκος 1921, Μ. Αναγνωστάκης 1925, Τ. Πατρίκιος 1928… 36 Από τα Πρώτα ποιήματα είχε δημοσιευτεί μόνο ένα, το «Αν βρεις…», στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης, φύλλο 4, Αυγ. 1943, σ. 63. 35 κι ύστερα ορκίστηκαν: «Θα τα νικήσουμε»37 .
Χαρακτηριστικό δείγμα των πρώτων αυτών ποιητικών πειραματισμών είναι και το «Πάρτυ»38, στο οποίο ο ποιητής μετασχηματίζει την σάτιρα του Καρυωτάκη σε εφηβικό σαρκασμό: Μουσικής ήχοι παράξενοι τζάζ έξαλλες κραυγές γεμίζουν την ατμόσφαιρα άλλοτε ξέφρενες άλλοτε αργές Ζευγάρια σ’ ένα αγκάλιασμα παθιάρικο, σφιχτό ξάφνου ρυθμούς αλλάζουνε πηδούν, σηκώνουν κουρνιαχτό. Κάποιο δανδήδες άγρια φλερτάρουν δυο μικρές βερμούτ και σπανακόπιτες και του κρασιού οι γουλιές πικρές. Ανακατέματα σε δυο κάμαρες σε πολυκατοικία σκάρτη μα το κοκτέιλ που θα βγει εμείς το λέμε πάρτυ. Τίτος Πατρίκιος, «Η κατάκτηση του Έβερεστ», Πρώτα ποιήματα (1943), Ποιήματα Ι, ό.π., σ. 15-16. 38 Τίτος Πατρίκιος, «Πάρτυ», Πρώτα ποιήματα (1943), Ποιήματα Ι, ό.π., σ. 11. 36 3.3.2.
Επιστροφή στην ποίηση Ο τίτλος και μόνο δηλώνει την επιστροφή του ποιητή μετά από καιρό στην ποίηση.
Πράγματι, την εμφάνιση του Πατρίκιου το 1943 σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών στα ελληνικά γράμματα ακολούθησαν πέντε περίπου χρόνια σιωπής, γι’ αυτό ίσως και ο τίτλος. Η συλλογή αυτή έρχεται ως απότοκο της πολύχρονης θητείας του στις πολιτικές οργανώσεις της αριστεράς: ΕΑΜ (1942-1943), ΕΠΟΝ (1943-1944), ΕΛΑΣ (1944-1945). Το 1944 ματαιώνεται η εκτέλεσή του από συνεργάτες των Γερμανών.
Το μεγαλύτερο μέρος των εμπειριών αυτών αποτυπώνεται καθαρά στα αρχικά του ποιήματα. Πρόκειται για μία ποίηση απ’ όπου αρχίζει να φαίνεται η πολιτική και ηθική στάση του. Ποίηση απλή, με στοχασμό όμως. Το πρώτο ποίημα δίνει τον τόνο της ενότητας που είναι αντιστασιακός, στίχοι δηλωτικοί της αγωνίας του ποιητή για τις μετέπειτα εξελίξεις: Παιδιά με βιαστικές ορμές τραγουδώντας πολεμικά εμβατήρια αφήσαμε τα θρανία για να κατεβούμε στη διαδήλωση δρασκελίσαμε τους φράκτες των αμπελιών με τη χαρά της αρπαγής πάνω απ’ το φόβο του δραγάτη.
Η πράξη προλάβαινε το στοχασμό ο στοχασμός δε χωρούσε στα τραγούδια. Οι ξινές ρώγες ωρίμασαν απότομα . Η αισιόδοξη επαναστατική πνοή αναγνωρίζεται εύκολα στην πρώιμη ποίηση του Πατρίκιου. Το νεανικό αγωνιστικό του παρελθόν διαθέτει ορμητική δύναμη.
Τα πάντα εγγράφονται στην έξοδο ενός απελευθερωτικού ονείρου. Το προσωπικό όφελος υποχωρεί μπροστά στην επιταγή του αγώνα: Το βλέμμα αντιστύλι τ’ ουρανού κιονόκρανο της ματιάς ο ήλιος. Και περιμένουμε τη νέα δοκιμασία.
Ο Πατρίκιος γνωρίζει όμως και το βαρύ τίμημα του θανάτου γι’ αυτό και θα ενσωματώσει στις λέξεις του τον κατοχικό και μετακατοχικό ζόφο, όπως αντανακλάται στις συνήθειες της καθημερινότητας, οι συμπεριφορές και στα κοινωνικά πρότυπα.
Η εξέγερση στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1944 επηρέασε το έργο των ποιητών.
Στις τάξεις της αριστεράς εκφράζεται οργή Τίτος Πατρίκιος, , «Αναμονή», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ. 21. 40 Τίτος Πατρίκιος, «Παραλλαγές σε δύο θέματα», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ. 23. 37 για την καινούργια ξένη επέμβαση και την ακύρωση της λαϊκής βούλησης, δεν λείπει όμως και η αυτοκριτική.
Η «τύφλωση» που επισημαίνει ο Πατρίκιος δείχνει πως η ποίηση θίγει την ακρότητα των συμπεριφορών: Αίμα που έβαψε τα πεζοδρόμια Που τύφλωσε τα μάτια που γέμισε στυφό το στόμα. Πάθος της άρνησης λύσσα του γκρεμισμού - ποιος θα χτίσει καλύτερα από μας; Στη ποίηση του Πατρίκιου πολλοί είναι οι σκοτωμένοι φίλοι.
Ο θάνατος, η ιστόρηση θανάτων φίλων είναι ένα θέμα που έρχεται και ξαναέρχεται στην ποίησή του. Οι ποιητές την εποχή αυτή συνηθίζουν τις νέκυιες, που περιβάλουν τον θάνατο από την ορμητικότητα της ηρωικής πράξης
. Χωρίς ν’ ανοίξει η πόρτα μου μπαίνουν σκιές οι φίλοι που χάθηκαν. Δεν τους αντέχει η μουσική. Στο φως λόγια δικά τους ξαναηχούν. Θα ‘ναι κανείς σοφός μα γέρος πια όταν μάθει τι στους νεκρούς του οφείλει.΄ Το ίδιο θέμα αναπτύσσεται και στο ποίημα «Οι φίλοι». Τη ζωή του ο ποιητής τη θεώρει κλεμμένη από το θάνατο των φίλων, γι’ αυτό και νιώθει ενοχές: Δεν είναι η θύμηση των σκοτωμένων φίλων που μου σκίζει τα σωθικά. Είναι ο θρήνος για τους χιλιάδες άγνωστους που αφήσανε στα ράμφη των πουλιών τα σβησμένα μάτια τους που σφίγγουνε στα παγωμένα χέρια τους μια χούφτα κάλυκες κι αγκάθια.
Τους άγνωστους περαστικούς διαβάτες που ποτέ μας δε μιλήσαμε που μόνο κάποτε κοιταχτήκαμε όταν μας έδωσαν τη φωτιά του τσιγάρου τους στο βραδινό δρόμο. Τους χιλιάδες άγνωστους φίλους..
