Πέμπτη 18 Απριλίου 2024

Αννα Κομνηνή,το ποίημα του Κ.Π.Καβάφης

, αυθάδη, χρησιμοποιώντας λεκτική ειρωνεία, η οποία εντοπίζεται κυρίως στη διπλή ανάγνωση της λέξης. Από την οπτική των αναγνωστών η λέξη αυτή είναι ειρωνεία εις βάρος της Άννας Κομνηνή, υπό την έννοια ότι ο Ιωάννης ήταν ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου, οπότε εκείνη που φέρθηκε με αυθάδεια ήταν η Κομνηνή που δε φάνηκε να λογαριάζει την ιεραρχία της αυτοκρατορίας. Από την οπτική όμως της Κομνηνή ο χαρακτηρισμός αυτός δεν απέχει πολύ από το πώς έβλεπε τον αδερφό της, καθώς η ίδια ως το πρώτο παιδί του Αλέξιου είχε χρηστεί συμβασίλισσα και θα διαδεχόταν τον πατέρα της στο θρόνο, γεγονός που άλλαξε με τη γέννηση του αδερφού της. Η Κομνηνή, παρά την αλλαγή στη σειρά διαδοχής, δεν έπαψε ποτέ να θεωρεί τον εαυτό της ως πρώτο διάδοχο του θρόνου, κάτι που θα ήταν πραγματικότητα, αν δεν υπήρχε αυτή η διάκριση εις βάρος των γυναικών.

Κωνσταντίνος Μάντης

Άννα Κομνηνή: Η βυζαντινή πριγκίπισσα που έγραψε την ιστορία του αυτοκράτορα πατέρα της, Αλεξίου Α’ Κομνηνού

Γράφει η Αλεξία Π. Ιωαννίδου

9/12/2022 - 10:04πμ

Η Άννα Κομνηνή υπαγορεύει την «Αλεξιάδα» στο μοναστήρι της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη. Λιθογραφία του William Spencer Bagdatopoulos για την έκδοση «Hutchinson's History of the Nations», 1915 (πηγή: chilonas.com)

«Ακάθεκτος κυλά ο χρόνος και στην αέναη κίνησή του παρασύρει και παραλλάζει τα πάντα και τα καταποντίζει στο βυθό της αφάνειας…», μας λέει η Άννα η Κομνηνή στον πρόλογο της Αλεξιάδος. Φαίνεται όμως πως η ίδια κατάφερε να βγάλει τον εαυτό της από τον «βυθό της αφάνειας», αφού μετά από μια χιλιετία το έργο της αποτελεί σταθμό τόσο για τα ελληνικά γράμματα όσο και για την παγκόσμια ιστορία.

Η Άννα Κομνηνή ήταν πρωτότοκη κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ του Κομνηνού και της συζύγου του Ειρήνης Δούκαινας.

Μέχρι να γεννηθεί ο αδελφός της Ιωάννης, υπήρξε «συναυτοκράτειρα».

Η μόρφωση που έλαβε ως πορφυρογέννητη πρωτότοκη πριγκίπισσα ήταν πλούσια και η ανατροφή που της δόθηκε επιμελέστερη από αυτήν κάθε άρρενα επίδοξου διεκδικητή του αυτοκρατορικού θρόνου. Το θάρρος που επεδείκνυε επισκίαζε εκείνο πολλών ανδρών και ειδικά του συζύγου της Βρυέννιου, ο οποίος ήταν απρόθυμος να της συμπαρασταθεί στην προσπάθειά της να ανατρέψει τον αδερφό της από την εξουσία και να αναλάβει ο ίδιος αυτοκράτορας. Σύμφωνα με τον ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη, αφενός μεν μεμφόταν την φύση της που την γέννησε γυναίκα (και έχασε το θρόνο από τον δευτερότοκο αδελφό της), αφετέρου δε την τύχη της που βρέθηκε δίπλα σε ένα άντρα άτολμο όπως ο Βρυέννιος.

Λόγω της κοινωνικής της θέσης συνέβαινε σε πολλές περιπτώσεις να είναι αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας των γεγονότων που περιγράφει. Η πριγκιπική της ιδιότητα εξάλλου της εξασφάλιζε άμεση πρόσβαση σε εγκυρότατες πηγές όπως επίσημες επιστολές και εμπιστευτικά κρατικά αρχεία. Δε δίστασε μάλιστα προκειμένου να ενισχύσει την αλήθεια όλων όσων ισχυριζόταν, να ενσωματώσει στο έργο της ένα χρυσόβουλο του πατέρα της Αλεξίου Α΄. Το γεγονός αυτό βρίσκει την βυζαντινή πριγκίπισσα πλήρως εναρμονισμένη με τα διδάγματα και τις μεθόδους της αρχαίας ιστοριογραφίας, εφόσον ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης χρησιμοποιούσαν εκτός από γεωγραφικές και εθνολογικές παρατηρήσεις και τμήματα από λόγους και δημηγορίες, αρχεία πόλεων, διοικητικές πράξεις και άλλα ντοκουμέντα για να ενισχύσουν την αλήθεια των γραφομένων .

Εκτός όμως από την άμεση πρόσβαση στα κρατικά αρχεία και τα προσωπικά της βιώματα, η Κομνηνή είχε αναπτύξει ως προς την συγγραφή της ιστορίας επαρκή επιστημονική μέθοδο, κάνοντας διασταυρώσεις με διαπρεπείς ιστορικούς της αυτοκρατορίας, όπως ο Ψελλός, ο Ατταλειάτης και ο Σκυλίτζης. Συγχρόνως μελετούσε και έκανε χρήση των υπομνημάτων των συμπολεμιστών του πατέρα της στις μάχες και φυσικά χρησιμοποιούσε τις κατά γενική ομολογία αξιόπιστες γραπτές μαρτυρίες του ανδρός της Βρυέννιου, στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια αξιοπρεπή ιστορική μελέτη.

Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 1081 έως το 1118. Ο πίνακας ζωγραφικής βρίσκεται σε χειρόγραφο στη βιβλιοθήκη του Βατικανού

Όσον αφορά στη γλώσσα, η Αλεξιάδα θεωρείται αντιπροσωπευτικό κείμενο της αττικής γλώσσας. Η εύστροφη συγγραφέας της κάνει την σύνδεση με την αρχαιότητα όχι μόνο μέσω της γλώσσας, αλλά επιπλέον χρησιμοποιώντας τα αρχαία τοπωνύμια των πόλεων στις οποίες και αναφέρεται. Ενδεικτικό της υψηλής της μόρφωσης είναι το γεγονός ότι σε σχέση με τους βυζαντινούς ιστοριογράφους της πρώιμης περιόδου, η Άννα Κομνηνή χρησιμοποιεί συχνότερα, ευκαιρίας δοθείσης, χωρία από αρχαίους Έλληνες τραγικούς ποιητές, ιστοριογράφους (τον Θουκυδίδη που προσπαθεί να μιμηθεί με επανάληψη δικών του στερεότυπων φράσεων) και τον αγαπημένο της Όμηρο. Είναι εξάλλου ηλίου φαεινότερον πως ο τίτλος της ιστορίας Αλεξιάς που έγραψε καλύπτοντας τη χρονική περίοδο 1069-1118 με πρωταγωνιστή τον Αυτοκράτορα και πατέρα της Αλέξιο Α΄ Κομνηνό, παραπέμπει στο «Ιλιάς» του αρχαίου Έλληνα επικού ποιητή Ομήρου.

Σε όλο το έργο της η Κομνηνή κάνει σαφή στον αναγνώστη τα αντιβαρβαρικά της αισθήματα, ένα άλλο κοινό σημείο, συνέχεια θα λέγαμε των αρχαίων Ελλήνων ιστοριογράφων που αποστρέφονταν ό,τι αφορούσε τους μη Έλληνες-βάρβαρους εχθρούς. Έτσι η οξύνους βυζαντινή πριγκίπισσα, διαφοροποιεί πλήρως τη θέση της από την «δυτικολατρεία» του ανιψιού της Μιχαήλ, ο οποίος διαδέχτηκε στον θρόνο τον πατέρα του Ιωάννη και, με την αφέλεια που τον διέκρινε, έφτασε στο σημείο να συμβουλεύεται αστρολόγους για τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας (συνήθεια εισαγόμενη από τη Δύση), αλλά και να επιφυλάσσει θερμές υποδοχές σε απεσταλμένους του Πάπα.

Η Άννα Κομνηνή είχε την άποψη πως οι βάρβαροι ήταν αλαζόνες, άξεστοι, φιλοχρήματοι και ο όρκος τους δεν είχε καμιά απολύτως αξία (γιατί προφανώς τον πατούσαν με την πρώτη ευκαιρία).

Έφτασε δε σε σημείο, για να μην μιάνει το κείμενό της με βαρβαρικά ονόματα, να αποφεύγει να τα χρησιμοποιεί.

Έτσι μπορούμε να εξαγάγουμε το ασφαλές συμπέρασμα πως σύμφωνα με την παράδοση της κλασικής ιστοριογραφίας η Αλεξιάς ήταν και ως προς τη γλώσσα (αττικίζουσα) αλλά και ως προς το ύφος (ελληνοπρεπές) και τις μεθόδους της ιστοριογραφίας (πηγές, αναφορές σε αρχαιοελληνικά κείμενα κ.τλ.) αντιπροσωπευτικό της κείμενο. Παρόλα αυτά όμως, λόγω της απόκρυψης των μειονεκτημάτων και των λαθών του πατέρα της, και της εγκωμιαστικής της διάθεσης για το βίο και τις πράξεις του (βαρβαρότητες εναντίον των αιρετικών Παυλικιανών), της έλλειψης ουδετερότητας, των έντονων αρνητικών (που άγγιζαν την εμπάθεια) συναισθημάτων της για εχθρικά της πρόσωπα¹ και του συναισθηματισμού της², η Κομνηνή δεν επιτέλεσε τελικά με ευλάβεια το στόχο

Έτσι μπορούμε να εξαγάγουμε το ασφαλές συμπέρασμα πως σύμφωνα με την παράδοση της κλασικής ιστοριογραφίας η Αλεξιάς ήταν και ως προς τη γλώσσα (αττικίζουσα) αλλά και ως προς το ύφος (ελληνοπρεπές) και τις μεθόδους της ιστοριογραφίας (πηγές, αναφορές σε αρχαιοελληνικά κείμενα κ.τλ.) αντιπροσωπευτικό της κείμενο. Παρόλα αυτά όμως, λόγω της απόκρυψης των μειονεκτημάτων και των λαθών του πατέρα της, και της εγκωμιαστικής της διάθεσης για το βίο και τις πράξεις του (βαρβαρότητες εναντίον των αιρετικών Παυλικιανών), της έλλειψης ουδετερότητας, των έντονων αρνητικών (που άγγιζαν την εμπάθεια) συναισθημάτων της για εχθρικά της πρόσωπα¹ και του συναισθηματισμού της², η Κομνηνή δεν επιτέλεσε τελικά με ευλάβεια το στόχο

επιτέλεσε τελικά με ευλάβεια το στόχο που είχε θέσει στο προοίμιο της Αλεξιάδος να γράψει δηλαδή αντικειμενικά ιστορία. Αυτό όμως δεν μειώνει την αξία του έργου της. Τουναντίον χαρακτηρίζεται από τους ειδικούς ως κείμενο ξεχωριστό ανάμεσα στην πληθώρα των σύγχρονών του ιστορικών κειμένων και έχει ιδιαίτερη αξία.

Σύντομη γλωσσική ανάλυση του προοιμίου της Αλεξιάδος

Στην πρώτη παράγραφο του προοιμίου της Αλεξιάδος, παρατηρείται μια προσπάθεια φιλοσοφικής προσέγγισης της έννοιας του χρόνου, ενώ παράλληλα εξαίρεται η σημασία της καταγραφής της ιστορίας και ο ανασχετικός ρόλος που μπορεί αυτή να διαδραματίσει σε ό,τι αφορά την «επέλασή» του.

Παρόλο που είναι εμφανής σε αυτό το χωρίο η τάση μίμησης αρχαίων προτύπων και ιδιαίτερα του Θουκυδίδη, διαφαίνεται επίσης και ένα είδος λαϊκής θυμοσοφίας όσον αφορά το ύφος και το περιεχόμενό του. Παράλληλα, είναι εμφανές πως παρά την αρχαιοπρέπεια, δεν εφαρμόζονται άκαμπτα οι κανόνες της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στη μορφολογία και το τυπικό.

Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός υποδέχεται τον Γάλλο ιππότη Godefroy de Bouillon, πρώτο άρχοντα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, μετά την Α’ Σταυροφορία

Ανατρέχοντας στο κείμενο διαπιστώνουμε πως δύο φορές απαντάται η πρόθεση «εις», την πρώτη φορά με τον τύπο που εμφανίζεται στο έργο του Θουκυδίδη, δηλαδή «ες». Η εμφάνιση της ίδιας λέξης σε δύο διαφορετικές εκδοχές μέσα σε λίγες αράδες, δείχνει την βαθιά αντινομία που προκύπτει από την ενσωμάτωση παλαιότερων γλωσσικών μορφών στο ιδιόλεκτο των λογίων συγγραφέων. Μίμηση του Θουκυδίδη αποτελεί και η περιστασιακή μάλλον υιοθέτηση της πρόθεσης «συν» ως «ξυν» στο ρήμα «ξυνέχει», αλλά και το επίρρημα «ακάθεκτα», αντί «ακαθέκτως», κατά τη συνήθεια του αρχαίου ιστοριογράφου να χρησιμοποιεί το ουδέτερο πληθυντικού αντί για το επίρρημα εις –ως. Δεν υπάρχει όμως μετατροπή του «αεί» σε «αιεί» ούτε και άλλες διαφοροποιήσεις στη σύνταξη και τη γραμματική σύμφωνες με την γλώσσα του Θουκυδίδη.

