Ο Οδυσσέας Ελύτης και τα “Ελεγεία της Οξώπετρας” Ρήμα το σκοτεινόν *
Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη //
https://www.fractalart.gr/o-odysseas-elytis-kai-ta-elegeia-tis-oxopetras-rima-to-skoteinon/
Οδυσσέας Ελύτης
Ο Ελύτης είναι αινιγματικός, υπαινικτικός ποιητής. Δεν είναι εύκολος, δεν είναι επίπεδος, δεν είναι επιδερμικός. Δεν είναι μόνο μουσικές και χρώματα και αριστουργηματικά παιχνίδια και τέλειοι συνδυασμοί λέξεων. Είναι πρωτίστως βαθύς και συμβολικός. Χρειάζεται αποκρυπτογράφηση των συμβόλων για να γίνει κατανοητός, γιατί δεν αναλίσκεται σε αντιγραφή ή φωτογράφηση της καθημερινότητας, αλλά στοχεύει στην αναβάθμιση της καθημερινότητας του κοινωνικού συνόλου. Με όλες του τις δυνάμεις, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο δημιουργό, μέσα από το κατ’ εξοχήν ελληνοπρεπές και πατριωτικό έργο του, χωρίς κηρύγματα και κλάψες, αλλά φωτίζοντας τις καλές και τις κακές στιγμές του λαού, προσπαθεί να ανοίξει τα μάτια, να στρέψει το νου μας προς φως για να διακρίνουμε πιο είναι το καλό, να κάνει καλύτερη τη ζωή μας στο μέλλον.
Πολλοί μιμήθηκαν τους τρόπους έκφρασης του Οδυσσέα Ελύτη, αρκετοί τον αντέγραψαν, βάδισαν πάνω στα εκφραστικά όργανα, χρησιμοποίησαν τους ρυθμούς και τα μέτρα του. Και καμαρώνουν γι’ αυτό. Δεν φαίνεται, ωστόσο, να διδάχτηκαν από τη στάση ζωής του ποιητή κι από τη συμπεριφορά του όσον αφορά τη φύση και προπαντός τη Γλώσσα την ελληνική.
Τα ποιήματα του Ελύτη είναι όμορφα, σαγηνευτικά, ακόμα κι αν η αίγλη τους μας τρομάζει. Η εσωτερική ομορφιά, ο ρυθμός, άλλοτε φανερός, άλλοτε αφανής και υποβόσκων, η ωραιότητα του λόγου θεραπεύουν τις πληγές και ελαφρώνουν τον πόνο. Η ποίησή του λειτουργεί συγχρόνως σε πολλαπλά επίπεδα τόσο ως μορφή όσο και ως περιεχόμενο. Και επιδέχεται πολλές αναλύσεις και διαφορετικές ερμηνείες, αντέχει σε πολλές αναγνώσεις.
Δεν συμμερίζομαι την αγανάκτησή του πως τον παρανόησαν γενικά και κυρίως όσον αφορά τα “Ελεγεία της Οξώπετρας”, μια συλλογή που κυκλοφόρησε όταν γιόρταζε τα ογδοντάχρονά του. Νομίζω πως δεν πρόκειται για παρερμηνεία, αλλά για διαφορετική αντιμετώπιση. Καθένας από τους αναγνώστες και τους κριτικούς παίρνει από το έργο του ποιητή εκείνο που του ανήκει, αυτό που μπορεί να κατανοεί, κυρίως, από μια ποίηση υπαινικτική, συμβολική, η οποία στόχο και μέλημά της έχει να ζωοποιεί τα πάντα και να τα κάνει:
“Μικρά χρυσά πετούμενα μωράκια της αναπνοής σου ακόμη
πάνε κι έρχονται πάνω στην πέτρα και τις νύχτες παίζουνε φεγγάρι
Αλλ’ εκείνος που σαν γλύπτης ήχων μουσική από μακρινούς αστερι-
σμούς συνθέτει
Νύχτα μέρα εργάζεται. Και τι ντο φαιά τι σολ ιώδη ανεβαίνουν
Στον αέρα. Που κι οι βράχοι πιο ιερείς τέτοιο κλάμα το ευλαβούνται
Και τα δέντρα πιο πουλιά συλλαβές ομορφιάς ανερμήνευτης
ομολογούνε. Τι ο έρωτας δεν είναι αυτό που ξέρουμε μήτε αυτό που
οι μάγοι διατείνονται
Αλλά ζωή δεύτερη ατραυμάτιστη στον αιώνα
]…]
Η καθημερινή πρώτη σελίδα του μετα-θανάτου.