Τίτος Πατρίκιος, «Παραλλαγές σε δύο θέματα», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ. 23. 42 Βλ. π.χ. Μανώλης Αναγνωστάκης, «Χάρης 1944», Τα ποιήματα 1941-1971, Θεσσαλονίκη, 1971, σ. 28, Τάκης Σινόπουλος, «Ελπήνωρ», Συλλογή Ι, Αθήνα, 1986, σ. 11-12. 43 Τίτος Πατρίκιος, «Σπουδή», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ. 35. 38 που έδωσαν τη ζωή τους για μένα.44
Στο τελευταίο ποίημα της συλλογής, με τίτλο «Φωτιές» οι νεκροί έχουν πάλι το λόγο: Απάνω ανάψανε φωτιές στα σταυροδρόμια καίνε τους νεκρούς μας. Το μοτίβο αυτό της οφειλής απέναντι στους νεκρούς και της κλεμμένης ζωής ο Πατρίκιος το θεματοποιεί στη Μαθητεία και ιδιαίτερα στο ποίημα «Οφειλή», το οποίο εκφράζει συμπυκνωμένα ό,τι τα προηγούμενα. 44 Τίτος Πατρίκιος, «Οι φίλοι», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ. 29. 45 Τίτος Πατρίκιος, «Φωτιές», Επιστροφή στην ποίηση (1948-1951), Ποιήματα, Ι, ό.π., σ.42. 39 3.3.3. Η τέχνη στην εξορία. Η ποίηση του στρατοπέδου
Τα χρόνια 1948-1952 οι περισσότεροι διανοούμενοι της αριστεράς τα περνούν στα ξερονήσια των άγονων γραμμών, άλλοι ως πολιτικοί εξόριστοι και άλλοι –όσοι ήταν σε στρατεύσιμη ηλικία ανάμεσά τους και ο Πατρίκιοςως ανεπιθύμητοι στρατιώτες46. Γιάννης Ρίτσος, Μενέλαος Λουντέμης, Τάσος Λειβαδίτης, Άρης Αλεξάνδρου, Πάνος Θασίτης, Δημήτρης Ραυτόπουλος, Κώστας Κουφαλάκος, Αλέξανδρος Αργυρίου, Έκτωρ Κακναβάτος, Φίλιππος Ηλιού.
Ο κατάλογος θα μπορούσε να μακρύνει αρκετά.
Το 1951, τελειόφοιτος της νομικής, ο ποιητής οδηγείται ως στρατιώτης στη Μακρόνησο και στη συνέχεια εκτοπίζεται, ως πολιτικός εξόριστος, στον Αϊ-Στράτη (1952-1953), έχοντας εδραιωμένη τη βεβαιότητα ότι η γενιά του δε θα χάσει το δρόμο της: Θα μας οδηγήσουν οι φωνές από μια παλιά διαδήλωση η μνήμη των σκοτωμένων μας συντρόφων η ανάσα των εργαζομένων . Πρόκειται ασφαλώς για ένα μεγάλο σχολείο ζωής, γι’ αυτό και είναι πολλά τα ποιήματα που γράφονται από τους τόπους εξορίας.
Τα ποιήματα του θεματικού κύκλου της εξορίας αποτυπώνουν έκδηλα το βιωματικό υλικό και την ψυχολογική κατάσταση των κρατουμένων. Αναφέρονται σε ανθρώπους που αποσπάστηκαν βίαια από την οικεία καθημερινότητάς τους και υποβλήθηκαν στις δοκιμασίες της εξορίας.
Κάτω από αυτές τις ιδιότυπες συνθήκες λόγω της ιστορικής συγκυρίας, συγκρότησαν μία κοινότητα «εγκλείστων», που συσπειρώθηκε ενάντια στα εχθρικά στοιχεία της φύσεις και τις αντίπαλες ανθρώπινες δυνάμεις: Το Φεβρουάριο του 1947 αποφασίστηκε να περιοριστούν στη Μακρόνησο οι κομμουνιστές οπλίτες και σχηματίστηκαν τρία Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (ΕΤΟ).
Οι ύποπτοι για αριστερά φρονήματα αξιωματικοί σχημάτισαν ειδικό τάγμα, ενώ λίγο αργότερα μεταφέρθηκαν στο νησί οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), με κατάδικους των στρατοδικείων, αξιωματικούς του ΕΛΑΣ και του ΕΑΣ (κίνημα Μέσης Ανατολής).
Τον Ιούλιο μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο εξόριστοι και από άλλα νησιά του Αιγαίου (Ικαρία, Λήμνο, Χίο, Γιούρα). Βλ. τις σχετικές ιστορικές και χρονογραφικές προ
3.5.Τρίτη περίοδος της ποιητικής δημιουργίας (1959 – 1973)
Μαθητεία ξανά Τεκμήριο της καλλιτεχνικής ωρίμανσης του ποιητή είναι οι κειμενικές περιπέτειες της Μαθητείας του 1963, που αρκετά ποιήματά της «ταξίδεψαν» σε άλλα βιβλία του.
Είχα σχολιάσει τον τίτλο της Μαθητείας επισημαίνοντας ότι για τον ποιητή φαίνεται να σημαίνει αυτογνωσία.
Ο τίτλος της συλλογής Μαθητεία ξανά, η οποία φιλοξενεί και τα περισσότερα ποιήματα από την αρχική Μαθητεία, σηματοδοτεί πιθανόν ακόμη μία προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού αλλά και ετεροπροσδιορισμού του Πατρίκιου. Το θεματικό μοτίβο των «αλλαγμένων δρόμων» της επιστροφής, που κυριαρχεί στη συλλογή, αποδίδει μια υπαρκτή κατάσταση, αλλοίωσης, παραμόρφωσης και φθοράς των πραγμάτων.
Η επιστροφή των εξόριστων μεταπολεμικών ποιητών τους αλλαγμένους δρόμους της πολιτείας συνοδεύτηκε από δοκιμασία της ψυχικής τους αντοχής. Ο Πατρίκιος γράφει για κάποιον που «έλειψε οκτώ χρόνια»: Φυλακή, Μακρόνησο, εξορία. Σαν ξανάρθε, οι φίλοι τον αγκάλιαζαν και τον ρωτούσαν.
Μ’ αυτά που έλεγε φαίνονταν τόσο απλά τόσο συνηθισμένα (…) μέσα στη χορτασμένη πολιτεία άλλαζαν σε κοινότοπες επαναλήψεις.
Τίτος Πατρίκιος, «Οκτώ χρόνια», Μαθητεία ξανά (1959-1962),
Ποιήματα, ΙΙΙ, Κέδρος, 1998, σ. 21. 58 3.4.4. Θάλασσα Επαγγελίας Η φυγή στη Δ. Ευρώπη (πρώτη περίοδος: 1959-1964) προσφέρει στον ποιητή μια ανάπαυλα, τη Θάλασσα Επαγγελίας (1959-1963).
Η συλλογή φωτίζεται με το διάλογό της με τη Μαθητεία (αφού πάνω από το ένα τρίτο των ποιημάτων της προέρχονται από τον κύκλο Τα χρόνια της ασφάλτου της πρώτης Μαθητείας). Η Θάλασσα Επαγγελίας είναι θα λέγαμε ο χώρος των παιδικών του αναμνήσεων, των αναζητήσεων, των προσδοκιών.
Ωστόσο με τον καιρό η θάλασσα αυτή έχει τρικυμίσει και οι δυσκολίες καταπονούν τον ποιητή. Οι δοκιμασίες δεν τον καταβάλλουν, αλλά τον προβληματίζουν.
Έτσι αποτυπώνει τις μνήμες, τη φθορά του χρόνου, κρίνει και ελέγχει. Η συλλογή είναι ένας τρόπος για να ξορκίσει τα φαντάσματα που τον στοιχειώνουν. Ο λυρισμός του ποιητή γίνεται πιο εσωτερικός, ερωτικός πλέον, έστω και αν ο ερωτικός λυρισμός του σκεπάζεται από την πολιτική επικαιρότητα.
Αφοσιώνεται στο στοιχείο του ερωτισμού, γνωρίζει για άλλη μια φορά την απώλεια, την αποτυχία, το βάσανο της μνήμης, τη γοητεία της στιγμής. Γνωρίζει και επιθυμεί ξανά τα πάντα από την αρχή. Ο ποιητής συχνά απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο, ενώ δεν λείπουν και οι εις εαυτόν συνομιλίες.