Συναντάμε ακόμη μετοχές της αρχαίας ελληνικής π.χ. «ρέων», «φύων» «τα φανέντα», «αποκρυπτόμενος», αρχαίους ρηματικούς τύπους π.χ. «υπερείληφε», ίστησι» και κάποιες δοτικές, όπως «γενέσει», «ρεύματι». Συναντάμε την αντιθετική σύνδεση «μεν…δε», και απαρεμφατική σύνταξη (ουκ εά διολισθαίνειν). Αξιοσημείωτη είναι η χρήση του αρχαϊκού συνηρημένου τύπου καταποντοί (από το καταποντόω, ω) αντί για το συνηθέστερο «καταποντίζει». Το ρήμα συνηρημένο απαντάται στον Αρχίλοχο, αλλά και στον Ηρόδοτο.

Τα παραπάνω είναι στοιχεία που δείχνουν την τάση μίμησης αρχαίων προτύπων. Από την άλλη όμως πλευρά παρατηρούμε μία προτίμηση στην παρατακτική σύνταξη και την αναλυτική γλώσσα με συχνή επανάληψη του συνδέσμου «και», αλλά και νεότερες μορφές σύνταξης, όπως τη χρήση του τοπικού επιρρήματος «όπου» εις διπλούν αντί για το διαζευκτικό «είτε.. είτε», κάτι ανάλογο με τη σημερινή χρήση του «πότε.. πότε» (και ες βυθόν αφανείας καταποντοί όπου μεν ουκ άξια λόγου πράγματα όπου δε μεγάλα τε και άξια μνήμης).. Πρόκειται για επιρροή που πιθανότατα δέχτηκε η συγγραφέας από τη σύγχρονή της γλώσσα.

*Βυζαντιναί Μελέται: Τοπογραφικαί και Ιστορικαί μετά πλείστων εικόνων*, υπό Α. Γ. Πασπάτη. Εν Κωνσταντινούπολει: Εκ του Τυπογραφείου Αντωνίου Κορομηλά, 1877

Το έργο της Άννας Κομνηνής, παρά την εξόφθαλμη «αγιοποίηση» του πατέρα της αποτελεί πολύτιμο εντρύφημα κάθε ερευνητή που σκοπό του δεν έχει μόνο την στείρα ανάγνωση γεγονότων τα οποία διαδέχονται το ένα το άλλο. Είναι κάτι πολύ περισσότερο, μας κάνει κοινωνούς της κουλτούρας μιας από τις πιο λαμπρές εποχές της ρωμιοσύνης κατά την οποία έζησε η πορφυρογέννητη πριγκίπισσα η οποία εκοιμήθη ως μοναχή³στην Ιερά Μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη και ετάφη σύμφωνα με την επιθυμία της δίπλα στον τάφο του πατέρα της, στην Παμμακάριστο.

Αλεξία Π. Ιωαννίδου
MSc Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων

1. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της Κομνηνής για το πρόσωπο του νεογέννητου αδελφού της, που αυτόματα της αφαίρεσε τον τίτλο της συναυτοκράτειρας (τον παρουσιάζει ως τέρας της φύσης) αλλά και της στάσης του όταν ψυχορραγούσε ο πατέρας τους (έσπευσε να καταλάβει το παλάτι όταν η μητέρα του και η μεγάλη του αδελφή βρισκόταν δίπλα στο κρεβάτι του πόνου).
2. Όταν περιγράφει τον θάνατο αγαπημένων της προσώπων όπως του πατέρα της και του συζύγου της.
3. Δεν φόρεσε όμως το μοναχικό «μαντήλι» παρά μόνο λίγες ημέρες πριν το τέλος της που προφανώς είχε προαισθανθεί.

Βιβλιογραφία

• Απόστολος Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόμ. Α’, Κανάκης, Αθήνα 1997.
• Απόστολος Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόμ. Γ’, Κανάκης, Αθήνα 2009.
• H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. Β΄, Αθήνα 2005.
• Γιασμίνα Μωυσείδου, Γράμματα Ι: Αρχαία ελληνική και βυζαντινή φιλολογία, τόμ. Γ΄ Βυζαντινή περίοδος, ΕΑΠ, Πάτρα 2001.
• Henry G. Scott / Robert Liddell, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, τόμ. B’, εκδ. Ι. Σιδέρη, Αθήν

Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία

Συγγραφέας

Λυμπέρη, Ιωάννα

Ημερομηνία

2019-12

Περίληψη

Η Άννα Κομνηνή ήταν μια ξεχωριστή προσωπικότητα μέσα στη δυναστεία των Κομνηνών, η οποία έκανε ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της σε όλο το φάσμα της ζωής της. Όσο διψούσε για δόξα και εξουσία, άλλο τόσο επιδίωκε την επιμόρφωσή της από μικρή ηλικία, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ως γυναίκα εκείνης της εποχής, αν και πριγκίπισσα. Μπορεί να μην έγινε συμβασιλέας στο πλευρό του συζύγου της αν και ηλικιακά δικαιούνταν τον θρόνο και κατά συνέπεια το αυτοκρατορικό στέμμα που της είχε ήδη δοθεί από τη γέννησή της, παρά τη μηχανορραφία που οργάνωσε σε συνεργασία με τη μητέρα της για να εκτοπίσει τον αδελφό της, Ιωάννη Β', αλλά διακρίθηκε στα γράμματα. Εξορισμένη σε μια μονή της Κωνσταντινούπολης, διέπρεψε με το πλούσιο ιστορικό της έργο, <<την Αλεξιάδα>>, η οποία χωρίζεται σε δεκαπέντε βιβλία. Το συγκεκριμένο έργο αποτελεί ένα εγκώμιο για την πολεμική δράση του πατέρα της, Αλέξιου Α' Κομνηνού. Ο τρόπος γραφής της αποδίδει τους διευρυμένους γνωριστικούς της ορίζοντες, το συγγραφικό της ταλέντο, το πείσμα και την επιμονή της στη λεπτομέρεια ως προς την καταγραφή των πολεμικών συγκρούσεων, αλλά και την υποκειμενικότητά της, αφού όλο το έργο αποτελεί έναν ύμνο αφιερωμένο στον πατέρα της. Ήταν από τις ελάχιστες Βυζαντινές που μετά το θάνατό τους σώζεται πλούσιο συγγραφικό έργο και η μοναδική, η οποία επεξεργάστηκε με τέτοιο ζήλο την ιστοριογραφία. Γι' αυτό, άλλωστε, επηρέασε βαθιά διάφορους συγγραφείς της αρχαιότητας, όπως ο Γεώργιος Τορνίκης, ο Κωνσταντίνος Καβάφης κ.ά.Τα στοιχεία του χαρακτήρα της σκιαγραφούν μια δυναμική, τολμηρή, άκρως μορφωμένη και φιλόδοξη γυναίκα σε αντίθεση με τη μέση Βυζαντινή γυναίκα. Μόνο η μητέρα έχαιρε της εκτίμησης και του σεβασμού της οικογένειας. Γενικά, οι συνθήκες ζωής αποδεικνύουν πόσο εγκλωβισμένη στο σπίτι ήταν η γυναίκα, καθώς καθημερινά βίωνε τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη στέρηση κάθε είδους ελευθερίας, καθώς οποιαδήποτε έξοδος από την οικία έπρεπε να έχει σαφή λόγο και αφορμή και δεν γινόταν ποτέ χωρίς τη συνοδεία κάποιου δούλου, ο οποίος φυσικά θα ήταν ευνούχος για την αποφυγή πειρασμών. Ο συντηρητικός τρόπος ζωής, αλλά και οι αναχρονιστικές αντιλήψεις της κοινωνίας έχουν άμεσο αντίκτυπο στην εξωτερική εμφάνιση της γυναίκας, η οποία πάντα πρέπει να φορά κάποιο μαντίλι στο πρόσωπο, για να είναι προφυλαγμένη από τα αδιάκριτα βλέμματα των αντρών. Αν και προστατευόταν από τον νόμο γύρω από συγκεκριμένα ζητήματα, η καταπίεση και η περιθωριοποίησή της είναι έκδηλες σε όλον τον Μεσαίωνα!

Περίληψη

Anna Komnini was a remarkable personality among the dynasty of Komninos, who made particularly noticeable her presence during her whole life. As long as she hankered for glory and ruling power, thus much she strived for her edification even in childwood, despite the obstacles she came up against as a woman of a traditional society, although she was a princess.In spite of not governing at her husband's side, whilst due to her age she was entitled to the throne and consequently the imperial crown she was given from her nascence, notwithstanding the conspiracy she structured in alliance to her mother in order to crowd her brother, Ioannis B', out, but Anna distinguished herself at Literature. Εxiled in a convent of Constantinople, overachieved with her voluminous historical work, ''Alexiada'', which is separated into fifteen books. The specific work is about an encomium for the military tactics of her father, Alexios A' Komninos. Her writing technique proves how well-educated she was, her literary talent, her tenacity and her persistence in the detail of the armed conflicts, as well as her subjectivity, since the whole writing work constitutes a praise dedicated to her father. She was among the very few Byzantine writers, who after her death is salvaged voluminous writing work and the unique woman that delved into such eagerness the historiography. Therefore, she influenced deeply many writers of the past, such as Georgios Tornikis, Konstantinos Kavafis and so on. Anna Komnini was a determined, daring, erudited and ambitious woman, contrary to the typical Byzantine woman. During the Byzantine times, the role of the woman-mother was respected by the other members of the family. All cosidered together, the living conditions demonstrate how enclosed was the woman at home, while she daily lived the social exclusion and the deprivation of all manner of freedom. A woman was not able to walk by herself. There should always be an excuse for her to go out and always accomanied by a thrall, who was centainly eunuch in order to avoid the temptation. The conservative way of life, but also the outdated, societal points of view afflicted the physical appearance of the woman,who always had to cover her head with a long piece of cloth. The purpose of this kind of appearance was to protect her from the indiscreet glances of men. Even though, she was protected by the law around specific issues, the repression and the marginalisation are obvious throughout the Medieval period!

Αριθμός σελίδων

57 σελ.

Σχολή

Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών

Ακαδημαϊκό Τμήμα

Τμήμα Φιλολογίας

Τίτλος Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών

Βυζαντινός Κόσμος: η σχέση του με την Αρχαιότητα και τον Νεότερο Ελληνισμό

Άννα Κομνηνή, η πρώτη γυναίκα ιστορικός

ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΝΤΙΚΟΣ
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 27/11/2021, 10:05

ΗΆννα Κομνηνή ήταν μέλος της δυναστείας των Κομνηνών, μιας από τις ισχυρότερες αυτοκρατορικές οικογένειες του Βυζαντίου.

Ήταν μια πριγκίπισσα, όχι όμως συνηθισμένη.

Η Άννα, γεννημένη το 1083 στην Πορφύρα (αν έχετε ακούσει τον προσδιορισμό «πορφυρογένητος», αναφέρεται ακριβώς σε αυτό το ανάκτορο) και ήταν κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ Κομνηνού, πρωτότοκη μάλιστα.

«Η Σαπφώ ήταν η πρώτη γυναίκα που έγραψε ποίηση και Άννα Κομνηνή αναμφίβολα η πρώτη που έγραψε ιστορία» αναφέρει ο Απόστολος Καρπόζηλος (2009) και προσθέτει ότι έτρεφε ελπίδες ότι θα διαδεχόταν τον πατέρα της στο θρόνο.

Αν σας αρέσει ο Τύπος, μπορείτε να τον στηρίξετε με μια συνδρομή ή δωρεά, εδώ:

Υπήρξε μια συναρπαστική φυσιογνωμία, όχι μακριά από το εξουσιαστικό προφίλ των αυτοκρατορισσών του Βυζαντίου, αλλά σίγουρα, ξεχωριστή περίπτωση. Η «Αλεξιάδα» ήταν ένα χρονικό της αυτοκρατορικής περιόδου του πατέρα της, γραμμένο μάλιστα στο πρότυπο της επικής ποίησης. Στο μεταξύ, είχε… προλάβει να συνωμοτήσει κατά του αδερφού της Ιωάννη και να αποτύχει να πάρει την εξουσία, καθώς ο σύζυγός της φάνηκε απρόθυμος την τελευταία στιγμή.

Μάλιστα, φαίνεται ότι ο Νικηφόρος Βρυέννιος (ο σύζυγος) έκανε πίσω την κρίσιμη νύχτα κατά την οποία ο Ιωάννης θα δολοφονούνταν. Τελικά, ο Ιωάννης δεν τιμώρησε σκληρά τους συνωμότες, ωστόσο η Άννα δεν επανασυνδέθηκε με τον αδερφό της (Καρπόζηλος, 2009).

Έγραψε την «Αλεξιάδα» ενώ ήταν σε περιορισμό στη μονή Κεχαριτωμένης, στην Κωνσταντινούπολη. Στα 15 βιβλία του έπους, από τη μια εξυμνεί τον πατέρα της (έως και τον αγιοποιεί, σύμφωνα με την κριτική που έχει δεχθεί το έργο της), από την άλλη παραθέτει πολύτιμες πληροφορίες για το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, καθώς και για τις περιοχές όπου εκτεινόταν η αυτοκρατορία. Επίσης, το έργο της είναι η βασική πηγή για την Πρώτη Σταυροφορία.

Στην «Αλεξιάδα» υπάρχουν και τα Ιωάννινα. Η Άννα Κομνηνή περιγράφει την κατάληψη της πόλης από τον Βοημούνδο Α’ της Αντιόχειας, έναν από τους σημαντικούς αρχηγούς της Α’ Σταυροφορίας.

Το 1082 λοιπόν ο Βοημούνδος, γιος του Ροβέρτου Γυισκάρδου (ο οποίος επίσης αναφέρεται εκτενώς στο έργο της) επέδραμε και κατέκτησε τα Ιωάννινα, κρατώντας την περιοχή και οχυρώνοντας περαιτέρω την οχύρωση της πόλης με την «τάφρο του Βοημούνδου) και τη δεύτερη ακρόπολη στο Κάστρο.