Κι όμως ο θάνατος για τον ποιητή δεν είναι ανίκητος. Είναι:
“Άοσμος κι όμως πιάνεται
Όπως άνθος από τα ρουθούνια.
Με τα “Ελεγεία της Οξώπετρας”, κλείνοντας έναν κύκλο της δημιουργίας, που περιέχει όλη την περασμένη του ζωή, πάντα οδεύοντας προς το φως, προς την έξοδό του από το βαθύ κι ατέλειωτο σκότος της άγνοιας και εισερχόμενος στην αθανασία της τέχνης του, καταθέτει μια τρομερή εμπειρία:
“Περασμένα μεσάνυχτα σ’ όλη μου τη ζωή”
[…]
“Ζω για τότε που δεν θα υπάρχω”.
“Φυσάει, φυσάει και λιγοστεύει ο κόσμος. Φυσάει
Φυσάει και μεγαλώνει ο άλλος, ο θάνατος ο πόντος ο γλαυκός
κι ατελεύτητος
Ο θάνατος ο ήλιος ο χωρίς βασιλέματα”.
Με τα “Ελεγεία της Οξώπετρας“, ο ποιητής επιστρέφει στα βιβλικά τοπία, στην προχωρημένη σιβυλλική γραφή, στα προσφιλή του σύμβολα για μια κοινωνία με τον άφθαρτο, άμωμο και άγιο Λόγο της δικής του εμβέλειας. Στο ποίημα “Ρήμα το σκοτεινόν” εστιάζεται το νόημα και η φιλοσοφία όλης της σύνθεσης αυτής. Πρόκειται για το συγκεκριμένο ελυτικό ρήμα / κλειδί, το “σκοτεινό ρήμα κ α τ α ρ κ υ θ μ ε ύ ω”, το οποίο μπέρδεψε κι ανακάτωσε και σκότισε τους κριτικούς. Και άκρη δε βρήκαν. Με έβαλε σε πειρασμό το ά ρ κ υ που χωρίζει την πρόθεση κατά από το σύμπλεγμα θμ και την κατάληξη εύω. να κάνω ανάλυση της σύνθεσης αυτού του επίμαχου ρήματος: κατ’ (ά) – άρκυ – θμ – εύω.
Σκαλίζοντας και ξεφυλλίζοντας λεξικά, αρχίζοντας από το Ομηρικόν του Ι. Παναταζίδου, βρήκα στο Νέο Ορθογραφικό Ερμηνευτικό Λεξικό του Δημητράκου (1969), το ουσιαστικό
“ά ρ κ υ ς, (Γενική) άρκυος,
που σημαίνει δίκτυον θηρευτικόν, πάγη, δόκανον, και μεταφορικά παγίς, επιβουλή, δράστης επιβουλής… από όπου και αρκύστατος= εστημένος, και αρκυωρός= ο επιβλέπων τας άρκυς και αρκυωρώ=ως αρκυωρός επιβλέπων το θήραμα, ενεδρεύω, παραμονεύω, οδηγήθηκα στην ακόλουθη ανάλυση και σύνθεση του ρήματος: Κατά + άρκυς + θμ + εύω, ο ποιητής “έπλασε το δικό του συνθηματικό ρήμα καταρκυθμεύω, κατά τα εις εύω ρήματα. Το θμ το βρίσκομε στις λέξεις: Βρυχηθμός, ισθμός, κλαυθμός, πορθμός, σταθμός-σταθμεύω.