Στιχουργικά παρατηρούμε ότι τα ολιγόστιχα ποιήματα είναι πολύ περισσότερα σε σχέση με τη πρώιμη περίοδο.
Η στιχουργική επιλογή σχετίζεται και με την επιλογή περιεχομένου, αφού απομακρύνεται πλέον από τα ποιήματα πολιτικής ρητορείας και κατευθύνεται σε μια περισσότερο συμβολική ποίηση.
Η απώλεια, η φθορά εξακολουθούν να είναι το πλαίσιο έμπνευσής του όπως π.χ. φαίνεται από την επιλογή των ρημάτων στο ποίημα «Βίλλα του Αδριανού»: ξεφτάγανε, απόμεινε, γκρεμίστηκε, χάθηκαν, ξεθώριαζε κ.λ.π..
Στην αρχή θυμόμουν καθαρά το πρόσωπό σου. Τα στάχυα των μαλλιών, τα φωτεινά σου μάτια… Ήταν σα μια φωτογραφία πάνω από το κρεβάτι ενός φαντάρου. Και με τις μέρες το χαρτί ξεθώριαζε, ξεφτάγανε οι γύψοι, απόμεινε στον τοίχο ένα τετράγωνο άσπρο έπειτα γκρεμίστηκε κι ο τοίχος χάθηκαν τα σπίτια που δεν θα ξαναζήσουμε ποτέ. Μονάχα ο χώρος μας απόμεινε όπως αυθαίρετα τον είχαμε ορίσει – ένα σημείο αναφοράς ετεροειδών πραγμάτων.
Η μνήμη, όπως και σε άλλα ποιήματα, είναι κι αυτή πηγή έμπνευσης. Η μνήμη αυτή τη φορά δεν αφορά μόνο τις ιστορικές και πολιτικές στιγμές, αλλά είναι και μνήμη προσωπικών του στιγμών, μνήμη ερωτική. Ζει πλέον την καθημερινότητά του, κάνει απολογισμό της μνήμης του, αντιλαμβάνεται τη φθορά και φτάνει στην αυτογνωσία: Ήξερα πως δεν είχα τίποτα να περιμένω
Μα δε βρισκόμουν πια
στην πρώτη νιότη μου Κι η σύνεση γινόταν μια πολυτέλεια δυσβάσταχτη.
Παραμορφώσεις Τα δώδεκα από τα δεκαπέντε ποιήματα των Παραμορφώσεων προέρχονται από τη Μαθητεία του 1963, στην οποία αποτελούσαν ενότητα. Ο ποιητής κατόπιν τις απομονώνει, τις συμπληρώνει και τις επαναπροβάλλει.
Η πρακτική αυτή του Πατρίκιου να ανακαλεί παλαιότερα ποιήματα και να στα βάζει σε νέο περιβάλλον, να τα «παραμορφώνει» είναι, όπως έχει επισημανθεί ήδη, πολύ συχνή.
Στα ποιήματα των Παραμορφώσεων οι ανθρωπογεωγραφικοί δείκτες, που είναι παρόντες σε πολλές συλλογές του Πατρίκιου και ιδιαίτερα στη Μαθητεία, εξαφανίζονται ή είναι εξαιρετικά ασαφείς.
Έτσι ενώ στη Μαθητεία κατονομάζονται λ.χ. χρόνοι, τόποι εξορίας, άνθρωποι, στη συλλογή αυτή το ποιητικό τοπίο δεν έχει αναγνωρίσιμες επιγραφές
. Επίσης εγκαταλείπεται τόσο ο σύντομος επιγραμματικός τύπος ποιήματος, που κυριαρχεί στα τέσσερα πρώτα τεύχη της Μαθητείας, όσο και η πολύστιχη αφήγηση που υιοθετείται στο τελευταίο τεύχος.
Αντ’ αυτών επιλέγεται μία μέση έκταση, σχεδόν αμετάβλητη, που κυμαίνεται περίπου στους τριάντα στίχους.
Oι Παραμορφώσεις διεισδύουν στον μεταπολεμικό κοινωνικό και ιδεολογικό εκφενακισμό, όπως μας τον αποκάλυψε η δεκαετία του '60, η οποία επέφερε και τις μεγαλύτερες ανατροπές στη μεταπολεμική εποχή. Υιοθετούν μια γραφή αιχμηρή, καθώς συνθέτουν τα κοφτερά θραύσματα του παρελθόντος με τις εικόνες του παρόντος.
Mια γραφή εξπρεσιονιστική συχνά, υπονομευτική κατά κανόνα, γεμάτη ξηρούς ήχους, παρατονισμούς και παρηχήσεις.
Από πολύ νωρίς ο ποιητής βρίσκεται αντιμέτωπος με το φάσμα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, με αυτό τον σκοτεινό τοίχο της ασφάλτου, των εργοστασίων, των σκουπιδιών, των νεκροταφείων, της σκόνης και των δρόμων, που τον διαπερνούν σαν ριπές οι αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας και τα τοπία της φύσης. Kαι σ' αυτό το τοπίο οι ατομικές του εμπειρίες μεταμορφώνονται σε εικόνες του καθολικού.
Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης έχει χαρακτηρίσει «ιδιόρρυθμα και άφρονα» τα ποιήματα της συλλογής , καθώς ο τρόπος γραφής τους σε σχέση με την υπόλοιπη παραγωγή του Πατρίκιου είναι δυσανάγνωστος και προβάλλει εμπόδια στην κατανόηση του ποιήματος84.
Η νοηματική αυτή συσκότιση όμως δεν στέκεται εμπόδιο στην πρόσληψή της από τον αναγνώστη.
Μια Συνομιλία. Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου, ό.π., σ. 42. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Συνομιλία. Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου, ό.π., σ. 46. πρόχειρη εξήγηση για την επιλογή του τρόπου αυτού γραφής μπορούμε ίσως να βρούμε σε μια κατοπινή συλλογή του ποιητή: Λέω να γράψω πάλι λίγο μπερδεμένα όχι από θύμηση ή επιθυμία σουρρεαλισμού αλλά και για να μη καταλαβαίνουνε οι άλλοι ότι δεν έχω φτάσει να τους καταλάβω. Τίτος Πατρίκιος, «Το τέχνασμα», Αντικριστοί καθρέφτες, Στιγμή, Αθήνα, 1998, σ. 53. Προαιρετική στάση Συνέχεια της παραμονής στο εξωτερικό (δύο τελευταίες περίοδοι: 1967
-1969 και 1970-1975) είναι η Προαιρετική στάση (1967-1973), καθώς και συνέχεια της προηγούμενης στάσης του ποιητή προς τη ζωή και την ποίηση.
Η συλλογή είναι έκφραση μίας πιο εσωτερικής ποίησης, που ρέπει προς την ιδιωτική, αιρετική, υποκειμενική στάση του ποιητή, όπως υπαινίσσεται και ο τίτλος, απέναντι στα πράγματα.
Ο τίτλος είναι προσδιοριστικός του ποιητικού ύφους. Είναι η προσωπική στάση ζωής, που για τον Πατρίκιο από τις πρώτες συλλογές, αλλά κυρίως από τη Μαθητεία, είναι φανερό πως η στάση ζωής προσδιορίζει την ποίησή του και αντίστροφα.
Πρόκειται για μια ποίηση που εκφράζει την εποχή που γράφτηκε (1967- 1974).
Η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν τραγωδία, με καινούργιους νεκρούς. Η προηγούμενη εμπειρία βαραίνει τον Πατρίκιο πολύ, όμως οι νέες ιστορικές συγκυρίες και οι νέες εμπειρίες (Δικτατορία των συνταγματαρχών, η μακρόχρονη παραμονή του στο εξωτερικό και τα βιώματα που έχει ως μετανάστης πλέον) τον κάνουν να επανέρθει στο συλλογικό πνεύμα.