Η περιγραφή του Βοημούνδου, βασικού αντιπάλου του πατέρα της για αρκετά χρόνια, είναι ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά σημεία των περιγραφών, στο έργο της.

Η Άννα, η οποία αυτοχαρακτηριζόταν (και όχι αδικαιολόγητα) πανεπιστήμων: «…ου γραμμάτων ουκ άμοιρος, αλλά κα ιτο ελληνίζειν εις άκρον εσπουδακυία και ρητορικής ουκ αμελέτητως έχουσα και τας αριστοτελικάς τέχνας εύ αναλεξαμένη και τους Πλάτωνος διαλόγους (…) και ού περιαυτολογία το πράγμα, όσα η φύσις και η περί τας επιστήμας σπουδή δέδωκε ο Θεός άνθωεν επεβράβευσε και ο καιρός συνεισήνεγκε» (Αλεξιάς, Πρόλογος).

Στα Ιωάννινα, το όνομά της φέρει ένας μικρός δρόμος, δυσανάλογος με την προσωπικότητά της, που συνδέει τη Μητρόπολη με τη Γιοσέφ Ελιγιά.

Διαβάστε και την ιστορία των υπόλοιπων οδών των Ιωαννίνων

Πηγές:

Άννα Κομνηνή (2005) Αλεξιάς Αθήνα: Άγρα

Καρπόζηλος Απ. (2009

Γλώσσα

Ελληνικά

URI

http://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/5506

Συλλογή

Τμήμα Φιλολογίας (Μ. Δ. Ε.)

Εμφάνιση πλήρους εγγραφής

Περίληψη
Περίληψη σε άλλη γλώσσα

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αναλύει την Ἀλεξιάδα της βυζαντινής πριγκίπισσας και ιστορικού Άννας Κομνηνής, την οποία συνέγραψε κατά τον εγκλεισμό της στη μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη. Στη μονή αυτή αναγκάστηκε να αποσυρθεί μετά την αποκάλυψη της συνωμοσίας που η ίδια είχε οργανώσει, προκειμένου να στερήσει τον θρόνο από τον αδελφό της Ιωάννη Κομνηνό. Ο τελευταίος ήταν ο νόμιμος διάδοχος μετά τον θάνατο του πατέρα τους Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, που διετέλεσε αυτοκράτορας του Βυζαντινού Κράτους για 37 έτη (1081-1118). Η αφήγηση της Άννας είναι λεπτομερής και μας παρέχει πλήθος πληροφοριών για την εποχή και για πλείστους τομείς: τον πολιτικό, τον στρατιωτικό, τον διπλωματικό, τον δογματικό, οι οποίες δίχως τη συγγραφή της Ἀλεξιάδας θα είχαν παραμείνει στην αφάνεια. Σκιαγραφεί μία ολόκληρη περίοδο και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί τομείς αλληλοδιαπλέκονται. Όταν οι επιμέρους τομείς εξετάζονται μεμονωμένα, είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε τη συνολική εικόνα της εποχής εκείνης. Γι’ ...

περισσότερα

	Διαβάστε τη διατριβή (Online)
	Κατεβάστε τη διατριβή σε μορφή PDF (5.17 MB) (Η υπηρεσία είναι διαθέσιμη μετά από δωρεάν εγγραφή)

Όλα τα τεκμήρια στο ΕΑΔΔ προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα.

DOI

10.12681/eadd/48595

Διεύθυνση Handle

http://hdl.handle.net/10442/hedi/48595

48595

Εναλλακτικός τίτλος

The Alexiad by Anna Komnene as a source of information about its time

Συγγραφέας

Βουτσά, Χαριτίνη (Πατρώνυμο: Δημήτριος)

Ημερομηνία

2020

Ίδρυμα

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Θεολογική. Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού

Εξεταστική επιτροπή

Χρήστου Κωνσταντίνος
Κουκουσάς Βασίλειος
Μπάκας Ιωάννης
Κακλαμάνος Δημοσθένης
Λάμπρου Σουλτάνα
Αμοιρίδου Ευαγγελία
Γκουτζιουκώστας Ανδρέας

Επιστημονικό πεδίο

Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες ➨ Ιστορία και Αρχαιολογία ➨ Μεσαιωνική και Βυζαντινή ιστορία

Λέξεις-κλειδιά

Βυζαντινή ιστορία; Άννα Κομνηνή; Ἀλεξιάδα; Αλέξιος Α΄ Κομνηνός

Χώρα

Ελλάδα

Γλώσσα

Ελληνικά

Άλλα στοιχεία

435 σ., χαρτ., σχημ.

Ειδικοί όροι Άννα Κομνηνή, Βυζαντινή πριγκίπισσα και ιστορικός

Η Άννα Κομνηνή (2 Δεκεμβρίου 1083–1153;), ηγετική πνευματική μορφή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τον 12ο αιώνα, ήταν κόρη και πρωτότοκο παιδί του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού και της αυτοκράτειρας Ειρήνης Δούκαινας. Έλαβε εξαιρετική μόρφωση που περιλάμβανε αρχαία φιλοσοφία, αττική τραγωδία και κωμωδία, μαθηματικά, αστρονομία, ακόμα και κάποιες γνώσεις ιατρικής και εξελίχτηκε σε μία από τις καλύτερες ιστοριογράφους των μεσαιωνικών χρόνων.

Η ζωή της επηρεάστηκε από την ανάγκη του πατέρα της να εδραιώσει την πολιτική του θέση στην αρχή της βασιλείας του, διάστημα κατά το οποίο είχε να αντιμετωπίσει διάφορες επαναστάσεις. Όταν ήταν βρέφος η Άννα, μόλις λίγων ημερών, την έστεψαν και την αρραβώνιασαν με τον Κωνσταντίνο Δούκα, εννιάχρονο γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄ και της Αλανής πριγκίπισσας Μαρίας, που εκείνη την περίοδο ήταν συμβασιλέας του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄, αλλά όχι με αυτοκρατορική ιδιότητα. Στην πατρική οικογένεια, η γέννηση αγοριού, του Ιωάννη (13 Σεπτεμβρίου 1087), είχε ως αποτέλεσμα μετά από λίγα χρόνια την έκπτωση του Κωνσταντίνου Δούκα από τη συμβασιλεία, επομένως και της Άννας, γεγονός με το οποίο εκείνη ποτέ δεν συμφιλιώθηκε και ανέπτυξε αισθήματα μίσους για τον εστεμμένο μικρό αδερφό της.

Ο μνηστήρας της πέθανε το 1095 και πολιτικοί λόγοι οδήγησαν την Άννα σε γάμο το 1097 με τον Νικηφόρο Βρυέννιο, εγγονό του ομώνυμου στασιαστή. Παρόλο που ο γάμος τους έγινε για πολιτιό όφελος μεταξύ των δύο οικογενειών, οι νεόνυμφοι είχαν κοινά πνευματικά ενδιαφέροντα. Έτσι με τον σεβασμό και τη στήριξη του συζύγου της, η Άννα Κομνηνή μπήκε σε έναν κύκλο λογίων που μελετούσαν κλασική φιλοσοφία και αρχαία λογοτεχνία.

Η διαδοχή του Αλεξίου Α΄ υπήρξε δραματική, καθώς σήμανε σφοδρή σύγκρουση ανάμεσα στα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Η σύζυγος του Αλεξίου Ειρήνη Δούκαινα και η πρωτότοκη θυγατέρα Άννα συνωμότησαν για να μην ανέλθει στο θρόνο ο Ιωάννης, αλλά απέτυχαν και η Άννα αναγκάστηκε να αποσυρθεί στη μονή της Θεοτόκου της Κεχαριτωμένης. Εκεί, ζώντας απομονωμένη –αφού δεν επιτρεπόταν να την επισκεφτούν συγγενείς ή οικείοι, ενώ οι αφανέστεροι φοβούνταν– ασχολήθηκε με τη συγγραφή της Αλεξιάδας, συνεχίζοντας το έργο του συζύγου της, ο οποίος είχε ξεκινήσει μια ιστορία για τον Αλέξιο Α΄, έπειτα από παράκληση της Ειρήνης Δούκαινας.

Το έργο. Με τον τίτλο Αλεξιάς, κατά το ομηρικό Ιλιάς για να τονιστεί η αρχαιοελληνική παράδοση, καταγράφει η Άννα Κομνηνή την αποκλειστική βιογραφία του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, ιδρυτή της δυναστείας. Το έργο ολοκληρώθηκε γύρω στο 1148, εκτείνεται σε 15 βιβλία και αφορά την περίοδο 1069–1148.

Η συγγραφέας παραθέτει τα συμβάντα, όπως εκείνη, ως πρωτότοκη θυγατέρα του αυτοκράτορα, τα έζησε και τα αντιλήφθηκε μέσα στη στενή οικογένεια και αυλή. Επιστρατεύοντας την αρχαιομάθειά της, ακολούθησε, τόσο για τη συλλογή του υλικού όσο και για την επεξεργασία του, τα πρότυπα της ελληνικής Αρχαιότητας (Θουκυδίδη, Πολύβιο). Έτσι έδωσε βαρύτητα στις πληροφορίες των προηγούμενων βυζαντινών ιστορικών, Ψελλού, Ζωναρά, Ατταλειάτη και κατέγραψε με επιμέλεια τις μαρτυρίες του οικογενειακού της περιβάλλοντος: του αυτοκράτορα πατέρα της, της μητέρας της Ειρήνης Δούκαινας, της γιαγιάς της Άννας Δαλασσηνής –από διηγήσεις τρίτων– του πεθερού της Βρυέννιου, των συντρόφων του Αλέξιου Α΄ στον στρατό και το ναυτικό και των περισσότερων ανωτέρων στην ιεραρχία στενών συγγενών. Επίσης, έχοντας πρόσβαση σε αρχειακό υλικό, παραθέτει αυτούσια έγγραφα καίριας σημασίας, όπως εκείνο με το οποίο ο αυτοκράτορας ανέθεσε στη μητέρα του την αντιβασιλεία τον Αύγουστο 1081 (Αλεξιάς Γ΄ 6. 4–8), τις επιστολές του Αλεξίου Α΄ προς τον Ερρίκο Δ΄ ρήγα Αλαμανίας (Γερμανίας· άνοιξη 1083, Γ’ 10. 2–8), τη συνθήκη με τον Βοημούνδο γνωστή ως της Δεαβόλεως (1108, ΙΓ΄ 12) μία επιστολή του αυτοκράτυορα προς τον σουλτάνο του Ρουμ, Κιλίτζ Αρσλάν (1116· Ε΄ 6.5) και πολλά άλλα. H εξοικείωσή της με το αρχειακό υλικό και η επιμελημένη της πραγμάτευση έχει υπογραμμιστεί από τον Κρέστεν στην εμπεριστατωμένη μελέτη του για τη χρησιμοποίηση αυτοκρατορικών εγγράφων ενώ και η Άννα εκθέτει τις αρχές που ακολούθησε για τη συγγραφή της Ιστορίας της (ΙΔ΄ 7).

Έχοντας ως οδηγό την αρχαία ελληνική γραμματεία, η ιστοριογράφος παρουσιάζει σταδιακά τα στοιχεία της. Παρακολουθώντας με προσοχή τις κινήσεις των εμπόλεμων, θέτει ως αφετηρία την οργάνωση και τον εξοπλισμό του στρατού, συνεχίζει με την εξέλιξη της μάχης, περιλαμβάνοντας και την πολιορκία πόλεων. Για κάθε περίπτωση στηρίζεται σε αυθεντικές μαρτυρίες, είτε είναι επίσημες εκθέσεις, είτε προφορικές αφηγήσεις προσώπων που έλαβαν μέρος στη μάχη. Αφηγείται με θαυμασμό διάφορα τεχνάσματα του Αλέξιου, εξαίροντας φανερά τις στρατηγικές ικανότητες του πατέρα της, ιδίως όταν είχε να αντιμετωπίσει πολυαριθμότερο στρατό, διασπά όμως την καθαρότητα της συνολικής εικόνας σύγκρουσης. Η αφήγηση, ωστόσο, των ίδιων γεγονότων από τον Νικηφόρο Βρυέννιο είναι σαφέστερη, ίσως λόγω της απλούστερης γλώσσας του σε σύγκριση με την αττικίζουσα μερικές φορές γλώσσα της Άννας. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι αυτά τα λαμπρά κατορθώματα, ουσιαστικά, ήταν μάλλον ασήμαντα για την έκβαση της σύρραξης, παρά τον προβαλλόμενο στόχο της ιστορικού, που δεν είναι άλλος από την αναζήτηση της αλήθειας για την αμερόληπτη αφήγηση των συμβάντων. Σχετικά με τη δραστηριότητα του αυτοκράτορα πατέρα της, η απόσταση από την αλήθεια δεν οφείλεται σε υπέρμετρη προβολή των κατορθωμάτων του Αλέξιου Α΄, όσο στη συχνή παράλειψη δυσάρεστων λεπτομερειών, αλλά και την επίρριψη της ευθύνης σε άλλους. Προτερήματά της η προσέγγιση του υλικού με κριτική διάθεση, αγάπη για την ιστορία, αρχαιογνωσία, οι πλούσιες και ακριβείς γεωγραφικές γνώσεις και κατά περιπτώσεις η αυτοπρόσωπη γνώση του χώρου και οι πλούσιες τοπογραφικές πληροφορίες για την Κωνσταντινούπολη. Γενικότερα η αφήγηση των γεγονότων του μικρασιατικού χώρου από τη συγγραφέα είναι, κατά γενική ομολογία, η πληρέστερη, πιο αξιόπιστη και κατά μεγάλο ποσοστό μοναδική.