Σ’ αυτό το συμπέρασμα με οδήγησαν οι ίδιοι οι στίχοι του ποιητή με το βαρύ καλβικό και μεγαλειώδες ύφος:
Εδώ βαρεία μουσική ας ακούγεται. Κι ανάλαφρα τα όρη ας
Μετατοπίζονται. Ώρα να δοκιμάσω το κλειδί. Λέω:
κ α τ α ρ κ υ θ μ ε ύ ω
Εμφανίζεται σαν άνοιξη μια παράξενη αγριότητα
με παντού βράχια κοφτά κι αιχμηρά θάμνα
Ύστερα πεδιάδες διάτρητες από Δίες κι Ερμήδες
Τέλος μια θάλασσα μουγκή σαν την Ασία
Όλο φύκια σχιστά και ματόκλαδα Κίρκης
Ώστε, λοιπόν, αυτό που λέμε “ουρανός” δεν είναι. “Αγάπη” δεν
“αιώνιο” δεν
Υπακούουν τα πράγματα στα ονόματά τους. Πλησιέστερα του
σκοτωμού
[…]
Φίλε συ που ακούς, ακούς της ευωδιάς των κίτρων
Τις μακρινές καμπάνες; Ξέρες τις γωνιές του κήπου όπου
Εναποθέτει τα νεογνά του ο δειλινός αέρας; Ονειρεύτηκες
Ποτέ σου ένα καλοκαίρι απέραντο που να το τρέχεις
Μη γνωρίζοντας πια ερινύες; Όχι. Να γιατί κ α τ α ρ κ υ θ μ ε ύ ω
Που οι βαριές αμπάρες τρίζοντας οι μεγάλες θύρες
ανοίγονται
Στο φως του ήλιου του Κρυπτού μια στιγμούλα, η φύση μας η
τρίτη να φανερωθεί
Έχει συνέχεια. Δε θα την πω. Κανείς δεν παίρνει τα δωρεάν
Στον κακόν αγέρα ή που χάνεσαι ή που επακολουθεί γαλήνη
Αυτά στη γλώσσα τη δική μου. Κι άλλοι άλλα σ’ άλλες. Αλλ’
Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται.
Ο ποιητής με το ρήμα καταρκυθμεύω στήνει παγίδα στα στοιχεία της φύσης και της γλώσσας, γιατί όχι και στον κάθε αναγνώστη, μελετητή, κρητικό, και περιμένει στον καιρό με το κλειδί στο χέρι ν’ ανοίξει ή να κλείσει, μπορεί και τα δυο, τις πύλες του παραδεισένιου κόσμου του, όπου ελλοχεύουν τα επαναλαμβανόμενα “δεν”, αν λείψει ο Λόγος, η αρχή και η ουσία του κόσμου, ο Λόγος σχέση με τα πράγματα και τη ζωή, ο Λόγος που δίνει όνομα και υπόσταση στα πράγματα,
οκόσμος δεν υπάρχει. Από τότε που ο άνθρωπος έδωσε όνομα στα πράγματα υπάρχει ο κόσμος “ο μικρός ο Μέγας”. Ο θάνατος είναι μέρος αυτού του Λόγου και της διαδικασίας, που ονομάζουμε Ζωή, Φύση, Γλώσσα, Ποίηση.
Για τον ποιητή, για τον αληθινό δημιουργό, που αφήνει πίσω του έργο αθάνατο, δεν υπάρχει θάνατος, υπάρχει ζωή ατελεύτητη, ο θάνατος είναι η άλλη διάσταση της ζωής, το τέλος ενός κύκλου της αέναης ζωής.
Όλα στη ζωή διαγράφουν κυκλική τροχιά, όπου δεν υπάρχει ούτε αρχή ούτε τέλος, αλλά ένα αιώνιο παρόν μέσα στον ατελεύτητο χρόνο, μέσα στον απέραντο και διαρκώς διογκούμενο κύκλο του σύμπαντος κόσμου, ενός ατέρμονος μεγαλοδύναμου Όντος, του Θεού /Λόγου, ενός ζωντανού κενού που η Μυθολογία ονομάζει Χάος, Μηδέν, αρχή του κόσμου.
Ελένη Χωρεάνθη
Παλαιό Φάληρο, 3. 4. 2023