Ο ποιητής για άλλη μια φορά επιμένει στην αναγκαιότητα της εξόδου: Πέρα από τις ερμηνείες, τους τεμαχισμένους φωτισμούς, ήταν αναγκασμένος να ξαναβγεί στο φως. Ξανά η πρώτη του φορά; Δεν είχε σημασία. Ήταν αναγκασμένος να βγει στο φως .
Η φύση μετά την εξάπλωση και τον περιορισμό της ανάλογα με τη συλλογή και τις ανάγκες που αυτή υπηρετούσε, ανακαλύπτεται ξανά: βουνό, θάλασσα, πέτρα, φεγγάρι, νησί, εποχές.
Ο ποιητής γίνεται παραβολικός και αλληγορικός και, συνεπώς, ερμητικότερος. Χρησιμοποιεί πολλά και διαφορετικά προσωπεία: συμβολικά ονόματα, μη κατονομαζόμενες γυναικείες μορφές, ουδέτερου γένους όντα, χωρίς συγκεκριμένες ιδιότητες: Σου μίλαγα για τη μυστική ζωή μας μα εσύ την ήξερες από ξενόγλωσσα βιβλία. Χρονολογίες, περιστατικά, εξηγήσεις – μπροστά σε τέτοιες βεβαιότητες τα μυστικά μου γίνονταν υποθέσεις εργασίας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η πολιτική πράξη που θα ανατρέψει τους καθιερωμένους κοινωνικούς οργανισμούς και η εκ βαθέων αμφισβήτησή της σηματοδοτούν το βασικό πυρήνα της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ορίζοντας το θεματολογικό υλικό των αντιπροσώπων της και επιδρώντας σημαντικά στις μορφολογικές επιλογές τους.
Αναμφισβήτητα η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου είναι ποίηση της πολιτικής του εμπειρίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής του αλλάζει συνεχώς και ταυτόχρονα, ενισχύει ακατάπαυστα τον χαρακτηρισμό αυτό. Η εμπειρία της αντίστασης του υπαγορεύει το μεγαλεπήβολο όραμα· η φρίκη του στρατοπέδου επιβεβαιώνει την αξία του· η εσωτερική του αμφισβήτηση αποδεικνύει τη δύναμή του στην εξαγωγή παράπλευρων αλλά ισότιμών αξιολογικά αληθειών· η ιστορία υποδηλώνει την ανάγκη του.
Όλες αυτές οι αλλαγές οπτικής ή αλλαγές εστιασμού της ποιητικής συνείδησης στην περίπτωση του Πατρίκιου εξακτινώνονται μόνιμα από το υπόστρωμα των εμπειριών και των βιωμάτων του, τα οποία συνήθως δεν μεταφέρονται στο χτίσιμο του ποιήματος μέσω συμβόλων.
Συνεπικουρούμενος από τη μαθητεία της γνώσης και το καλειδοσκόπιο του έρωτα ο ποιητής αγγίζει την ουσία της πολιτικής εμπειρίας, πολύ πιο κάτω από τον επικαιρικό φλοιό, και βρίσκεται έτσι πολύ κοντά στον πυρήνα μιας ανθρώπινης εμπειρίας με διαχρονικές διαστάσεις. Σε αντίθεση με όσους αρχαιολογούν στο παρόν, η ιστορία στην ποίησή του είναι ο ζωντανός χρόνος, που τον σημαδεύει η μνήμη των νεκρών.
Tο προσκλητήριο των νεκρών, όπως στο λ της Oδύσσειας, σταθερά επανέρχεται από συλλογή σε συλλογή, για να στοιχειώσει το παρόν. Το αίσθημα της εξορίας κυριαρχεί σε όλη την ποίησή του, είτε ως εξορία πραγματική, ως κόλαση και καθαρτήριο μαζί, είτε στη συνέχεια ως αυτοεξορία, που γεννά το αίσθημα της αποκοπής μαζί με την οδυνηρή αναζήτηση της συνέχειας και της ενότητας.
Ο Πατρίκιος προσπαθεί να καταπολεμήσει το αίσθημα αυτό της αποκοπής με την ανάμνηση των άλλων, δηλαδή των συντρόφων. Η ποίηση του Πατρίκιου αρνείται τις βεβαιότητες των ολιστικών σχημάτων.
Κεντρικός άξονας της ποιητικής ανθρωπογνωσίας του είναι η αναζήτηση της αλήθειας.
Μια αναζήτηση που ταυτίζεται με τον προορισμό της ποίησής του: Αλληγορία Σαν έπεσε η βαλανιδιά άλλοι κόψανε ένα κλαδί, το μπήξανε στο χώμα καλώντας για προσκύνημα στο ίδιο δέντρο, άλλοι θρηνούσαν σ’ ελεγεία το χαμένο δάσος τη χαμένη τους ζωή, άλλοι φτιάχνανε συλλογές από ξεραμένα φύλλα τις δείχνανε στα πανηγύρια βγάζανε το ψωμί τους, άλλοι διαβεβαίωναν τη βλαπτικότητα των φυλλοβόλων διαφωνώντας όμως στο είδος ή και στην ανάγκη αναδάσωσης, άλλοι, μαζί κι εγώ, υποστήριζαν πως όσο υπάρχουν γη και σπόροι υπάρχει δυνατότητα βαλανιδιάς.
Ανδρέας Καραντώνης, «Τα βιβλία. Τίτου Πατρίκιου Χωματόδρομος», περ. Νέα Εστία, τεύχ. 653, (15 Σεπτ. 1954), σ. 1389-1392 Κώστας Κουφαλάκος, «Τίτου Πατρίκιου Χωματόδρομος. Ποιήματα 1954», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, (χειμώνας 1954-1955) , σ. 146-148 Τάκης Σινόπουλος, «Ποίηση, ένταξη και μαρτυρία», περ. Εποχές, (Δεκ. 1963), σ. 68-71 Τάσος Βουρνάς, «Η ‘ποίηση της ήττας’ και η ήττα της κριτικής», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχ. 109 (Ιαν. 1964), σ. 6-11 Νικηφόρος Βρεττάκος, «Τίτος Πατρίκιος: ‘Μαθητεία’ (1952-1963)», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, (Οκτ. 1964), σ. 353-357 Τάκης Καρβέλης, «Τίτου Πατρίκιου: Ποιήματα Ι (1948-1954)», περ. Διαβάζω, τεύχ. 3-4 (Μάιος-Οκτώβριος 1976), σ. 96-97 Σπύρος Νοταράς, «Τίτος Πατρίκιος. Ποιήματα Ι (1948-1954), περ. Αντί, περίοδος Βʹ, τεύχ. 47 (Ιουν. 1976), σ. 48 Σόνια Ιλίνσκαγια, Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα, μετάφραση-επιμέλεια Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κέδρος, 1976 Δ.Ν. Μαρωνίτης, Πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου-Αναγνωστάκης-Πατρίκιος, Κέδρος, 1976 Βύρων Λεοντάρης, Η ποίηση της ήττας, εκδόσεις Έρασμος, χ.χ.έ. Κώστας Παππάς, Η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου. Στάση ζωής, εκδόσεις Πελεκάνος, χ.χ.έ. Τίτος Πατρίκιος, Αντιδικίες, ὓψιλον / βιβλία, 1981 Πρακτικά του πρώτου Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, τόμος Α’, Γνώση, Αθήνα, 1982 Γιώργος Βελουδής, «Η ελληνική λογοτεχνία στην Αντίσταση», περ. Διαβάζω, τεύχ. 58 (15 Δεκ. 1982), σ. 21-67 Τάκης Καρβέλης, Η νεότερη ποίηση, εκδόσεις Κώδικας, Αθήνα, 1983 Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τίτος Πατρίκιος: η κατάθεση και το τίμημα», περ. Η Λέξη, τεύχ. 49 (Νοέμ. 1985), σ. 879-885 Τίτος Πατρίκιος, Αντικριστοί καθρέφτες, Στιγμή, Αθήνα, 1988 Αλέξανδρος Αργυρίου, «Πατρίκιος Τίτος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 8., Εκδοτική Αθηνών, 1988, σ. 190 Κώστας Σταματίου, «Η ωριμότητα του μείζονος ποιητή Τίτου Πατρίκιου. Η νέα συλλογή του Αντικριστοί καθρέφτες-και μια θεώρηση», εφημ. Τα Νέα, 18 Δεκ. 1989 66 «Μικρό αφιέρωμα στον Τίτο Πατρίκιο», περ. Γραφή, τεύχ. 3 (ΜάιοςΙούνιος 1989), σ. 141-167 Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τίτος Πατρίκιος: Αντικριστοί καθρέφτες», περ. Η Λέξη, τεύχ. 87, (Σεπτ. 1989), σ. 840-843 Χριστίνα Ντουνιά, «Αντικριστοί καθρέφτες», περ. Αντί, περίοδος Βʹ, χρόνος 16ος,τευχ. 412 (11 Αύγουστ. 1989), σ. 54-55 Η ελληνική ποίηση. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά. ΑνθολογίαΓραμματολογία, επιμέλεια Αλέξανδρος Αργυρίου, Σοκόλης, 1990, σ. 566- 568 Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα, Ι. 1948-1954, Επιστροφή στην ποίηση. Largo. Μεγάλο γράμμα.