Η ιστοριογράφος εντοπίζει το ενδιαφέρον της στα πολιτικο-στρατιωτικά γεγονότα, αφιερώνει ωστόσο αρκετές σελίδες σε θεολογικά θέματα (Βογόμιλοι, αιρετικές διδασκαλίες), και πάντα με επίκεντρο τον αυτοκράτορα πατέρα της ως υπέρμαχο της ορθοδοξίας. Αποφεύγει ωστόσο να προσεγγίζει θέματα προσωπικά και παρακάμπτει την αντίθεση του Αλεξίου Α΄ με την Εκκλησία, έκδηλη και στις αλλεπάλληλες αλλαγές πατριαρχών στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Κι ενώ θα ήταν προς τιμήν της δυναστείας, δεν γράφει λέξη για τα μοναστηριακά ιδρύματα της οικογένειας, εντυπωσιακά σε πλούτο και κοινωνική προσφορά, σύμβολα σύγχρονης βαθιάς θρησκευτικής πίστης και αγάπης στον άνθρωπο.

Στις καινοτομίες της Άννας Κομνηνής πρέπει να συνυπολογιστεί η παρουσίαση του πλαισίου, στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα όποια και αν είναι: αστικά οικοδομήματα, δρόμοι, πλατείες, τείχη των πόλεων, πεδία των μαχών, τόποι πορείας, καθώς και η ανταπόκριση που τα γεγονότα βρίσκουν στη λαϊκή ψυχή, όπως διατυπώνεται επιγραμματικά σε λαϊκά δίστιχα, με πιο χαρακτηριστικό εκείνο της δραματικής φυγής του Αλεξίου από την Πόλη, στην αρχή της αποστασίας του. Να επισημάνουμε εδώ ότι η Άννα, προκειμένου να μεταφέρει τον συγκινησιακό αυθορμητισμό του πλήθους που χαίρεται, αγωνιά, αποδοκιμάζει δεν διστάζει να παραθέσει κάποια συμβάντα σε δημώδη γλώσσα. Όπως λ.χ. τα φάμουσα λοιδορήματα τινα έγγραφα δηλ. λιβελλογραφήματα κατά υψηλών προσώπων με συκοφαντικές καταγγελίες.

Γλαφυρή είναι η περιγραφή πρωταγωνιστικών προσώπων, επηρεασμένη ενδεχομένως ίσως και από μια φυσιογνωμική αντίληψη, είτε πρόκειται για μέλη της βασιλικής οικογένειας, είτε για αλλοεθνείς Σταυροφόρους αρχηγούς. Σωματική διάπλαση, χαρακτηριστικά του προσώπου, χρώμα των μαλλιών, βλέμμα, βάδισμα, στολές και συμπεριφορά γίνονται αντικείμενο παρατήρησης και συνθέτουν έναν πλούσιο σε λεπτομέρειες πίνακα. Η πριγκίπισσα τολμά να αναφερθεί σε ερωτικές σχέσεις πρωταγωνιστικών προσώπων, χωρίς να κάνει εξαίρεση για τον αυτοκράτορα πατέρα της, ενώ δεν αποκρύπτει επίσης το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της ή τον θαυμασμό της για τη φυσική εμφάνιση και ηθική υπόταση κάποιων ηγετικών προσωπικοτήτων. Εντύπωση προκαλεί η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς της Άννας στα παιδιά της, αγόρια και κορίτσια. Να σημειωθεί ότι η κόρη της Ειρήνη είναι το προσφιλέστερο εγγόνι της αυτοκράτειρας μητέρας της. Μερικοί νεότεροι ιστορικοί αμφισβητούν την αξιοπιστία της αφήγησής της, λόγω του μεγάλου εύρους χρόνου που μεσολάβησε από τα γεγονότα έως τη συγγραφή. Ωστόσο δεν είναι απίθανο να είχε κρατήσει σημειώσεις, όπως επίσης είναι ενδεχόμενο η ζωντανή αφήγησή της σε νεότερους να είχε συντηρήσει αλώβητη την ανάμνηση των γεγονότων.

Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τόμ. Γ΄1 1081–1204, Αθήνα, Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, 2001, σ. 17–22, 108.
Neville, Leonora, Anna Komnene: the life & work of a medieval historian, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 2016.

Ιστορικό πλαίσιο:	Βυζαντινή Εποχή
Τόπος γέννησης:	Κωνσταντινούπολη
Τόπος θανάτου:	Κωνσταντινούπολη
Τόπος δράσης:	Κωνσταντινούπολη
Χρόνος γέννησης:	1083 μ.Χ.
Χρόνος θανάτου:	1153;
Χρόνος δράσης:	1137–1148
Λέξεις κλειδιά:	Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, αυτοκράτορας Ειρήνη Δούκαινα Πορφύρα Νικηφόρος Βρυέννιος Αλεξιάς
Βιβλιογραφία:	Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόμ. Γ΄1 1081–1204, Αθήνα, Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, 2001, σ. 17–22, 108. Leonora Neville, Anna Komnene: the life & work of a medieval historian, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 2016.
Αναφέρει:	Εικόνες Η Άννα Κομνηνή γράφει την Αλεξιάδα. Ο Χριστός ευλογεί τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό. Μικρογραφία σε χειρόγραφο του δωδέκατου αιώνα που περιέχει τη «Δογματική Πανοπλία» του Ευθύμιου Ζιγαβηνού. Η Άννα Κομνηνή. Η Αλεξιάδα σε περγαμηνό κώδικα του δωδέκατου αιώνα (Coislin 311) που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Το ποίημα του Κ. Π. Καβάφη με τίτλο Άννα Κομνηνή (Αρχείο Καβάφη, Ίδρυμα Ωνάση).
Άδεια χρήσης:	Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND 4.0)
Δικαιώματα:	Το λήμμα αποτελεί πρωτότυπη επιστημονική εργασία της ομάδας ανάπτυξης του ψηφιακού χώρου «Περί Βιβλιοθηκών».
Εμφανίζεται στις συλλογές:	Πρόσωπα

Προβολή λιγότερων

Προβολή όλων

/διάθεσης

Το έργο παρέχεται υπό τους όρους της δημόσιας άδειας του νομικού προσώπου Creative Commons Corporation:

Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 3.0 (CC-BY-NC-SA)

Το ποίημα του Κ. Καβάφη: Άννα Κομνηνή

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 22, 2016 ~ PIPINAELLES

Το ποίημα του Κ. Καβάφη: Άννα Κομνηνή

(Τόμος Α’, της τετράτομης σειράς Μελέτες, που εκδόθηκε το 2014)

Εισαγωγή

Ο Κωστής Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια σε ένα σπίτι της οδού Σερίφ στις 29 («17 με το χρησιμοποιούμενο τότε ημερολόγιο»[1]) Απριλίου 1863. Οι γονείς του Πέτρος και Χαρίκλεια (το γένος Φωτιάδη) Καβάφη, κατάγονταν από την Πόλη, όπου και ζούσαν μέχρι το 1840. Σύμφωνα με τον Γιώργη Πικρό, «ορισμένοι βιογράφοι» ισχυρίζονται ότι οι Καβάφηδες ήταν «αρμενοϊρανικής καταγωγής»[2]. Ο Καβάφης ωστόσο δεν αναφέρει κάτι τέτοιο και θεωρεί τον εαυτό του «Βιζαντινό».

Ο Κ. Καβάφης γνώριζε καλά τις ακόλουθες γλώσσες: την ελληνική, την αγγλική και την γαλλική και λίγα ιταλικά. Είχε επίσης μελετήσει την ελληνική και την κλασσική ιστορία και την ευρωπαϊκή φιλολογία.

Στην Αλεξάνδρεια ο Καβάφης ζει μέχρι το 1870. Το 1876 πεθαίνει ο πατέρας του, Πέτρος Καβάφης και η μητέρα του Χαρίκλεια φέρνει την οικογένειά της στην Αγγλία. Εδώ, περνά ένα μεγάλο μέρος από την παιδική του ηλικία και μέσω της εκπαίδευσής του, μυείται στην ζυγισμένη συμπεριφορά, που διακρίνεται για την διακριτικότητα, την τυπικότητα, την ευγένεια και την ψυχρότητα. Πιθανόν σε ετούτη η παιδεία και στην παραμονή του στην Αλεξάνδρεια και μακριά από την ελληνική μητρόπολη, να οφείλεται και ο τρόπος με τον οποίο εκφράζει τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις στα συντηρητικά ποιήματά του. Δε θα πρέπει να αποκλειστεί και η πιθανότητα ο ποιητής να υιοθέτησε και την επιδεξιότητα των «στιχοπλόκων» Αλεξανδρινών επιγραμματοποιών[3]. Όπως τονίζει και ο Άλκης Θρύλος[4] ο Καβάφης τόλμησε να γράψει ποιήματα με έναν «λυρισμό τόσο συγκρατημένο κ’ εσωτερικό ώστε να δίνουν την εντύπωση στην πρώτη ανάγνωση ότι είναι συχνά, ανυπόφορα πεζά» και μάλιστα σε μία εποχή που στην Ελλάδα «οργίαζε ακόμα ο ρομαντισμός, κι ο συμβολισμός κυριαρχούσε στην υπόλοιπη Ευρώπη». Αλλού το έργο του Καβάφη χαρακτηρίζεται για τη «φυγή» από τη σύγχρονη πραγματικότητα, «ένας ατομιστής» που ζει «…στην ατμόσφαιρα της ηδυπάθειας και του σαρκασμού, απομονωμένος, τραγικά απομονωμένος από τη ζωή.»[5]

Αργότερα επιστρέφει εκ νέου στην Αγγλία για μικρό χρονικό διάστημα μόνο. Επιπλέον έρχεται σε άμεση επαφή με την ξένη λογοτεχνία, την γνωρίζει και την εκτιμά, παρά το νεαρό της ηλικίας του. Ο Καβάφης –δεκαέξι χρόνων- επιστρέφει με την οικογένειά του στην Αλεξάνδρεια. Η Αίγυπτος έχει ήδη περάσει στην περίοδο της παρακμής της.

Στην εφηβική του ηλικία ο Καβάφης έρχεται στην Κωνσταντινούπολη (1882) για δύο χρόνια με την οικογένειά του και γνωρίζει τον παππού του από τη μεριά της μητέρας του, Γεώργιο Φωτιάδη. Με τη βοήθεια αυτού συγκεντρώνει τα περισσότερα στοιχεία για την «Γενεολογία» του. Την περίοδο 1881-1882, φοιτά στην Εμπορική-Πρακτική Σχολή «Ο Ερμής». Υπό την επίδραση του διδασκάλου του Κωνσταντίνου Παπαζή, ο Καβάφης εξελίσσεται σε εθνικιστή και ασπάζεται τον ελληνικό φυλετισμό. Αποκηρύσσει την αγγλική του υπηκοότητα και αποκτά την ελληνική.

Στην Κωνσταντινούπολη ο Καβάφης διαπιστώνει ότι ο εδώ Ελληνισμός του θυμίζει ‘Βυζάντιο’. Αντιλαμβάνεται ότι η Κωνσταντινούπολη είναι η ψυχή του απανταχού Ελληνισμού, αντίθετα από την Αλεξάνδρεια η οποία φιλοξενεί τμήμα μόνο της ‘Ελληνικής Επικράτειας’. Ο Καβάφης πονά για τις περιπέτειες των Ελλήνων της ‘Βυζαντινής Πρωτεύουσας’ και υπό την επιρροή ετούτων των συγκυριών, υιοθετεί να περιγράψει μέσω των μύθων του, την Βυζαντινή περίοδο, όπως ετούτος την φαντάζεται και όπως την αισθάνεται τελικά.

Σχετικά με ετούτο το θέμα έγραψε και ο Γ. Π. Σαββίδης έγραψε ένα σχόλιο σε σχέση που φέρει τον τίτλο: G.P. Savidis: Cavafy, Gibbon and Byzantium, όπου μεταξύ σημαντικών απόψεων, καταθέτει και κάποιες υποθετικές απόψεις του, σε σχέση με την επίδραση του έργου του Gibbon The Decline and Fall στην έκδοση του 1820, στον Καβάφη[6]. Ο Σαββίδης θεωρεί ότι ο Καβάφης δεν μπορεί να μοιράζεται τον θαυμασμό του Gibbon για την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, γιατί απλά στα ποιήματα της ωριμότητάς του, τη χρησιμοποιεί ως σκηνικό για να εκφράσει τις απόψεις του για την Βρετανική Αυτοκρατορία της εποχής του. Επιπλέον δεν θεωρεί το έργο του Gibbon, ως πηγή πληροφοριών για τα ποιήματά του για το Βυζάντιο ή και άλλα ιστορικού περιεχομένου ποιήματά του. Είναι γνωστό ότι ο Καβάφης είχε επίσης μελετήσει την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Παπαρηγόπουλου και επίσης ότι είχε χρησιμοποιήσει ελεύθερα ειδικές εργασίες, όπως των Bury’s and Bouché-Leclercq’s, μαζί με τις αυθεντικές πηγές. Ο Σαββίδης αναφέρει, ότι ο Καβάφης μελέτησε τον Julian (Αυτοκράτορας της Ρώμης, 331-363) μάλλον, μέσω του δράματος του Kleon Rangabe (1877)[7] and Ibsen (1873)[8] και ότι ύστερα διάβασε τον Gibbon. Τελικά πιστεύει ότι μέσω της μελέτης του Gibbon, σε μία αποφασιστική περίοδο της ζωής του, ο Καβάφης μετακινήθηκε από τις θέσεις του, του Παρνασσισμού και του παρηκμασμένου Βυζαντίου και επέκτεινε τα ενδιαφέροντά του και τους ορίζοντές των απόψεών του στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Έτσι εξελίχθηκε στην πρωτότυπη ποιητική φωνή της εποχής μας.