Ασκήσεις. Χωματόδρομος. Χρόνια της πέτρας. Τέλος του καλοκαιριού, Θεμέλιο, 1990 Τίτος Πατρίκιος, Η συμμορία των δεκατριών. Ημερολόγιο του 1940 και άλλα γραφτά, Διάττων, 1990 Τίτος Πατρίκιος, Η ηδονή των παρατάσεων, Διάττων, 1992 Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τι απέγινε η γενιά της ‘ήττας’;», εφημ. Ελευθεροτυπία, 3 Φεβ. 1993 Δώρα Μέντη, Μεταπολεμική Πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική, Κέδρος, Αθήνα, 1995 Πρακτικά του πρώτου Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, τόμος Α’, Γνώση, Αθήνα, 1995 «Σελίδες για τον Τίτο Πατρίκιο», περ. Εντευκτήριο, τεύχ. 37/1, (χειμώνας 1996-1997), σ. 7-25 «Τίτος Πατρίκιος: Είκοσι ιστορίες στην Ίσαλο γραμμή», εφημ. Τα Νέα, 20 Δεκ. 1997 Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα, Ι. 1943-1953. Πρώτα ποιήματα. Επιστροφή στην ποίηση. Largo. Μεγάλο γράμμα. Ασκήσεις. Χωματόδρομος. Χρόνια της πέτρας, Κέδρος, 1998 Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα, ΙΙ. 1953-1959. Τέλος του καλοκαιριού. Τα κοιτάσματα του χρόνου. Αντιδικίες. Μαθητεία, Κέδρος, 1998 Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα, ΙΙΙ. 1959-1973. Μαθητεία ξανά. Θάλασσα επαγγελίας. Παραμορφώσεις. Προαιρετική στάση, Κέδρος, 1998 «Μνήμη και ποίηση είναι δίδυμες αδερφές», εφημ. Αγγελιοφόρος, 11 Δεκ. 1999 «Ο συγγραφέας δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο», εφημ. Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 31 Οκτ. 1999 «Ο Τίτος Πατρίκιος, η βραδινή υγρασία, το φως και το σκότος της ποιήσεως», εφημ. Το Βήμα, 8 Αυγ. 1999 «Ζητούνται δημοκρατικές συνειδήσεις», εφημ. Τα Νέα, 18 Νοέμ. 2000 67 Τίτος Πατρίκιος, Η αντίσταση των γεγονότων. Δεύτερη έκδοση, Κέδρος, 2001 Τίτος Πατρίκιος, Η πύλη των λεόντων, Διάττων, 2002 Μανώλης Πιμπλής, «H ποίηση προέκυψε από την... πίεση!», εφημ. Τα Νέα, 4 Δεκ. 2004 Δ.Ν. Μαρωνίτης, Συνομιλία. Κείμενα του Δ.Ν. Μαρωνίτη για το έργο του Τίτου Πατρίκιου, επιμέλεια Ελένη Αντωνιάδου, Κέδρος, 2005 Αγγέλα Καστρινάκη, Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1949-1950, εκδόσεις Πόλις, 2005 Παναγιώτης Νούτσος, Κοινωνία, πολιτική στράτευση και ποίηση. Για τον Τίτο Πατρίκιο, εκδόσεις Σαββάλας, 2006 «H τελευταία νύχτα των Δεκεμβριανών», εφημ. Τα Νέα, 7 Ιαν. 2006 «Ο ποιητής και η Ιφιγένεια», εφημ. Τα Νέα, 1 Δεκ. 2007 Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα - έργα - ρεύματα – όροι, εκδόσεις Πατάκη, 2007, σ. 1752-1753 «Τ. Πατρίκιος εκ βαθέων για ποίηση και πολιτική», εφημ. Καθημερινή, 21 Μαρτ. 2007 «Η πάλη ενάντια στον δογματισμό», εφημ. Ελευθεροτυπία, 13 Απρ. 2007 «Γυάρος: Γνωριμία με τη βαρβαρότητα», εφημ. Άποψη Δεκαπενθήμερη Εφημερίδα της Σύρου, 13 Ιουλ. 2007 «Αναδίφηση ατομικής μνήμης», εφημ. Ελευθεροτυπία, 17 Αυγ. 2008 «Σε λίγο τα πάντα θα βιντεοσκοπούνται», εφημ. Ελευθεροτυπία, 4 Ιαν. 2008
Με την ευκαιρία της παρουσίασης της έκδοσης της AICA HELLAS "Μανόλης Ανδρόνικος: Κείμενα για την τέχνη" στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη 26 Απριλίου 2002
Η μεγαλύτερη δυσκολία σε ένα ποίημα είναι το τέλος του. Όλα τα καλά ποιήματα έχουν ένα τέλος, και αυτό συνήθως είναι που μας μένει. Κάποιες φορές μπορεί να περάσουν μήνες ψάχνοντας το σωστό τέλος. Στα συρτάρια μου έχω ένα σωρό ποιήματα που δεν έκρινα καλά. Τα φυλάω όμως για να βλέπω καμιά φορά την πορεία μου».
Γεννήθηκε στην Αθήνα και λίγο πριν αρχίσει να παίζει με τις λέξεις, ασκούσε το επάγγελμα του δικηγόρου. Το πρώτο του ποίημα το δημοσίευσε στην Κατοχή, το 1943, στο περιοδικό «Ξεκίνημα της Νιότης». Παράλληλα, βέβαια, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση με την ΕΠΟΝ και τον ΕΛΑΣ. Στα Δεκεμβριανά παραλίγο να σκοτωθεί. Μάλιστα, το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή.
«Μας είχαν αναθέσει εμένα και του Βαγγέλη Γκούφα, που υπήρξε πολύ σπουδαίος συγγραφέας, να πάμε σε ένα κτίριο στην Κουμουνδούρου, όπου βρίσκονταν οχυρωμένοι κάποιοι Άγγλοι, και να τους φωνάξουμε να παραδοθούν. Όταν φτάσαμε, μας πέταξαν φωτοβολίδες και μετά άρχισαν να ρίχνουν με πολυβόλα. Κρυφτήκαμε πίσω από ένα πεζούλι, αλλά εμένα τι με έπιασε, σηκώθηκα όρθιος και άρχισα να φωνάζω. Με τραβάει κάτω ο Γκούφας και μου λέει “τρελάθηκες;”, και την ώρα που έσκυβα περνούν οι σφαίρες από πάνω μου και μία μου χαράζει το κράνος». Είναι η ιστορία που κρύβεται πίσω από εκείνους τους στίχους: «μιλάω για μένα -κι όποιος θέλει το πιστεύει- / που μ’ άγγιξαν οι σφαίρες τρεις φορές».
Η κατάκτηση του Έβερεστ
Σαν επιτέλους βγήκαν σ’ ένα ξάγναντο Αντίκρισαν σχεδόν μπροστά τους να ορθώνονται τα Ιμαλάια. Ξεχνώντας κόπους και στενοχώριες για λίγο έμειναν θαμπωμένοικι ύστερα ορκίστηκαν: «Θα τα νικήσουμε».
(Πρώτα Ποιήματα, 1943)
Εξορίστηκε στη Μακρόνησο (1951-1952) και στον Άη Στράτη (1952-1953), περνώντας μια περίοδο που δε μπορούσε να γράψει ποίηση. Μετά την κόλαση της Μακρονήσου, ο Άη Στράτης του φάνηκε παράδεισος. Με ομάδες θεάτρου και λογοτεχνίας και με ένα κλίμα πνευματικής ανάτασης. Στο τέλος του 1953 έφυγε για την Αθήνα ως «αδειούχος εξόριστος», που σήμαινε ότι θα ζούσε υπό αστυνομική παρακολούθηση. Οριστικά «απολυτήριο» από τον Άη Στράτη πήρε το 1958, έπειτα από παρέμβαση του δικηγορικού συλλόγου, στον οποίο εν τω μεταξύ είχε γίνει μέλος.
«Όταν συνάντησα τον Ρίτσο στην εξορία, μου είπε ότι λέω σαχλαμάρες και ότι έπρεπε να καταλάβω ότι η ποίηση είναι το πεπρωμένο μου. Είχε μια αίσθηση για τους ανθρώπους ο Ρίτσος. Επέμεινε ότι δεν θα μπορούσαμε να βρισκόμαστε αν δεν του πήγαινα τα ποιήματά μου».
Φεύγοντας από τον Άη Στράτη, του ζητήθηκε να παραδώσει όσα ποιήματα είχε γράψει. Λέγοντας ψέματα πως τα ποιήματά του δεν τα έγραφε, αλλά τα αποστήθιζε, τα έκρυψε μέσα στη βαλίτσα του, σώζοντας τα ποιήματα που έμελλε να γίνουν η πρώτη ποιητική συλλογή του «Χωματόδρομος» το 1954. Η συλλογή αυτήέχει ως χαρακτηριστεί ορόσημο για την ελληνική μεταπολεμική ποίηση.
Αγόρι μου εσένα δε σου μοιάζει πια η φωτογραφία ετούτη. Εσύ ήσουν ένα ελάφι που ήξερε όλες τις μυστικές φλέβες του νερού όλα τα καλύβια των ξυλοκόπων στα ξέφωτα του δάσους. (Δυο δάκρυα στην άκρη των ματιών της όπως οι άγκυρες στα όκια του πλοίου.)
(Χωματόδρομος, 1952-1954)
Η ποίησή του, τις περισσότερες φορές, βασίζεται στην εμπειρία: όποιος διαβάσει το έργο του από την αρχή ως το τέλος αποκτά μια καλή εικόνα της πορείας της ζωής του, μαζί με την εξέλιξη της σκέψης και των ιδεών του, αλλά και της ποιητικής του τεχνικής.
Το 1959 έφυγε στη Γαλλία για σπουδές και το 1963 εξέδωσε τη δεύτερη συλλογή του με τίτλο «Μαθητεία», η οποία στιγματίστηκε ως «ποίηση της ήττας». Τότε ο Βρεττάκος έγραψε μια σημαντική υπερασπιστική κριτική στην «Επιθεώρηση Τέχνης» (ο Πατρίκιος ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του περιοδικού), για τη δημοσίευση της οποίας μάλιστα αγνόησε την «εντολή που ήρθε από ψηλά» και την πέρασε κρυφά στο τυπογραφείο.
Το 1967 έφυγε ξανά. Όταν επιχείρησαν να τον συλλάβουν στο σπίτι του τη μέρα του πραξικοπήματος, δεν τον βρήκαν και κατάφερε να διαφύγει στη Ρώμη. Πήγε στη Ρώμη, όπου αφοσιώθηκε στον αντιδικτατορικό αγώνα, οργάνωνε συγκεντρώσεις, έδινε συνεντεύξεις και συμμετείχε σε ενώσεις συγγραφέων και καλλιτεχνών. Έφτασε μέχρι την Ελβετία, εξασφαλίζοντας υπογραφές καταγγελίας του καθεστώτος από τον Ντίρενματ και τον Μαξ Φρις. Κάποιους μήνες μετά μετακόμισε στο Παρίσι και έζησε από κοντά τον Μάη του ’68.
Βίλλα του Αδριανού
Στην αρχή θυμόμουν καθαρά το πρόσωπό σου. Τα στάχυα των μαλλιών, τα φωτεινά σου μάτια… Ήταν σα μια φωτογραφία πάνω από το κρεβάτι ενός φαντάρου. Και με τις μέρες το χαρτί ξεθώριαζε, ξεφτάγανε οι γύψοι, απόμεινε στον τοίχο ένα τετράγωνο άσπρο έπειτα γκρεμίστηκε κι ο τοίχος χάθηκαν τα σπίτια που δεν θα ξαναζήσουμε ποτέ. Μονάχα ο χώρος μας απόμεινε όπως αυθαίρετα τον είχαμε ορίσει – ένα σημείο αναφοράς ετεροειδών πραγμάτων.
(Θάλασσα Επαγγελίας, 1959-1963)
Στο εξωτερικό εργάστηκε στην UNESCO και σε άλλους οργανισμούς, και λόγω συμβολαίων δεν γύρισε στην Αθήνα αμέσως μετά το τέλος της δικτατορίας. Το 1994 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας συνολικά για το έργο του.
Στις 28 Νοεμβρίου 2000 ήταν ένας από τους δώδεκα Έλληνες ποιητές που έλαβαν μέρος στον «Κύκλο Ελληνικής Ποίησης» που διοργάνωσε το Theatre Moliere, Maison de la Poesie στο Παρίσι, όπου το γαλλικό κοινό είχε την ευκαιρία να συναντήσει τους Έλληνες ποιητές και να γνωρίσει το έργο τους, το οποίο παρουσίασαν γνωστοί Γάλλοι συγγραφείς, κριτικοί και μεταφραστές. Το 2001 ήταν ανάμεσα στους συγγραφείς που επελέγησαν να εκπροσωπήσουν τη σύγχρονή ελληνική λογοτεχνία στην «53η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης», όπου η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα.
«Ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος, ο Μαρωνίτης έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην ποιητική μου πορεία, αλλά τον καθοριστικότερο ρόλο στη διαμόρφωσή μου έπαιξαν τρεις άλλοι άνθρωποι. Ο πατέρας μου, που ήταν μανιακός καπνιστής και πέθανε στα 64 του από έναν κλασικό καρκίνο του πνεύμονα. Η μητέρα μου, που πέθανε από την καρδιά της στα 74 της. Και η σύζυγός μου, που έφυγε κι αυτή νωρίς. Εγώ, περιέργως, εξακολουθώ να ζω».
Ο ποιητής παραμένει παρών σε όσα συμβαίνουν γύρω μας, γράφοντας, σχολιάζοντας την επικαιρότητα και δίνοντας συνεντεύξεις μέχρι και σήμερα. Κυκλοφορούν δυο μεγάλες όλων των ποιημάτων από τις Εκδόσεις Κίχλη (Ποιήματα Α 1943-1959 και Ποιήματα Β 1959-2017).