Ποια είναι Άννα Κομνηνή η ηρωίδα του Αλεξανδρινού Έλληνα ποιητή Καβάφη στο συνώνυμο ποίημά του; Γεννημένη την 1η Δεκεμβρίου του 1083, στην Πορφύρα, στο ανάκτορο της Κωνσταντινούπολης εκεί όπου γεννιούνταν τα παιδιά των αυτοκρατόρων, η Άννα Κομνηνή, είναι θυγατέρα του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Μητέρα της είναι η αυτοκράτειρα Ειρήνη Δούκαινα και γιαγιά της η Άννα Δαλασσηνή[9]. Ως τέτοια έτυχε εξαίρετης παιδείας. Το 1091 μνηστεύθηκε τον Κωνσταντίνο Δούκα, γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Δούκα. Μετά από το θάνατο αυτού, το 1097, παντρεύτηκε τον Νικηφόρο Βρυέννιο.

Ο Νικηφόρος Βρυέννιος: Ο σύζυγος της Άννα Κομνηνής, ο Νικηφόρος Βρυέννιος καταγόταν από αριστοκρατική βυζαντινή οικογένεια. Ο προπάππους του είχε επαναστατήσει κατά της αυτοκράτειρας Θεοδώρας το 1055. Το 1056 αποκαταστάθηκε από τον Μιχαήλ Στʼ, για να τυφλωθεί τελικά με αυτοκρατορικό διάταγμα το 1057. Από τους δυο γιους του Βρυέννιου, σημαντικότερος ήταν ο Νικηφόρος, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού Δʼ και του Μιχαήλ Ζʼ. Επαναστάτησε μάλιστα εναντίον του τελευταίου, αλλά ο Νικηφόρος Γʼ ο Βοτανειάτης, κατόρθωσε να καταλάβει πρώτος τον θρόνο το 1078, και έστειλε εναντίον του τον στρατηγό Αλέξιο Κομνηνό (τον μελλοντικό Αλέξιο Αʼ, 1081-1118) ο οποίος τον νίκησε και τον τύφλωσε.
Ο Νικηφόρος Βρυέννιος[10], σύζυγος της Άννα Κομνηνής, ο συγγραφέας της Ύλης Ιστορίας, ήταν εγγονός ετούτου του Νικηφόρου. Γεννήθηκε γύρω στο 1080, και 16 -17 χρόνων παντρεύτηκε την κόρη του πρώην στρατηγού Αλέξιου Κομνηνού και νυν αυτοκράτορα, Αλεξίου Αʼ, Άννα. Του απενεμήθησαν ποικίλοι αυλικοί τίτλοι, με κορυφαίο εκείνον του καίσαρα, την περίοδο 1109-1110 και ο αυτοκράτορας του εμπιστεύτηκε σημαντικές στρατιωτικές αποστολές στις αυτοκρατορικές εκστρατείες. Διηύθυνε μάλιστα την άμυνα της Κωνσταντινουπόλεως εναντίον του στρατού του Γοδεφρείδου της Μπουιγιόν στην διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας το 1097, ενώ το 1116 ηγήθηκε της εκστρατείας των Βυζαντινών εναντίον του Σελτζούκου σουλτάνου του Ικονίου.

Όταν από τα μέσα της δεκαετίας του 1110 έγινε εμφανές ότι η υγεία του αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ επιδεινωνόταν, στην αυλή του σχηματίστηκε ένα «κόμμα» εναντίον του νόμιμου διαδόχου του Ιωάννη, σε σχέση με την άνοδό του στο θρόνο, μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα. Οι ηγηθέντες της εναντίον του Ιωάννη παράταξης, πρωτότοκος θυγατέρα του Αλέξιου Α’, Άννα η Κομνηνή και η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Δούκαινα, σύζυγος του Αλέξιου Α’ και μητέρα της Άννας και του Ιωάννη, απέτυχαν στις προσπάθειές τους να μεταπείσουν τον αυτοκράτορα Αλέξιο, με αποτέλεσμα, μετά τον θάνατο του τελευταίου, το 1118, ο Ιωάννης Βʼ ο Κομνηνός, να στεφθεί ως ο νέος αυτοκράτορας.

Ο σύζυγος της Άννας Κομνηνής, Νικηφόρος Βρυέννιος, δεν έδειξε ενδιαφέρον ανάλογο με εκείνο της συζύγου του και της πεθεράς του, για τον ρόλο του υποψήφιου διαδόχου του χηρεύοντος θρόνου, του αυτοκράτορα Αλέξιου Α’, καθώς ήταν αφοσιωμένος σε ετούτον και σεβάστηκε την καθιερωμένη διαδικασία: την άνοδο δηλαδή άρρενος τέκνου του Αλέξιου Α΄, τον Ιωάννη. Η Άννα όμως προχώρησε και χωρίς τη βοήθειά του στη συνωμοσία εναντίον του αδερφού της, γεγονός που αποδεικνύει ότι ήταν αποφασισμένη να παλέψει για το δικαίωμά της στο θρόνο, ως πρωτότοκος. Παρά τα οδυνηρά γεγονότα στα οποία ενεπλάκη η σύζυγός του, Άννα Κομνηνή, ο Νικηφόρος Βρυέννιος, όχι μόνο δεν περιέπεσε στη δυσμένεια του Ιωάννη Β’, αλλά συμμετείχε ενεργά στις εκστρατείες του, μέχρις ότου σε μία από αυτές, στα μέσα της δεκαετίας του 1130, αρρώστησε και πέθανε. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος[11] πέθανε το έτος 1137. Η αποτυχία όμως της συνωμοσίας των δύο, θυγατέρας και μητρός, τις οδήγησε σε απομόνωση, στην Ιερά μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη, μετά από τον θάνατο του Νικηφόρου Βρυέννιου.

Το έργο του Ν. Βρυέννιου: Ενόσω η Άννα Κομνηνή, συνωμοτούσε εναντίον του αδελφού της Ιωάννη, ο Νικηφόρος Βρυέννιος συνέχισε την ενασχόλησή του με τα γράμματα, έγραψε ένα ιστορικό έργο για τον Αλέξιο Κομνηνό και επιδόθηκε επιπλέον στη διατριβή φιλοσοφικών και ρητορικών πραγματειών. Κυριότερο έργο του είναι η Ύλη Ιστορίας[12], όπου ο Νικηφόρος Βρυέννιος στηρίζεται σε προφορικές κυρίως μαρτυρίες, από το οικογενειακό του περιβάλλον και με έμφαση αναφέρεται στην ιστορία των Κομνηνών, των Δουκών και των Βρυεννίων.

Η Ύλη Ιστορίας γράφεται από τον Νικηφόρο Βρυέννιο με την υπόδειξη της πεθεράς του, αυτοκράτειρας, Ειρήνης της Δούκαινας, την δεκαετία του 1110. Στόχος του έργου ήταν να καταγραφεί κυρίως η δράση του Αλεξίου Αʼ. Το έργο που δεν ολοκληρώνεται την εποχή του θανάτου του Αλεξίου Αʼ, συνεχίζεται και μετά το 1118, χωρίς ωστόσο να ολοκληρωθεί[13] ποτέ. Η γλώσσα του έργου Ύλη Ιστορίας είναι απλή, με συχνή χρήση εκφράσεων της καθομιλουμένης, τις οποίες απέφευγαν οι περισσότεροι λόγιοι και συγγραφείς του Βυζαντίου. Παρόμοια με πολλούς άλλους συγγραφείς της εποχής του, χρησιμοποιεί ιστορικά παραδείγματα από την αρχαιότητα, αρχαία τοπωνύμια -αντί των συγχρόνων της εποχής του-, και υποστηρίζει τη συμμετοχή του θείου στη διαμόρφωση της ιστορίας. Ως αριστοκράτης, δεν ενδιαφέρεται για τις κοινωνικές συνθήκες των κατοίκων του Βυζαντίου, και εξυμνεί τα κατορθώματα της τάξης του, υπερβάλλοντας ή και παραποιώντας κάποια από τα γεγονότα[14]. Ο ίδιος αποκαλεί το σύγγραμμά του Ύλη Ιστορίας, γιατί το θεωρεί ως ακατέργαστη ύλη, από την οποία θα μπορεί να αντλήσει ο όποιος λόγιος, ο οποίος θα καταγράψει τα καθαυτού γεγονότα και δε θα περιοριστεί στην περιγραφή τους όπως ο ίδιος.

Η ύλη της Ύλης Ιστορίας χωρίζεται σε ένα προοίμιο (αμφισβητείται η πατρότητά του) και 4 βιβλία. Στο προοίμιο (δεν έχει σωθεί ολόκληρο) εξιστορείται η κατάσταση στην αυτοκρατορία μετά την άνοδο στο θρόνο του Νικηφόρου Γʼ (1078) εν συντομία και επίσης οι λόγοι για τους οποίους ήταν αναγκαία η επανάσταση του Αλεξίου Αʼ, το 1081[15]. Την ύλη ετούτη χρησιμοποίησε η Άννα Κομνηνή σαν πρόλογο στην Αλεξιάδα[16].

Tο έργο της Άννας Κομνηνής, Αλεξιάς: Εκείνο που ξεχωρίζει την Άννα Κομνηνή στο ιστορικό προσκήνιο της εποχής της είναι η συγγραφή του βιβλίου της Αλεξιάς, που το αφιερώνει στον πατέρα της, Αλέξιο Κομνηνό, τον οποίο στο 1.1.1 βιβλίο της τον περιγράφει ως «φιλοπόλεμο νεανίσκο»: «…τὸ ξίφος αὐτοῦ μεθύσει ἀφ’ αἵματος· οὕτως ἦν φιλοπόλεμος ὁ νεανίσκος.». Είναι έργο με ιστορικό περιεχόμενο στην αττικίζουσα γλώσσα και με πρότυπα τον ‘πατέρα της Ιστορίας’ Θουκυδίδη και τον Πολύβιο. Χαρακτηριστικά του Αλεξιάς είναι αφενός η καλή διαχείριση της γλώσσας των λογίων της εποχής, από τη συγγραφέα και αφετέρου οι πληροφορίες για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία του μεσαίωνα. Πέρα από τις πληροφορίες πολιτικής και στρατιωτικής υφής, η Άννα Κομνηνή παρουσιάζει με δεξιότητα τις αντιλήψεις της Ανατολής και της Δύσης στις αρχές του 12ου αι. και τη σύγκρουση αυτών.

Στον Πρόλογο του έργου της Αλεξιάς, η συγγραφέας καλύπτει τα γεγονότα της περιόδου 1069-1180. Σε ετούτο πιστεύεται ότι βασίζει ο Καβάφης το ποίημα του Άννα Κομνηνή.

Η Άννα Κομνηνή, του Κ. Καβάφη

Στον πρόλογο της Αλεξιάδας της θρηνεί,

για την χηρεία της η Άννα Κομνηνή.

Εις ίλιγγον είν΄η ψυχή της. «Και

ρείθροις δακρύων», μας λέγει, «περιτέγγω

τους οφθαλμούς….. Φευ των κυμάτων» της ζωής της,

«φευ των επαναστάσεων». Την καίει η οδύνη

«μέχρις οστέων και μυελών και μερισμού ψυχής».

Ας υπογραμμιστεί εδώ ότι ήταν δύσκολη η εντόπιση του «Προοιμίου» του έργου Αλεξιάς, ώστε να εντοπιστούν στη συνέχεια οι μικρές φράσεις που αποτελούν τον πυρήνα, την ουσία, του παραπάνω ποιήματος του Καβάφη: «Και ρείθροις δακρύων», «περιτέγγω τους οφθαλμούς….. Φευ των κυμάτων», «φευ των επαναστάσεων», «μέχρις οστέων και μυελών και μερισμού ψυχής». Συμφωνεί κανείς απόλυτα με τις παρατηρήσεις του ποιητή, σε σχέση με τη θέση της επαναστάτριας Άννας Κομνηνής, η οποία δεν ήθελε να αποδεχθεί, ότι μολονότι ήταν το πρωτότοκο τέκνο του Αλεξίου Α’, ως θήλυ, ήταν επιτακτική η ανάγκη να παραμεριστεί από το θρόνο, και να ανέλθει σε ετούτον, ο αδελφός της Ιωάννης. Όπως ήδη αναφέρθηκε οι αρχόντισσες του Βυζαντίου ήταν καταδικασμένες να ζούνε στο περιθώριο της εξουσίας. Ο ρόλος τους περιοριζόταν στα αγαθοεργά έργα και κυρίως προς τα μοναστήρια. Η Άννα Κομνηνή είχε λάβει υψηλή μόρφωση, όπως ήδη διαπιστώθηκε σε ετούτο το πόνημα και κυρίως από το τη συγγραφή του έργου της, Αλεξιάς, και ετούτη ήταν που την προώθησε να επιχειρήσει και να παλέψει για το δικαίωμά της ως πρωτότοκος της αυτοκρατορικής οικογένειας. Δεν δίστασε λοιπόν να επαναστατήσει ενάντια στην απόφαση του πατέρα της, παραμερίζοντας όχι μονάχα την απόφασή του για την άνοδο του Ιωάννη στο θρόνο του αυτοκράτορα, αλλά και τον Νικηφόρο Βρυέννιο τον σύζυγό της, που ήταν επίσης εκλεγμένος για το ρόλο ετούτο από τον Αλέξιο Α’. Και εδώ διαπιστώνει κανείς ότι η Άννα Κομνηνή δεν είχε πολλές εκλογές -προφανώς και η μητέρα της Ειρήνη Δούκαινα-, καθώς θα πρέπει και ετούτη να έτρεφε αρνητικά συναισθήματα έναντι του συζύγου της Αλέξιου, για τη στάση του απέναντι στα θήλεα της αυτοκρατορικής οικογενείας. Όμως αυτή ήταν η θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο και κάθε προσπάθεια, που υπερέβαινε τα όρια του βυζαντινού κοινωνικού κατεστημένου για την αρχόντισσα, δεν μπορούσε παρά να θεωρηθεί τεχνικά ή και στην πραγματικότητα, επανάσταση ή συνομωσία.