Προσγειώσεις
Σε λίγο θα προσγειωνόμουν κι ετοιμάστηκα για κάθε ενδεχόμενο αφού τα περισσότερα ατυχήματα γίνονται στις προσγειώσεις άλλωστε η προσγείωση η δική μου είχε ήδη αναγγελθεί στο τελευταίο μου ποίημα Είχα πια βαρεθεί να περιίπταμαι να εποπτεύω από ψηλά τα όσα συμβαίνουν ήθελα τώρα το χώμα με τα χέρια μου να πιάσω ακόμα και πάνω του να συρθώ, να ψάξω να το γνωρίσω για τα καλά από την αρχή. Προσγειώθηκα χωρίς κανένα πρόβλημα μα μόλις πάτησα στο έδαφος άλλαξα γνώμη, άλλαξαν και τα σχέδια χρειάστηκαν κάποια τρεχάματα γι ανεφοδιασμό με τρόφιμα για να γεμίσουν καύσιμα οι δεξαμενές και πάλι απογειώθηκα. Είπα μου φτάνει όσο ζυμώθηκα ως τώρα με το χώμα όσο κατάφερα από κοντά τον κόσμο να γνωρίσω καλύτερα είναι να περιίπταμαι να εποπτεύω από τους ουρανούς τα πάντα σχολιαστικά, χωρίς και πολλές ευθύνες Το αεροπλάνο πήρε μεγάλο ύψος αλλά καθώς έβλεπα γι άλλη μια φορά τους ανθρώπους να μικραίνουν και να χάνονται τους τόπους να μισοσβήνουν τελικά να εξαφανίζονται τρόμαξα κάποια στιγμή που δεν είχα τίποτα από τη γη ν΄αγγίξω κανέναν να πούμε δύο κουβέντες να τον δεχτώ, να με δεχτεί, να τον απαρνηθώ να μ΄αποδιώξει εκείνος. Ώσπου επιθύμησα ξανά συνωστισμούς και ρήξεις και συναρμογές σωμάτων, αισθημάτων, ιδεών νοστάλγησα ακόμα και το χιλιοπατημένο χώμα. Ελπίζω τα καύσιμα να κρατήσουν ως το επόμενο αεροδρόμιο κι η νέα προσγείωση να είναι ομαλή.
Ο Τίτος Πατρίκιος έχει διακριθεί πολλάκις. Επί παραδείγματι, το 1994 βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο για το σύνολο του έργου του, ακολούθως το 2008 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών (μαζί με τον Μένη Κουμανταρέα) επίσης για το σύνολο του έργου του, ενώ το 2013 έλαβε το Διεθνές βραβείο Ποίησης στην Ιταλία (LericiPea), ένα από τα παλαιότερα και πιο σημαντικά βραβεία στην Ιταλία. Το 2016 βραβεύτηκε με το γαλλικό βραβείο ποίησης Max Jacob Étranger για τη δίγλωσση ανθολογία ποιημάτων του με τίτλο Sur la barricade du temps(«Στο οδόφραγμα του χρόνου»). Τον Φεβρουάριο του 2020 έλαβε τα διάσημα τουΑξιωματούχου του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών από τον πρέσβη της Γαλλίας στην Ελλάδα, Patrick Maisonnave.
Την εποχή του κορωναϊού, ο ποιητής μας εφιστά την προσοχή. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος πέρα από τον ιό και η μεγαλύτερη δυσκολία από το να μην μπορεί να αγκαλιάσει τις κόρες και τις εγγονές του, αλλά να τις χαιρετάει από την πόρτα, είναι «Να μην κλειστούμε στον εαυτό μας και στη μοναξιά μας».
Ποιήματα, αποφθέγματα, βιογραφικό για τον Τίτο Πατρίκιο (Titos Patrikios)
Ο Βαπτιστής-Τίτος Πατρίκιος είναι Έλληνας ποιητής, πεζογράφος και μεταφραστής, της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.
Ο Τίτος Πατρίκιος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 21 Μαΐου 1928 (γιος των ηθοποιών Σπύρου Πατρικίου και Λέλας Σταματοπούλου). Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Γυμνάσιο το 1946 και στη συνέχεια από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άσκησε για κάποιο διάστημα το επάγγελμα του δικηγόρου. Σύζυγός του ήταν η ιστορικός Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου. Κόρες τους είναι η ιστορικός Αλεξάνδρα Πατρικίου και η διαφημίστρια Δάφνη Πατρικίου.
Η πρώτη δημοσίευση ποιήματός του έγινε το 1943 στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης.
Στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση με την ΕΠΟΝ και στη συνέχεια με τον ΕΛΑΣ. Το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Εξορίστηκε στη Μακρόνησο (1951-1952) και στον Άη Στράτη (1952-1953).
Ήταν ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967)
Σπούδασε Κοινωνιολογία στην École Pratique des Hautes Études στο Παρίσι (1959-1964), όπου αργότερα πήρε μέρος στις αντιδικτατορικές εκδηλώσεις εναντίον της χούντας των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα.
Εργάστηκε στην έδρα της UNESCO στο Παρίσι και στη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) στη Ρώμη. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής καθώς και στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών.
Το 1994 τιμήθηκε με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.
Στις 28 Νοεμβρίου 2000 ήταν ένας από τους δώδεκα Έλληνες ποιητές που έλαβαν μέρος στον «Κύκλο Ελληνικής Ποίησης» που διοργάνωσε το Theatre Moliere, Maison de la Poesie στο Παρίσι.
Το 2001 ήταν ανάμεσα στους συγγραφείς που επελέγησαν να εκπροσωπήσουν τη σύγχρονή ελληνική λογοτεχνία στην «53η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης», όπου η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα.
Το 2008 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών (μαζί με τον Μένη Κουμανταρέα) για το σύνολο του έργου του.
Το 2013 του απονεμήθηκε το Διεθνές βραβείο Ποίησης στην Ιταλία (LericiPea) που είναι από τα παλαιότερα και πιο σημαντικά βραβεία στην Ιταλία.
Έργα του έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά.
Μια ποιητική συλλογή, ή καλύτερα ένα μακροσκελές ποίημα χωρισμένο σε εννέα ενότητες. Το κάθε ποίημα, ή η κάθε ενότητα, δεν έχει τίτλο παρά μόνο έναν αριθμό. Εννέα αριθμοί, εννέα ξεχωριστές στιγμές και περιστάσεις που η ποίηση βρίσκει τον ποιητή. Η κάθε στιγμή, αν και φαινομενικά απλή, μπορεί να είναι γεμάτη νόημα για τον εμπνευστή των στίχων.
Ο Τίτος Πατρίκιος συντάσσει τα ποιήματα του με τέτοια μαεστρία που θα σε κάνουν να θες να καταβροχθίσεις το βιβλίο! Και δεν είναι μεγάλο οπότε μπορείς να το διαβάσεις μονορούφι. Στην αρχή, απαριθμεί περιστάσεις πιο επιφανειακές και αφηρημένες “για πράγματα που που πουλιούνται μόλις πιάσουν την κατάλληλη τιμή” και σιγά σιγά καταλήγει σε βαθύτερες και πιο προσωπικές στιγμές “Εκεί που ξανασκέφτεσαι […]/ αν γίνεται να συναντηθούν οι φίλοι που έχουνε ξεκόψει”.
Πολλά έχουν ειπωθεί για αυτή την ποιητική συλλογή, ένα από τα ποιήματά της μπήκε και σαν θέμα στις πανελλαδικές εξετάσεις το 2020. Επομένως καταλαβαίνεις πως η συζήτηση γύρω από τα συγκεκριμένα ποιήματα είναι μεγάλη. Οι περισσότεροι ισχυρίζονται πως τα ποιήματα αυτά αφορούν τον καθένα από εμάς, και στο επίπεδο της πρώτης ανάγνωσης ίσως να ισχύει αυτό. Γιατί όχι; Αφού ο ποιητής απαριθμεί τις φορές και μέρη που η ποίηση συναντιέται με τους ανθρώπους για να καταλήξει στο συμπέρασμα “Εκεί απάνω η ποίηση βρίσκει όλους εμάς”
Αν όμως βουτήξεις λίγο βαθύτερα στο νόημα θα δεις πως ο ποιητής, αν και γράφει σε β’ ενικό, στην πραγματικότητα αναφέρεται στον εαυτό του, στις στιγμές που η ποίηση έχει βρει τον ίδιο. Με αυτό το μακροσκελές ποίημα συνομιλεί με εμάς, τους αναγνώστες. Μας λέει πως η ποίηση στην αρχή τον βρήκε αβέβαια και ήταν για αυτόν έννοια αφηρημένη, μα όσο περνούσε ο καιρός τον έβρισκε σε πιο συγκεκριμένες, πιο βαθιές και απτές καταστάσεις.
Που βρήκε τον Τίτο Πατρίκιο η ποίηση
Εκεί που αναρωτιέσαι για πράγματα που πρώτη φορά αντικρίζεις
Εκεί που συλλογίζεσαι ποιος είσαι και τι έκανες
Εκεί που σκέφτεσαι αν επειδή το θέλησες και μόνο μπορεί να ανοίξει ο δρόμος προς τον άλλο
Εκεί που αναγνωρίζεις πως δεν αγάπησες όσο σ’ αγάπησαν
Εκεί που σκάβεις μέσα σου γι’άλλη μια φορά
Εκεί που ξανασκέφτεσαι αν γίνεται οι άνθρωποι να σμίξουν
Εκεί που αναπολείς τοπία ελπίζοντας να τα ξαναδείς
Εκεί που στριμώχνεσαι στο λεωφορείο επιστρέφοντας στο σπίτι
Και σε μια ακόμα περίσταση που δεν θα σου την μαρτυρήσω. Μην σου τα δώσω κι όλα στο πιάτο, κάποια πράγματα πρέπει να σκάψεις για να τα ανακαλύψεις. Η συλλογή “Σε βρίσκει η ποίηση” είναι ΕΔΩ για να την εξερευνήσεις.
Που θα βρει εσένα η ποίηση
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με εσένα; Πως μπορεί αυτή η τόσο μικρή ποιητική συλλογή να σου μάθει κάτι μεγάλο;
Μπορεί γιατι πηγάζει από την ανάγκη του ποιητή να γράψει. Μέσα από τον Τίτο Πατρίκιο θα βρεις την ανάγκη σου για γραφή. Θα σε διδάξει πως η ποίηση είναι ολόγυρά σου. Στην αρχή ίσως σου είναι ξένη, ίσως να μην ξέρεις τι να την κάνεις. Μα σταδιακά θα την σμιλεύεις και θα παίρνει μπροστά σου μορφή. Και έτσι θα αρχίσει να εμφανίζεται μπροστά σου σε ανύποπτες στιγμές. Γιατί το κάνει αυτό μην την ρωτήσεις. Σου δίνουν γάιδαρο και τον κοιτάς στα δόντια; Δέξου την όπου κι αν σε βρει και σμίλευσέ τη όπως σου ζητάει.
Έτσι θα νιώσεις και εσύ αυτό που τόσο περίτεχνα ο Τίτος Πατρίκιος αφιέρωσε μια ποιητική συλλογή για να εκφράσει.
Κι όταν τελικά σε βρει η ποίηση είναι σχεδόν επικίνδυνο έτσι όπως φαίνεται από τα συμφραζόμενα. Σα να παραφυλάει σε ανύποπτες στιγμές, εκεί που ανέμελος περιφέρεσαι και να αποδίδει βαρύ φορτίο στους ώμους σου. Φορτίο να μιλήσεις για αυτό που βλέπεις, να αποδώσεις στις απλότητες πρωτοτυπία με τέτοιο τρόπο ώστε να αφυπνείς τον αναγνώστη. Να συστρέφεις και να διαστρέφεις την πραγματικότητα με τέτοιο τρόπο που οι αναγνώστες να ξυπνούν από το λήθαργο.
Πότε βρήκε εμένα η ποίηση
Με έχει βρει και εμένα η ποίηση σε κοινότοπες στιγμές, με την πιο δυνατή και ταυτόχρονα αναπάντεχη να είναι μια ημέρα στο λεωφορείο προς Αθήνα εν μέσω Κορονοϊού. Για εμένα συχνή αυτή η διαδρομή, μα εκείνη η μέρα είχε κάτι διαφορετικό. Τι; Η επαφή μου με μια άγνωστη σε εμένα κυρία. Μια φευγαλέα συνάντηση, ένα χαμόγελο πίσω από τη μάσκα που φώτισε το πρόσωπό της και voilà: γενηθήτω ποίηση! Μόνο αυτό χρειάστηκε. Ήταν από τις πιο μαγικές και αστραπιαίες ποιητικές μου εμπνεύσεις “Εκεί που στριμώχνεσαι στο λεωφορείο”.
Είμαι λοιπόν το ζωντανό παράδειγμα πως η ποίηση μπορεί να βρει τον ποιητή σε κάθε στιγμή, όπου κι αν βρίσκεται. Το μόνο που έχει να κάνει είναι να αφήσει την πόρτα ανοιχτή για να τον επισκεφθεί.
Που μπορείς να προμηθευτείς τη συλλογή “Σε βρίσκει η ποίηση”
Δεν είναι όλα τα ποιήματα για όλους και αυτό είναι το καλό με τη λογοτεχνία. Σε επιλέγει προτού την επιλέξεις. Για να έχεις φτάσει μέχρι εδώ μάλλον αυτή η συλλογή κάτι κέρδισε μέσα σου, κάπως σε επέλεξε και θα ήθελες να ρίξεις μια ματιά στην κλειδαρότρυπα που ο Τίτος Πατρίκιος σου ανοίγει.
Ίσως να θες να βιώσεις αυτό που σου περιέγραψα πως βίωσα εγώ, ίσως να θες να ανακαλύψεις τι σημαίνει ποίηση για εσένα. Αυτή η συλλογή θα σε βοηθήσει να ανακαλέσεις στη μνήμη σου τις στιγμές που η ποίηση σε επισκέφθηκε για πρώτη φορά ή να ξεδιπλώσεις το ποιητικό σου ταλέντο. Προσοχή, δεν υπόσχομαι θαύματα. Διαβάζοντάς το δεν θα σου έρθει κατευθείαν ποιητική επιφοίτηση μα ίσως σου δώσει το σπρώξιμο που χρειάζεσαι για να ξεκολλήσεις. Για εμένα αυτό έκανε!
Η επιλογή είναι δική σου. Εμπιστεύσου με και θα ταυτιστείς!
Το κείμενο περιέχει affiliate links. Αυτό σημαίνει ότι εάν προμηθευτείς το βιβλίο από τα link που βρίσκονται στη σελίδα θα λάβω μια μικρή προμήθεια χωρίς πρόσθετο κόστος σε εσένα. Αγοράζοντας βιβλία μέσω των συνδέσμων του Write my Mind μας βοηθάς να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που αγαπάμε: Να φέρνουμε εσένα λίγο πιο κοντά στην ποίηση και τη λογοτεχνία. Αν θέλεις να μάθεις περισσότερα πάτησε εδώ.
Φωτογραφίες: Βαγγέλης Ζαβός
Η ιστορία των χρόνων μου: Τίτος Πατρίκιος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Βιβλίο