Η Άννα λοιπόν θρηνεί στο προοίμιο του Αλεξιάς, τον άντρα της καίσαρα Νικηφόρο Βρυέννιο, αλλά και τον πατέρα της Αλέξιο Α’ στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου της[17], παρά το γεγονός ότι πολλά είχαν μεσολαβήσει ανάμεσά τους. Αναρωτιέται κανείς αν όλα ετούτα τα δάκρυα έχουν σχέση με την υπόθεση της συγγραφής του Αλεξιάς και την αποδοχή της. Είχε αλήθεια η Άννα Κομνηνή το σθένος να σταθεί υψηλά και να εκθέσει αντικειμενικά και μόνο τα γεγονότα ως είχαν; Και αν είναι έτσι γιατί δεν αναφέρεται στη συνομωσία της κατά του Ιωάννη; Μήπως πρόκειται για καταγραφή των κατ’ ευφημισμόν μόνο, αισθημάτων της ή συμπεριφοράς ή και λόγων, αν όχι μία προσεκτική και συστηματική συγκάλυψη των συναισθημάτων της και της μητέρας της; Καθότι ο καίσαρας Νικηφόρος Βρυέννιος όχι μόνο δεν σεβάστηκε τον Αλέξιο Α’, που τον είχε εκλέξει για σύζυγο της θυγατέρας του Άννας Κομνηνής, για την απόφασή του σχετικά με την εκλογή του διάδοχου του για τον αυτοκρατορικό θρόνο του, αλλά το απέδειξε δις, ότι ήταν αληθινά έντιμος και πιστός στον γυναικαδελφό του, τον Ιωάννη ώστε να τον ακολουθήσει σε όλες τις εκστρατείες του, ώσπου τελικά και αρρώστησε και έχασε τη ζωή του. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η υπέρμετρα φιλόδοξη Άννα Κομνηνή, που επιδόθηκε στην κατάληψη του θρόνου έστω και δια συνομωσίας, δεν μπορεί παρά να υποκρίνεται στα γραπτά της, για αμφότερους τους άντρες της ζωής της: τον πατέρα της και τον σύζυγό της! Αυτή η ‘γνήσια γραικιά’, όπως την αποκαλεί ο Καβάφης ήταν μία πραγματική επαναστάτρια και επομένως μία πρωτοπόρος στη για τα δεδομένα στην εποχή της αφού τόλμησε να επαναστατήσει εναντίον της απόφασης του αυτοκράτορα – πατρός της.

Έχοντας γνωρίσει τα γεγονότα και την εξέλιξή τους, στο αυτοκρατορικό σκηνικό της επικράτεια

Έχοντας γνωρίσει τα γεγονότα και την εξέλιξή τους, στο αυτοκρατορικό σκηνικό της επικράτειας του Αλεξίου του Α’, καταλαβαίνει κανείς την ότι η Άννα Κομνηνή θα πρέπει να πέρασε μέσα από όλα αυτά τα στάδια της απογοήτευσης του πόνου και της απόρριψης, όταν ο σύζυγός της Ν. Βρυέννιος απέρριψε την πρότασή της να συνωμοτήσει μαζί της από κοινού, εναντίον του αδερφού της Ιωάννη. Ο Ν.Βρυέννιος απέδειξε ότι δεν ενδιαφερόταν να καταλάβει την εξουσία του αυτοκράτορα. Ήταν ευαίσθητος και αφοσιωμένος στους Αλέξιο και Ιωάννη προς μεγίστη πιθανός απογοήτευση της συζύγου του Άννα Κομνηνής. Εκείνο που δε φαίνεται καθαρά είναι ότι ο Ν. Βρυέννιος ο μάλλον αφοσιωμένος στον Αλέξιο τον Α’, σεβάστηκε την απόφασή του Αλέξιου να ορίσει ως διάδοχό του τον γιο του Ιωάννη και ίσως ακόμα και να του ορκίστηκε αφοσίωση προς ετούτον. Γιατί πώς αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί η αφοσίωσή του στον Ιωάννη και η συμμετοχή του στις εκστρατείες του.

Η Άννα θυγατέρα του αυτοκράτορα Αλέξιου και σύζυγος του καίσαρα Ν. Βρυέννιου, μετά τον θάνατο του Ν. Βρυέννιου κλείστηκε μαζί με την μητέρα της-αυτοκράτειρα σε μοναστήρι, που ήταν παράλληλα μία φυσική εξέλιξη της χηρείας τους, αποδεκτή από την Βυζαντινή παράδοση[18]. Σε ετούτο τον ειρηνικό χώρο μπόρεσε να συγκεντρωθεί και να γράψει το έργο της Αλεξιάς, που την έκανε αθάνατη.

Βιβλιογραφία

Κρουμπάχερ Καρλ, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας (Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des Ostroemischen Reiches (1897), ελληνική μετάφραση Γεώργιος Σωτηριάδης, Αθήνα 1900

Ντιλ Σαρλ, Βυζαντινές μορφές, Δελφοί, Αθήνα ά. χ.

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάννικα, τ. 15, Αθήνα 1996

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, έκδοση Γ΄, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς (Προοίμιο) από Βικιθήκη

Δαράκη Πέπη, Το όραμα της ισοτιμίας της γυναίκας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995, σ. 49.

Βρυέννιος Νικηφόρος, Ύλη Ιστορίας (πρωτότυπο κείμενο και μετάφραση Δέσπ.Τσουκλίδου, εκδόσεις “Κανάκη”)

Ηλεκτρονικό Λεξικό της Ελληνικής 2013 (greek greek.enacademic). Dictionary of Greek. 2013

Σταυρόπουλος Βαγγέλης, [Αντί-γραφή ια] Βυζαντινά ιδεολογικά αδιέξοδα ή η Ιστορία ως εκκρεμότητα (α΄), Πηγή: Αντίφωνο, δημοσιεύτηκε την 29 Μαΐου 2014.

Πικρός Γιώργης, Κ. Π. Καβάφης, 1863-1933, Σύντομο βιογραφικό σημείωμα (από το βιβλίο: Κ. Π. Καβάφης, ποιήματα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου (Δεν υπάρχει χρόνος έκδοσης) Στο ίδιο βιβλίο γράφουν επίσης:

Ξενόπουλος Γρηγόριος, Ένας ποιητής, αυτόθι.

Νιρβάνας Παύλος, Πώς τον βλέπω, αυτόθι.

Καβάφης, Νέοι Πρωτοπόροι (Το πιο προοδευτικό περιοδικό της Ελληνικής Νεολαίας ( Σ.ε.ε.), αυτόθι.

Χάρης Πέτρος, Η Ευθύνη μιας γενεάς. αυτόθι.

Θρύλος Άλκης, Μερικές εντυπώσεις από το έργο του Καβάφη, αυτόθι.

Savidis G.P.: Cavafy, Gibbon and Byzantium, 1966, In Μικρά καβαφικά, Α’ Ερμής, 1985.

Beck Hans-Georg, Η Βυζαντινή Χιλιετία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Μετάφραση Δημοσθένης Κουρτοβικ, Γ’ Έκδοση , Αθήνα 2000, σσ. 15-16.

Ραγκαβής Κλέων, Ιουλιανός ο Παραβάτης (αποσπάσματα), Ιουλιανός ο Παραβάτης, Προλεγόμενα, «Ιουλιανός ο Παραβάτης. Ποίημα δραματικόν εις μέρη πέντε υπό Κλέωνος Ρ. Ραγκαβή, Γενικού Προξένου της Ελλάδος εν Ρωμανία, Αθήνησιν, εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή, 1877 (σσ. θ΄-ι΄, ιζ΄-κζ΄ [από τα «Προλεγόμενα»] και 1-15 [απόσπασμα από την Α΄ Σκηνή του Α΄ Μέρους])». A new Anthology of Modern Greek Language (19th-20th century (www.greek-languge.gr, Portal for the Greek language- Modern Greek Literature) (Encyclopaedia Britannica TITLE: “Henrik Ibsen (Norwegian dramatist and poet)…drama on the Roman emperor Julian the Apostate had long been on his mind; he finished it in 1873 under the title Kejser og Galilaeer (Emperor and Galilean).

Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Δίγλωσση Έκδοση (Νέα Ελληνικά και Βυζαντινά Ελληνικά, Μετάφραση: Δέσποινα Τσουκλιδου, Εισαγωγή-Σχόλια: Δημήτρης Τσουγκαράκης, Εκδόσεις: Κανάκη, Έτος έκδοσης: 1996,Έτος πρώτης έκδοσης: Ξεκίνησε να γράφεται λίγο πριν από το θάνατο του Αλεξίου Αʼ(1118) και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα. Πρώτη έντυπη έκδοση 1661,Διαστάσεις: 20,5 x 14,5 cm, Αριθμός σελίδων: 328, ISBN: 960-7420-29-2

………………………………………………………………………………………………

Υποσημειώσεις

[1] Γιώργης Πικρός, Κ. Π. Καβάφης, 1863-1933, Σύντομο βιογραφικό σημείωμα, από το βιβλίο: Κ. Π. Καβάφης, ποιήματα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σσ. 7-8 (Δεν υπάρχει χρόνος έκδοσης, στο περί ου ο λόγος, βιβλίο. Από τον πρόλογο του Γ. Πικρού μαθαίνουμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο, γράφτηκε πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Κ. Καβάφη).

[2]Γιώργης Πικρός, Κ. Π. Καβάφης, 1863-1933, Σύντομο βιογραφικό σημείωμα, από το βιβλίο: Κ. Π. Καβάφης, ποιήματα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σ. 7.

[3] Άλκης Θρύλος, Μερικές εντυπώσεις από το έργο του Καβάφη, από το βιβλίο: Κ .Π. Καβάφης, ποιήματα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σ. 38.

[4] Άλκης Θρύλος, αυτόθι, σ.37.

[5] Καβάφης, Νέοι Πρωτοπόροι (Το πιο προοδευτικό περιοδικό της Ελληνικής Νεολαίας ( Σ.ε.ε.), Κ .Π. Καβάφης, ποιήματα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου,σ.41

[6] Οι δώδεκα τόμοι του έργου του Edward Gibbon The Decline and Fall στην έκδοση του 1820, φέρουν σημειώσεις του Κ. Καβάφη όχι μόνο στα περιθώρια των βιβλίων αλλά και σε χωριστές σημειώσεις που επίσης φέρουν τα αρχικά του δικού του ονοματεπώνυμου. Αυτές οι σημειώσεις φέρουν επάνω τους χρονολογίες που συμπεριλαμβάνονται στο διάστημα μεταξύ του 1896 και 1899 και αποκαλύπτουν επιπλέον τα ερεθίσματα που ένιωσε ο Καβάφης μελετώντας το έργο του Gibbon. Και αιτία αυτών των ερεθισμών του Kαβάφη είναι (“-as one may well imagine-” γράφει ο Σαββίδης ), η στάση του Gibbon έναντι της Ρώμης και του Χριστιανισμού, G.P. Savidis: Cavafy, Gibbon and Byzantium, 1966, In Μικρά καβαφικά, Α’ Ερμής, 1985.

Ο Hans-Georg Beck αναφερόμενος στην χρήση της έννοιας «παρακμή» «…ως η λέξη κλειδί για την κατανόηση του Βυζαντίου» για ολόκληρες γενιές, λέει ότι ο Edward Gibbon, «θεωρείται συνήθως υπεύθυνος για την αντοχή αυτής τη έννοιας σε σχέση με το Βυζάντιο», και προσθέτει ότι δεν είναι ο μόνος υπεύθυνος. Hans-Georg Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Μετάφραση Δημοσθένης Κουρτοβικ, Γ’ Έκδοση , Αθήνα 2000, σσ. 15-16.

[7] A new Anthology of Modern Greek Language (19th-20th century (www.greek-languge.gr, Portal for the Greek language- Modern Greek Literature) Ραγκαβής Κλέων, Ιουλιανός ο Παραβάτης (αποσπάσματα), Ιουλιανός ο Παραβάτης, Προλεγόμενα, «Ιουλιανός ο Παραβάτης. Ποίημα δραματικόν εις μέρη πέντε υπό Κλέωνος Ρ. Ραγκαβή, Γενικού Προξένου της Ελλάδος εν Ρωμανία, Αθήνησιν, εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή, 1877 (σσ. θ΄-ι΄, ιζ΄-κζ΄ [από τα «Προλεγόμενα»] και 1-15 [απόσπασμα από την Α΄ Σκηνή του Α΄ Μέρους])».

[8]Στην Encyclopaedia Britannica TITLE: αναφέρεται: “Henrik Ibsen (Norwegian dramatist and poet)…drama on the Roman emperor Julian the Apostate had long been on his mind; he finished it in 1873 under the title Kejser og Galilaeer (Emperor and Galilean), but in a ten-act form too diffuse and discursive for the stage”. “Emperor and Galilean (in Norwegian: Kejser og Galilæer) είναι ένα δράμα γραμμένο από τον Henrik Ibsen. Παρά το γεγονός ότι είναι έν από τα λογότερο γνωστά έργα του Ibsen ο ίδιος σε αρκετές περιπτώσεις δήλωσε για το δράμα του Emperor and Galilean ως το σημαντικότερο έργο του. Το Emperor and Galilean γραμμένο σε δύο μέρη (το ένα συμπληρώνει το άλλο) με πέντε πράξεις το κάθε μέρος, είναι το μακρότερο έργο του Ibsen. Και θέμα του είναι ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Αποστάτης. Το δράμα καλύπτει την περίοδο 351–363. Ο Ιουλιανός 331-363, ήταν ο τελευταίος μη Χριστιανός αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η επιθυμία του ήταν να φέρει την αυτοκρατορία πίσω στις αξίες της αρχαίας Ρώμης.» Μετάφραση από το αγγλικό κείμενο (από τη συγγραφέα του κειμένου).

[9] Το 1081, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Ι Κομνηνός (1081-1118), προτού να πάει στον πόλεμο, παρουσίασε ένα βασιλικό διάταγμα που έφερε την σφραγίδα του αυτοκράτορα, περνώντας στην μητέρα του Άννα Δαλασσηνή όλες τις αυτοκρατορικές εξουσίες. Επίσης για την Άννα Δαλασσηνή στο Αλεξιάς, της Άννας Κομνηνής, βιβλίο 2, παράγραφοι: 2.5.1-2.5.9.

[10] Καρλ Κρουμπάχερ, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας (Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des Ostroemischen Reiches (1897), ελληνική μετάφραση Γεώργιος Σωτηριάδης, Αθήνα 1900 / Σαρλ Ντιλ, Βυζαντινές μορφές, Δελφοί, Αθήνα ά. χ. / Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάννικα, τ. 15, Αθήνα 1996 / Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, έκδοση Γ΄, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.

Στον πρόλογο του έργου Αλεξιάς η Α. Κομνηνή, πλέκει το εγκώμιο του συζύγου της Νικηφόρου Βρυέννιου, αναφερόμενη στην εμφάνισή του, στις συγγραφικές του ικανότητες και τις αναφορές του στον Αλέξιο Α’, τον πατέρα της, στη συμμετοχή του στις εκστρατείες υπέρ του αδερφού της Ιωάννη, και τους λόγους για τους οποίους αρρώστησε και πέθανε: («ΙΙΙ. (1)… και ο καίσαρ Νικηφόρος, εις των Βρυεννίων σειράν αναγόμενος, ανήρ και κάλλους υπερβολή και συνέσεως ακρότητι… (2) ην μεν ουν εν πάσιν επιφανέστατος, συνεστράτευσε δ΄ Ιωάννη τω αυτοκράτορι εμώ αδελφώ … αλλ’ ο γε καίσαρ ουκ ειδώς αμελείν του λόγου και εν κόποις και εν πόνοις, συνέγραφε μεν και άλλα τε συγγράμματα μνήμης και λόγου άξια, προείλετο δε μάλιστα τα κατά τον Αλέξιον τον αυτοκράτορα Ρωμαίων και εμόν πατέρα συγγράψας εξ επιταγής της βασιλίδος και εν βίβλοις ενθείνα τις πράξεις της βασιλείας αυτού… (3)…. (4)… αλλά μέχρι τούτων ελθών, καθάοερ είπον, και το σύγγραμμα σχεδιάσας και ημιτελές εκ της τηςρορίας κομίσας ημίν, συναπεκόμισεν, οίμοι, και θανάσιμον νόσημα, τάχα εκ της απείρου κακοπαθείας…, και πόνοι ανένδοτοι, προς δε και αέρων ανωμαλίαι τε και κακότητες ποτήριον αυτώ θανάσιμο εκεράσαιτο…»), Annae Comnenae ALEXIAS, Pars Prior, Prolegomena Et Textus, Copyright 2001 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. D. 10785 Berlin, Printed in Germany, ΙΙΙ, σσ. 7-8.

[11] Νικηφόρου του Βρυεννίου Ιστοριών Βιβλία Δ’.

[12] (Η Ύλη Ιστορίας είναι χωρισμένη σε τέσσερα βιβλία. Ουσιαστικά πρόκειται για σύγγραμμα με απομνημονευματικό χαρακτήρα (πρωτότυπο κείμενο και μετάφραση Δέσπ.Τσουκλίδου) εκδόθηκε από τις εκδόσεις “Κανάκη”).

[13] Ολοκληρώνεται όμως από την Άννα την Κομνηνή, στο έργο της Αλεξιάς.

[14]Π.χ. ο ρόλος του Μιχαήλ Δούκα στη μάχη του Ματζικέρτ το 1071, ήταν προδοτικός όπως φαίνεται από το κείμενο του Ατταλειάτη, εδώ είναι άκρως ηρωικός. Ποιος είναι ο Ατταλειάτης; Ατταλειάτης, Μιχαήλ: (Αττάλεια αρχές 11ου αι. – Κωνσταντινούπολη περ. 1080). Βυζαντινός ιστορικός και νομικός. Γνωστός είναι κυρίως για την Ιστορία του, που καλύπτει την περίοδο από το 1034 έως το 1079, δηλαδή τα χρόνια των εσωτερικών ταραχών και των εξωτερικών δοκιμασιών που προηγούνται της δυναστείας των Κομνηνών. Το έργο του, που βασίζεται σε προσωπικές παρατηρήσεις, είναι αξιόλογη πηγή για την εποχή. Στην πάλη ανάμεσα στην πολιτική και στρατιωτική αριστοκρατία, ο Α. τάσσεται με την τελευταία και αποκτά ξεχωριστή θέση στην αυλή στα χρόνια της σύντομης και τραγικής βασιλείας του Ρωμανού Δ’ του Διογένη (1068-1071), που παρουσιάζει το έργο του εκτενέστερα, αλλά και λιγότερο αντικειμενικά. Αξιόλογη είναι και η φιλανθρωπική δράση του Α.: ιδρύει μονές και πτωχοκομείο, και τα καταστατικά της λειτουργίας τους, που έχει συντάξει ο ίδιος, είναι πολύτιμες πηγές για τον πολιτισμό γενικά της εποχής του, Ηλεκτρονικό Λεξικό της Ελληνικής 2013 (greek greek.enacademic). Dictionary of Greek. 2013.

[15] Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός, που αναλαμβάνει πραξικοπηματικά την εξουσία (1081) «…στέλνοντας τον γηραιό προκάτοχό του Νικηφόρο Βοτανειάτη (1078-1081) ντυμένο καλόγηρο στη Μονή της Περιβλέπτου, είχε να αντιμετωπίσει ανοιχτά το στοίχημα της επιβίωσης του κράτους. Αυτό το στοίχημα σήμαινε δύο πράγματα: α. το ιστορικό μάθημα του 11ου αι. έπρεπε να εμπεδωθεί τάχιστα και σε βάθος, γεγονός που συνεπαγόταν έναν εκ των πραγμάτων άνευ προηγούμενου μετασχηματισμό της ιστορικής συνειδήσεως…. Το κόστος των επιλογών του θα σήμαινε την επιβίωση του Κράτους. β. ο τρόπος διακυβερνήσεως έπρεπε κατ’ αρχήν να επιστρέψει σε μία δομική εσωστρέφεια…» Βαγγέλης Σταυρόπουλος, [Αντί-γραφή ια] Βυζαντινά ιδεολογικά αδιέξοδα ή η Ιστορία ως εκκρεμότητα (α΄), Πηγή: Αντίφωνο, δημοσιεύτηκε την 29 Μαΐου 2014.

[16] Αλεξιάς / Στο Βιβλίο 2: (2.1.1.) η Άννα Κομνηνή ενημερώνει τους αναγνώστες της σχετικά με την καταγωγή του πατέρα της και τις δραστηριότητές του. Αναφέρει επίσης ότι για πολλές από τις πληροφορίες της βασίζεται στο έργο του συζύγου της, καίσαρα Νικηφόρου Βρυέννιου Ύλη Ιστορίας. «2.1.1 Ὅθεν μὲν οὖν ὁ αὐτοκράτωρ Ἀλέξιος ὥρμητο καὶ ἐξ οἵου γένους τὸν βουλόμενον εἰδέναι εἰς τὰς τοὐμοῦ Καίσαρος συγγραφὰς παραπέμπομεν· ἀλλὰ δὴ καὶ τὰ περὶ τοῦ βασιλέως Νικηφόρου τοῦ Βοτανειάτου ἐκεῖθεν ἑλκύσεται.» Μανουὴλ μὲν οὖν τὸν πρωτότοκον ἀδελφὸν Ἰσαακίου καὶ Ἀλεξίου καὶ τῶν λοιπῶν τῶν ἐξ Ἰωάννου τοῦ Κομνηνοῦ καὶ πρὸς πατρὸς ἐμοῦ πάππου κατηγμένων στρατηγὸν αὐτοκράτορα ἡ Ἀσία πάσα εἶχε τοῦ προβεβασιλευκότος Ῥωμανοῦ τοῦ Διογένους τοῦτον προχειρισαμένου, αὖθις δὲ καὶ τὸν Ἰσαάκιον δοῦκα ἡ Ἀντιόχου ἐκληρώσατο, πολλοὺς πολέμους καὶ μάχας ἀγωνισαμένους, πολλὰ δὲ καὶ τρόπαια κατὰ τῶν ἀντικειμένων στήσαντας. Καὶ μετ’ αὐτοὺς οὑμὸς πατὴρ Ἀλέξιος στρατηγὸς αὐτοκράτωρ προὐβέβλητο κατὰ τοῦ Οὐρσελίου παρὰ τοῦ τότε βασιλεύοντος Μιχαὴλ τοῦ Δούκα ἀποσταλείς. 2.1.2 Ὡς δὲ καὶ ὁ βασιλεὺς Νικηφόρος περιδέξιον τοῦτον περὶ τὰ πολεμικὰ ἐθεάσατο, ἀκηκοὼς δὲ καὶ ὅπως περὶ τὴν ἕω συνὼν τἀδελφῷ Ἰσαακίῳ ὑπὲρ τὸν αὐτοῦ χρόνον ἐν διαφόροις ἀγῶσιν ἐμπέπτωκεν ἀριστεὺς ἀναφανεὶς καὶ ὅπως τὸν Οὐρσέλιον κατετροπώσατο, διαφε ρόντως ἠγάπα καὶ τοῦ Ἰσαακίου οὐκ ἔλαττον.» κτλ

[17] Ωστόσο από το 15.11.1 βιβλίο του ιδίου κειμένου και ως το τέλος 15.11.24. περιγράφονται τα τελευταία στάδια της ασθένειας του Αλέξιου Α’ του αυτοκράτορα πατέρα της και τελικά ο θάνατός του και οι αντιδράσεις της οικογενείας συμπεριλαμβανόμενης της ιδίας και της μητέρας της. Με το ακόλουθο χωρίο κλείνει η Άννα Κομνηνή το περίφημο έργο της Αλεξιάς : «15.11.22 Ἐπέσβη καὶ ὁ μέγιστος λύχνος, μᾶλλον δὲ ἡ πάμφωτος ἐκείνη σελήνη, τὸ μέγα τῆς ἀνατολῆς καὶ δύσεως πρᾶγμα καὶ ὄνομα, ἡ βασιλὶς Εἰρήνη. Καὶ μὴν ζῶμεν καὶ τὸν ἀέρα ἐμπνέομεν. Εἶτα ἄλλων ἐπ’ ἄλλοις κακῶν γεγονότων καὶ πρηστήρων μεγάλων καταιγισάντων ἡμᾶς, ἐπ’ αὐτὸ τὸ κορυφαιότατον τῶν κακῶν ἰδεῖν τοῦ καίσαρος θάνατον ἐπηλάθημεν καὶ τετηρήμεθα τοσαύταις κακῶν περιστάσεσι. Μετὰ γάρ τινας ἡμέρας τοῦ κακοῦ δυναστεύοντος καὶ τῆς τέχνης ἀπαγορευούσης, εἰς πέλαγος ἀθυμίας ἐμαυτὴν διαφεῖσα, τοῖς ὅλοις ἠγανάκτουν τοῦτο μόνον ὅτι καὶ ἡ ψυχή μου παρῆν ἐν τῷ σώματι. Καὶ εἰ μή, ὡς ἔοικεν, ἀδαμαντίνη τις ἦν ἢ ἄλλης τινὸς φύσεως διάπλασις …… καὶ ξενίζουσα, κἂν ἀπωλόμην εὐθύς. 15.11.23 Ζῶσα δὲ μυρίους θανάτους ἀπέθανον. Νιόβην <δ’ ἐκείνην> κατά τινων τερατευομένην ἀκούομεν ….. εἰς λίθον μεταβαλοῦσαν διὰ πένθος ….. Εἶτα καὶ μετὰ τὴν ἀμοιβὴν τὴν εἰς ἀναίσθητον φύσιν παραπέμπουσαν τὸ πάθος ἀθάνατον καὶ εἰς φύσιν ἀναίσθητον. Ἐγὼ δ’ ἄρα καὶ κακοπαθεστέρα ἐκείνης, ὅτι καὶ μετὰ τὰς μεγίστας καὶ ἐσχάτας τῶν συμφορῶν μεμένηκα οὕτως αἰσθησομένη καὶ ἄλλων. Ἦν ἄρα πρὸς πέτραν ἄψυχον ἀμει…… τα μου ἀπορέειν δακρύων ἔμενον …… οὕτως ἀναισθήτως ἔχουσα πρὸς τὰς συμφορὰς ….. Τοσαῦτα ὑπενεγκεῖν δεινὰ καὶ εἰς τὰ παλάτια ἐξ ἀνθρώπων ἐπεγείρεσθαί μοι ἀφόρητα κακὰ δυστυχέστερον καὶ τῶν τῆς Νιόβης κακῶν ….. μὲν μέχρι τοῦδε φθάσαντα τὰ δεινὰ τῆς …..ῶς ἔληξεν. 15.11.24 Ἤρκει ἂν ἐπ’ ἀμφοῖν τοῖν βασιλέοιν καὶ ἡ τοῦ καίσαρος συμφορὰ καὶ τὰ ἐκείνων παθήματα εἰς ἐκτριβὴν ἡμετέραν καὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος· νῦν δὲ ὥσπερ ποταμοί τινες ἐξ ὑψηλῶν ὀρῶν καταρρέοντες μο…..σί τε τὰ τῶν δυστυχημάτων ῥεύματα ….. ὡς εἰς μίαν χαράδραν συγκατακλύζουσαν …. τὴν ἐμὴν οἰκίαν. Τέλος γοῦν ὁ λόγος ἐχέτω, μὴ καὶ ἀναγράφοντες τὰ λυπηρὰ πλέον ἐμπικραινοίμεθα.»

[18] Σύμφωνα με τους ιστορικούς στο Βυζάντιο, ανάμεσα στις γυναίκες που άσχετα με το κοινωνικό τους επίπεδο κατέφευγαν στις μονές, υπήρξαν και αρχόντισσες που είτε είχαν χηρέψει, είτε κατέφευγαν εκεί για να συγκεντρωθούν σε κάτι διαφορετικό ή καλύτερο, (παρόμοια όπως η Άννα Κομνηνή που κατέφυγε μαζί με τη μητέρα της αυτοκράτειρα Ειρήνη, στη Ιερά Μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη όπου και συνέγραψε την Αλεξιάδα). Καθώς τα μοναστήρια του Βυζαντίου είχαν αποβεί κέντρα φιλανθρωπίας, πολλές αρχόντισσες χάριζαν στα μοναστήρια τις περιουσίες τους. Πέπη Δαράκη, Το όραμα της ισοτιμίας της γυναίκας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995, σ. 49.

[19] Το 1081, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Ι Κομνηνός (1081-1118), προτού να πάει στον πόλεμο, με διάταγμα που έφερε τη σφραγίδα του αυτοκράτορα, πέρασε στην μητέρα του Άννα Δαλασσηνή, όλες τις αυτοκρατορικές εξουσίες. Για την Άννα Δαλασσηνή δες στο Αλεξιάς, της Άννας Κομνηνής, βιβλίο 2, παράγραφοι: 2.5.1 – 2.5.9.

[20] Καρλ Κρουμπάχερ, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας (Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des Ostroemischen Reiches (1897), ελληνική μετάφραση Γεώργιος Σωτηριάδης, Αθήνα 1900 / Σαρλ Ντιλ, Βυζαντινές μορφές, Δελφοί, Αθήνα ά. χ. / Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάννικα, τ. 15, Αθήνα 1996 / Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, έκδοση Γ΄, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.

[21] Νικηφόρου του Βρυεννίου Ιστοριών Βιβλία Δ’.

[22] Σύμφωνα με τους ιστορικούς στο Βυζάντιο, ανάμεσα στις γυναίκες που άσχετα με το κοινωνικό τους επίπεδο κατέφευγαν στις μονές, υπήρξαν και αρχόντισσες που είτε είχαν χηρέψει, είτε κατέφευγαν εκεί για να συγκεντρωθούν σε κάτι διαφορετικό ή καλύτερο, (παρόμοια όπως η Άννα Κομνηνή που κατέφυγε μαζί με τη μητέρα της αυτοκράτειρα Ειρήνη, στη Ιερά Μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη όπου και συνέγραψε την Αλεξιάδα). Καθώς τα μοναστήρια του Βυζαντίου είχαν αποβεί κέντρα φιλανθρωπίας, πολλές αρχόντισσες χάριζαν στα μοναστήρια τις περιουσίες τους. Πέπη Δαράκη, Το όραμα της ισοτιμίας της γυναίκας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995, σ. 49.

[23] Η Ύλη Ιστορίας είναι χωρισμένη σε τέσσερα βιβλία. Ουσιαστικά πρόκειται για σύγγραμμα με απομνημονευματικό χαρακτήρα (πρωτότυπο κείμενο και μετάφραση Δέσπ.Τσουκλίδου) εκδόθηκε από τις εκδόσεις “Κανάκη”).

[24] Ολοκληρώνεται όμως από την Άννα την Κομνηνή, στο έργο της Αλεξιάς.

[25]Π.χ. ο ρόλος του Μιχαήλ Δούκα στη μάχη του Ματζικέρτ το 1071, ήταν προδοτικός όπως φαίνεται από το κείμενο του Ατταλειάτη, εδώ είναι άκρως ηρωικός. Ποιος είναι ο Ατταλειάτης; Ατταλειάτης, Μιχαήλ: (Αττάλεια αρχές 11ου αι. – Κωνσταντινούπολη περ. 1080). Βυζαντινός ιστορικός και νομικός. Γνωστός είναι κυρίως για την Ιστορία του, που καλύπτει την περίοδο από το 1034 έως το 1079, δηλαδή τα χρόνια των εσωτερικών ταραχών και των εξωτερικών δοκιμασιών που προηγούνται της δυναστείας των Κομνηνών. Το έργο του, που βασίζεται σε προσωπικές παρατηρήσεις, είναι αξιόλογη πηγή για την εποχή. Στην πάλη ανάμεσα στην πολιτική και στρατιωτική αριστοκρατία, ο Α. τάσσεται με την τελευταία και αποκτά ξεχωριστή θέση στην αυλή στα χρόνια της σύντομης και τραγικής βασιλείας του Ρωμανού Δ’ του Διογένη (1068-1071), που παρουσιάζει το έργο του εκτενέστερα, αλλά και λιγότερο αντικειμενικά. Αξιόλογη είναι και η φιλανθρωπική δράση του Α.: ιδρύει μονές και πτωχοκομείο, και τα καταστατικά της λειτουργίας τους, που έχει συντάξει ο ίδιος, είναι πολύτιμες πηγές για τον πολιτισμό γενικά της εποχής του, Ηλεκτρονικό Λεξικό της Ελληνικής 2013 (greek greek.enacademic). Dictionary of Greek. 2013.

[26] Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός, που αναλαμβάνει πραξικοπηματικά την εξουσία (1081) «…στέλνοντας τον γηραιό προκάτοχό του Νικηφόρο Βοτανειάτη (1078-1081) ντυμένο καλόγηρο στη Μονή της Περιβλέπτου, είχε να αντιμετωπίσει ανοιχτά το στοίχημα της επιβίωσης του κράτους. Αυτό το στοίχημα σήμαινε δύο πράγματα: α. το ιστορικό μάθημα του 11ου αι. έπρεπε να εμπεδωθεί τάχιστα και σε βάθος, γεγονός που συνεπαγόταν έναν εκ των πραγμάτων άνευ προηγούμενου μετασχηματισμό της ιστορικής συνειδήσεως…. Το κόστος των επιλογών του θα σήμαινε την επιβίωση του Κράτους. β. ο τρόπος διακυβερνήσεως έπρεπε κατ’ αρχήν να επιστρέψει σε μία δομική εσωστρέφεια…» Βαγγέλης Σταυρόπουλος, [Αντί-γραφή ια] Βυζαντινά ιδεολογικά αδιέξοδα ή η Ιστορία ως εκκρεμότητα (α΄), Πηγή: Αντίφωνο, δημοσιεύτηκε την 29 Μαΐου 2014.

[27] Αλεξιάς / Στο Βιβλίο 2: (2.1.1.) η Άννα Κομνηνή ενημερώνει τους αναγνώστες της σχετικά με την καταγωγή του πατέρα της και τις δραστηριότητές του. Αναφέρει επίσης ότι για πολλές από τις πληροφορίες της βασίζεται στο έργο του συζύγου της, καίσαρα Νικηφόρου Βρυέννιου Ύλη Ιστορίας. «2.1.1 Ὅθεν μὲν οὖν ὁ αὐτοκράτωρ Ἀλέξιος ὥρμητο καὶ ἐξ οἵου γένους τὸν βουλόμενον εἰδέναι εἰς τὰς τοὐμοῦ Καίσαρος συγγραφὰς παραπέμπομεν· ἀλλὰ δὴ καὶ τὰ περὶ τοῦ βασιλέως Νικηφόρου τοῦ Βοτανειάτου ἐκεῖθεν ἑλκύσεται.» Μανουὴλ μὲν οὖν τὸν πρωτότοκον ἀδελφὸν Ἰσαακίου καὶ Ἀλεξίου καὶ τῶν λοιπῶν τῶν ἐξ Ἰωάννου τοῦ Κομνηνοῦ καὶ πρὸς πατρὸς ἐμοῦ πάππου κατηγμένων στρατηγὸν αὐτοκράτορα ἡ Ἀσία πάσα εἶχε τοῦ προβεβασιλευκότος Ῥωμανοῦ τοῦ Διογένους τοῦτον προχειρισαμένου, αὖθις δὲ καὶ τὸν Ἰσαάκιον δοῦκα ἡ Ἀντιόχου ἐκληρώσατο, πολλοὺς πολέμους καὶ μάχας ἀγωνισαμένους, πολλὰ δὲ καὶ τρόπαια κατὰ τῶν ἀντικειμένων στήσαντας. Καὶ μετ’ αὐτοὺς οὑμὸς πατὴρ Ἀλέξιος στρατηγὸς αὐτοκράτωρ προὐβέβλητο κατὰ τοῦ Οὐρσελίου παρὰ τοῦ τότε βασιλεύοντος Μιχαὴλ τοῦ Δούκα ἀποσταλείς.» Η αφήγηση συνεχίζεται στο 2.1.2, κτλ.

[28] Ωστόσο από το 15.11.1 βιβλίο του ιδίου κειμένου και ως το τέλος 15.11.24. περιγράφονται τα τελευταία στάδια της ασθένειας του Αλέξιου Α’ του αυτοκράτορα πατέρα της και τελικά ο θάνατός του και οι αντιδράσεις της οικογενείας συμπεριλαμβανόμενης της ιδίας και της μητέρας της. Με το ακόλουθο χωρίο κλείνει η Άννα Κομνηνή το περίφημο έργο της Αλεξιάς : «15.11.22 Ἐπέσβη καὶ ὁ μέγιστος λύχνος, μᾶλλον δὲ ἡ πάμφωτος ἐκείνη σελήνη, τὸ μέγα τῆς ἀνατολῆς καὶ δύσεως πρᾶγμα καὶ ὄνομα, ἡ βασιλὶς Εἰρήνη. Καὶ μὴν ζῶμεν καὶ τὸν ἀέρα ἐμπνέομεν. Εἶτα ἄλλων ἐπ’ ἄλλοις κακῶν γεγονότων καὶ πρηστήρων μεγάλων καταιγισάντων ἡμᾶς, ἐπ’ αὐτὸ τὸ κορυφαιότατον τῶν κακῶν ἰδεῖν τοῦ καίσαρος θάνατον ἐπηλάθημεν καὶ τετηρήμεθα τοσαύταις κακῶν περιστάσεσι. Μετὰ γάρ τινας ἡμέρας τοῦ κακοῦ δυναστεύοντος καὶ τῆς τέχνης ἀπαγορευούσης, εἰς πέλαγος ἀθυμίας ἐμαυτὴν διαφεῖσα, τοῖς ὅλοις ἠγανάκτουν τοῦτο μόνον ὅτι καὶ ἡ ψυχή μου παρῆν ἐν τῷ σώματι. Καὶ εἰ μή, ὡς ἔοικεν, ἀδαμαντίνη τις ἦν ἢ ἄλλης τινὸς φύσεως διάπλασις …… καὶ ξενίζουσα, κἂν ἀπωλόμην εὐθύς. 15.11.23 Ζῶσα δὲ μυρίους θανάτους ἀπέθανον. Νιόβην <δ’ ἐκείνην> κατά τινων τερατευομένην ἀκούομεν ….. εἰς λίθον μεταβαλοῦσαν διὰ πένθος ….. Εἶτα καὶ μετὰ τὴν ἀμοιβὴν τὴν εἰς ἀναίσθητον φύσιν παραπέμπουσαν τὸ πάθος ἀθάνατον καὶ εἰς φύσιν ἀναίσθητον. Ἐγὼ δ’ ἄρα καὶ κακοπαθεστέρα ἐκείνης, ὅτι καὶ μετὰ τὰς μεγίστας καὶ ἐσχάτας τῶν συμφορῶν μεμένηκα οὕτως αἰσθησομένη καὶ ἄλλων. Ἦν ἄρα πρὸς πέτραν ἄψυχον ἀμει…… τα μου ἀπορέειν δακρύων ἔμενον …… οὕτως ἀναισθήτως ἔχουσα πρὸς τὰς συμφορὰς ….. Τοσαῦτα ὑπενεγκεῖν δεινὰ καὶ εἰς τὰ παλάτια ἐξ ἀνθρώπων ἐπεγείρεσθαί μοι ἀφόρητα κακὰ δυστυχέστερον καὶ τῶν τῆς Νιόβης κακῶν ….. μὲν μέχρι τοῦδε φθάσαντα τὰ δεινὰ τῆς …..ῶς ἔληξεν. 15.11.24 Ἤρκει ἂν ἐπ’ ἀμφοῖν τοῖν βασιλέοιν καὶ ἡ τοῦ καίσαρος συμφορὰ καὶ τὰ ἐκείνων παθήματα εἰς ἐκτριβὴν ἡμετέραν καὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος· νῦν δὲ ὥσπερ ποταμοί τινες ἐξ ὑψηλῶν ὀρῶν καταρρέοντες μο…..σί τε τὰ τῶν δυστυχημάτων ῥεύματα ….. ὡς εἰς μίαν χαράδραν συγκατακλύζουσαν …. τὴν ἐμὴν οἰκίαν. Τέλος γοῦν ὁ λόγος ἐχέτω, μὴ καὶ ἀναγράφοντες τὰ λυπηρὰ πλέον ἐμπικραινοίμεθα.»

………………

Πέμπτη 18 Απριλίου 2024

Αννα Κομνηνή,το ποίημα του Κ.Π.Καβάφης

Άννα Κομνηνή: Η βυζαντινή πριγκίπισσα που έγραψε την ιστορία του αυτοκράτορα πατέρα της, Αλεξίου Α’ Κομνηνού

Γράφει η Αλεξία Π. Ιωαννίδου

Σύντομη γλωσσική ανάλυση του προοιμίου της Αλεξιάδος

Βιβλιογραφία

Άννα Κομνηνή στην εποχή της και στη Νεότερη Λογοτεχνία

Συγγραφέας

Ημερομηνία

Επιβλέπων

Θεματική επικεφαλίδα

Λέξεις κλειδιά

Περίληψη

Περίληψη

Αριθμός σελίδων

Σχολή

Ακαδημαϊκό Τμήμα

Τίτλος Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών

Άννα Κομνηνή, η πρώτη γυναίκα ιστορικός

Γλώσσα

URI

Συλλογή

Μοιρασθῆτε το: