http://ebooks.edu.gr/courses/DSGL-C130/document/4e5b4fa3ddgd/4e5b4fae3vsy/4e9be8f934xf.pdf
(Ηλεκτρονικό βιβλίο )
Η πειθώ
Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Τρόποι και μέσα πειθούς
Στην επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους συχνά προσπαθούμε να μεταδώσουμε πληροφορίες, να ερμηνεύσουμε ένα φαινόμενο/γεγονός, να αναλύσουμε μια έννοια, να υποστηρίξουμε μια άποψη και τελικά, ορισμένες φορές, να πείσουμε το δέκτη ότι οι απόψεις μας είναι οι σωστές, ώστε να τις υιοθετήσει ή και να ενεργήσει σύμφωνα με αυτές.
Σε όλες τις παραπάνω περιστάσεις επικοινωνίας επεισέρχεται η οπτική γωνία του πομπού και χρωματίζει ανάλογα το λόγο του. Η οπτική γωνία του πομπού άλλοτε απλώς διαφαίνεται, π.χ. όταν μεταδίδει πληροφορίες, άλλοτε υπολανθάνει στο έμμεσο σχόλιο που κάνει για τα γεγονότα ή στον τρόπο με τον οποίο αναλύει μια έννοια και άλλοτε εκφράζεται ρητά και απερίφραστα, π.χ. όταν υποστηρίζει μια άποψη.
Ένα πρώτο βήμα, επομένως, για να αντιμετωπίζει κριτικά ο δέκτης το μήνυμα που προσλαμβάνει είναι να προσπαθεί, στις διάφορες περιπτώσεις επικοινωνίας, να διακρίνει την οπτική γωνία και το σκοπό του πομπού. Στην περίπτωση μάλιστα που ο πομπός έχει κύριο στόχο του την πειθώ, ο δέκτης προσπαθεί να ελέγξει τη συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο πομπός, το κύρος των επιχειρημάτων και την αξιοπιστία των τεκμηρίων που χρησιμοποιεί.Συγχρόνως προσπαθεί να εντοπίσει και να ελέγξει τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο πομπός. Σκόπιμο είναι, λοιπόν, να έχουμε υπόψη μας, τόσο ως πομποί όσο και ως δέκτες, τους τρόπους με τους οποίους ασκείται η πειθώ.
Συνοπτικά:
1ος τρόπος: Επίκληση στη λογική
Προκειμένου να επιτευχθεί η πειθώ ο πομπός απευθύνεται στην αντιληπτική και κριτική ικανότητα του δέκτη, επικαλούμενος τη λογική του.
Μέσα:
Επιχειρήματα: Επιχείρημα είναι μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) που χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες.
Τεκμήρια: Τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία χρησιμοποιούνται από τον πομπό για να υποστηρίξει τη θέση του.
Ως τεκμήρια θεωρούμε:
- στατιστικά στοιχεία
- παραδείγματα από την επικαιρότητα ή το ιστορικό παρελθόν
- αλήθειες γενικής ισχύος
- αυθεντίες
- γεγονότα
- γνωμικά
- πορίσματα ερευνών
2ος Τρόπος: Επίκληση στο συναίσθημα
Μερικές φορές η πειθώ έχει στόχο να προκαλέσει μια απόφαση/ενέργεια. Στην περίπτωση αυτή συχνά δεν αρκεί η επίκληση στη λογική του δέκτη, με την αποδεικτική ισχύ της επιχειρηματολογίας, αλλά χρειάζεται επιπλέον να προκληθούν στο δέκτη εκείνα τα συναισθήματα που θα τον παρακινήσουν στην προσδοκώμενη απόφαση, όπως οργή, πραότητα, αγάπη, μίσος, φόβο, εμπιστοσύνη, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο, ντροπή, περιφρόνηση κτλ.
Μέσα:
- Περιγραφή ή Αφήγηση
- Ειρωνεία
- Χιούμορ
- Ρητορικά ερωτήματα
- Ποιητική λειτουργία της γλώσσας, με χρήση σχημάτων λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις κ.ά.), με λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες, με επίθετα, καθώς και ύφος γραφής που παρεκκλίνει από την ουδετερότητα (υπερβολή, μεγαλοστομία, συγκινησιακή ένταση).
3ος τρόπος: Επίκληση στο ήθος του πομπού
Για να είναι αποτελεσματική η πειθώ, είναι απαραίτητο να κερδίσει ο πομπός με το λόγο του την εμπιστοσύνη του δέκτη. Οφείλει, δηλαδή, να παρουσιάσει τις ποιότητες εκείνες που θα δημιουργήσουν στο δέκτη την αίσθηση πως ο πομπός είναι αξιόπιστος και ειλικρινής.
Μέσα:
- Χρήση α΄ προσώπου (ενικού ή πληθυντικού)
- Παρουσίαση προσωπικών επιτευγμάτων, απόψεων, χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων, που προβάλλουν την αξία και το ήθος του πομπού, ώστε να επιτευχθεί η ζητούμενη αυτοπροβολή
- Χαρακτηρισμοί θετικής χροιάς, ιδίως σχετικοί με την ηθική αρετή και προβολή εκείνων των συμπεριφορών που αναδεικνύουν την αξιοπιστία και τη φερεγγυότητα του πομπού
4ος τρόπος: Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
Ορισμένες φορές αυτός που επιχειρηματολογεί, αντί να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, κάνει μια προσωπική επίθεση εναντίον του, δηλαδή ασκεί κριτική στο χαρακτήρα του και στην ιδιωτική του ζωή.
Μέσα:
- Χρήση γ΄ ενικού προσώπου
- Άσκηση αρνητικής κριτικής στον αντίπαλο, ιδίως σε ό,τι αφορά το χαρακτήρα και τις επιλογές ή συμπεριφορές του σε κρίσιμα ζητήματα
- Παρουσίαση ελαττωμάτων ή αρνητικών πτυχών της προσωπικότητας του αντίπαλου
- Αναφορά σε αρνητικά στοιχεία της ιδιωτικής ζωής του αντιπάλου
5ος τρόπος: Επίκληση στην αυθεντία
Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα αποσπάσματα.
Μέσα:
- Απόψεις επιστημόνων ή ειδικών σε κάποιο τομέα
- Ρήσεις προσώπων της αρχαιότητας ή πνευματικών μορφών του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού
- Αποφθέγματα
- Παρατίθενται τα λόγια του άλλου προσώπου είτε αυτούσια, οπότε τίθενται σε εισαγωγικά, είτε σε γενικές γραμμές, οπότε δεν χρησιμοποιούνται εισαγωγικά. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, αναφέρεται το όνομα του προσώπου που λειτουργεί ως αυθεντία.
Αναλυτικά:
1. Η επίκληση στη λογική
Όταν η πειθώ έχει ως στόχο την απόδειξη μιας θέσης/άποψης, ο πομπός καταφεύγει στην επίκληση της λογικής καιχρησιμοποιεί ως μέσα επιχειρήματα και τεκμήρια.
Επιχειρήματα, με την ευρύτερη έννοια, είναι λογικές προτάσεις που συνήθως διευθετούνται σε κλιμακωτή σειρά για την απόδειξη μιας θέσης. Σύμφωνα με τον αυστηρότερο ορισμό της λογικής, επιχείρημα είναι μια σειρά προτάσεων/κρίσεων με την εξής χαρακτηριστική δομή: μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες. Η διαδικασία ή η μέθοδος με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα λέγεται συλλογισμός. Δείτε το παρακάτω παράδειγμα:
Προκείμενες:
Τα φάρμακα που έχουν επικίνδυνες παρενέργειες πρέπει να αποσύρονται από την κυκλοφορία.
Το φάρμακο Χ αποδείχτηκε ότι έχει επικίνδυνες παρενέργειες.
Συμπέρασμα:
Άρα: Το φάρμακο Χ πρέπει να αποσυρθεί από την κυκλοφορία.
Παραδείγματα:
«Επιχείρημα τέταρτο :
Αυτή είναι η πρόσφατη σοδειά. Μόλυνση! Μόλυνση πάνω στην Ακρόπολη. Τι σας λέει αυτό; Όταν το Λονδίνο αντιμετώπιζε το σοβαρό πρόβλημα της μόλυνσης, υπήρξαν κραυγές πανικού για τα μάρμαρα; Βεβαίως όχι. Για τον απλούστατο λόγο ότι τα μάρμαρα ήταν στεγασμένα στο Βρετανικό Μουσείο.
Εμείς δεν προφασιζόμαστε ότι τα γλυπτά θα επανατοποθετηθούν στη ζωφόρο. Νομίζουμε ότι αυτό δεν γίνεται, αλλά η κυβέρνησή μου έχει διατυπώσει ότι την ημέρα που θα επιστραφούν τα μάρμαρα στην Αθήνα θα υπάρχει έτοιμο να τα δεχθεί ένα όμορφο μουσείο με τα πιο προηγμένα συστήματα ασφάλειας και συντήρησης, δίπλα στην Ακρόπολη.»
[Ομιλία Μελίνας Μερκούρη, 12 Ιουνίου 1986, Oxford Union]
~ Η Μελίνα Μερκούρη απαντά στα επιχειρήματα των Βρετανών, χρησιμοποιώντας την επίκληση στη λογική. Έτσι, στο επιχείρημα πως η Αθήνα έχει αυξημένη μόλυνση, η οποία θα φθείρει τα μάρμαρα, παραθέτει ως αντεπιχείρημα το γεγονός πως τα μάρμαρα θα τοποθετηθούν στον κλειστό χώρο του μουσείου, που θα κατασκευαστεί ειδικά γι’ αυτά, και θα είναι άρα προστατευμένα από την ρύπανση της εξωτερικής ατμόσφαιρας.
«Το είπεν ο ίδιος ο κ. Πρωθυπουργός άλλοτε, ότι ο αντικομμουνισμός αυτός είναι μία λίαν προσοδοφόρος επιχείρησις, η εθνοκαπηλεία είναι μία λίαν προσοδοφόρος επιχείρησις. Εις το όνομά του κυβερνούν πολλές φορές οι μειοψηφίες που εκφράζουν τα συμφέροντα των προνομιούχων. Αποκρούονται δικαιολογημένες διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών. Σηκώνονται τα λάβαρα του αντικομμουνισμού, στηρίζουν τα προνόμια και αποκρούουν την ικανοποίησιν των στοιχειωδεστέρων διεκδικήσεων των εργαζομένων. Είναι μια μέθοδος και πολύ παλαιά και πολύ γνωστή. Διότι πάντοτε εις όλην την διαδρομήν της ιστορίας τα εδραιωμένα συμφέροντα εστήριξαν την προπαγάνδαν των όχι εις την αντιπαράθεσιν ιδεών, εις τον διάλογον ιδεών, αλλά εις την κατασυκοφάντησιν των προοδευτικών δυνάμεων κάθε εποχής ως αντεθνικών και προδοτικών. Φυσικά, όταν ομιλώ δια τον αντικομμουνισμόν αυτόν, δεν αναφέρομαι εις την φυσικήν αντίθεσιν ιδεών, η οποία υπάρχει, και είναι φυσικόν να υπάρχη, μεταξύ των διαφόρων παρατάξεων, αλλά αναφέρομαι εις το έσχατον και χρεωκοπημένον όπλον επιβιώσεως των ιστορικώς καταδικασμένων αντιδραστικών δυνάμεων και κομμάτων.»
[Αγόρευση του Ηλία Ηλιού στη Βουλή, 23 Φεβρουαρίου 1965]
~ Ο Ηλίας Ηλιού χρησιμοποιεί την επίκληση στη λογική για να αναδείξει πως το κλίμα του αντικομουνισμού καλλιεργείται σκόπιμα απ’ την κυβέρνηση, ώστε να αποφεύγεται η ικανοποίηση των διεκδικήσεων του λαού.
Με την πρόφαση πως ο κομουνισμός είναι αντεθνικός, οι κυβερνώντες χτυπούν και καταδιώκουν τους δήθεν εχθρούς της πατρίδας. Στην πραγματικότητα, βέβαια, αυτό που συμβαίνει είναι πως οι προνομιούχοι στρέφονται κατά των εργαζομένων και των δίκαιων αιτημάτων τους.
- Τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία που αναφέρονται σε μια ορισμένη εμπειρία (παραδείγματα, γενικές αλήθειες, γεγονότα, αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία, πορίσματα ερευνών, γνωμικά) και χρησιμοποιούνται από τον πομπό, για να υποστηρίξει τη θέση του.
Στατιστικά στοιχεία
Στην Ελλάδα, παρά τον ισχυρισμό της κυβέρνησης ότι η λιτότητα φέρνει αποτελέσματα, ο προϋπολογισμός του 2014 προβλέπει νέες περικοπές δημόσιων δαπανών και περισσότερες απώλειες θέσεων εργασίας. Η οικονομική και ανθρωπιστική καταστροφή είναι πρωτοφανής εν καιρώ ειρήνης: στο 27% η ανεργία, στο 60% η ανεργία των νέων, στο 25% η συρρίκνωση του ΑΕΠ, στο 40% η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος. Παρά τη μακρά περίοδο αμείλικτου πόνου, το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ φτάνει το 180%, ενώ ήταν στο 120% το 2010 όταν επιβλήθηκαν τα πρώτα μέτρα λιτότητας.
[Άρθρο του Αλέξη Τσίπρα στην εφημερίδα Guardian, 28-11-2013]
Αυθεντίες
Αλλά πέραν τούτων, είναι κάτι το οποίον η Μεγαλειότης Σας θα κρίνη ίσως αναγκαίον να υπομνήση, διότι μας δίδει την πεμπτουσίαν της νομολογίας του Βρεταννικού Συνταγματικού Δικαίου. Επί του προκειμένου, όταν ο Βασιλεύς Γεώργιος Ε΄ ανήλθεν επί του θρόνου κατόπιν θανάτου του Εδουάρδου Ζ΄ και εισήλθεν εις το γραφείον του, ευρήκε εκεί, επί της τραπέζης, ένα σημείωμα, το οποίο είχε συντάξει η αρμόδια υπηρεσία των Ανακτόρων επί τη βάσει γνωματεύσεως των μεγάλων συνταγματολόγων της εποχής και συγκεκριμένως του Τάνερ, εις το οποίον του έλεγον ποία είναι τα καθήκοντά του. Εις αυτό το οποίον αποτελεί την πεμπτουσίαν του Συνταγματικού Δικαίου της Μεγάλης Βρεταννίας, από το οποίον αρρυόμεθα παραδείγματα και μαθήματα, λέγεται το εξής: «Η επιρροή του Στέμματος ασκείται: Πρώτον, εις τον καταρτισμόν των Κυβερνήσεων. Ειδικώτερον εις την εκλογήν μεταξύ πολιτικών ανδρών διαθεσίμων δια την ηγεσίαν του Κόμματος. Δεύτερον, κατά την διάρκειαν των κυβερνήσεων. Και τρίτον, εις την περίπτωσιν διαλύσεως μιας Κυβερνήσεως. Όταν δηλαδή η Κυβέρνησις, δια λόγους πολιτικούς ή άλλους, ευρεθή εν αδυναμία, καταρρεύση ή παραιτηθή, ο Βασιλεύς έχει απόλυτον δικαίωμα εκ του Συντάγματος, κατά το αγγλικόν Σύνταγμα να εκλέξη τον Πρωθυπουργόν της προτιμήσεώς του.
[Παναγιώτης Πιπινέλης, από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος, 1 Σεπτεμβρίου 1965]
~ Ο Παναγιώτης Πιπινέλης προκειμένου να στηρίξει την άποψή του πως ο βασιλιάς έχει το δικαίωμα να αποφασίζει για τη σύσταση της σχηματιζόμενης κυβέρνησης, ακόμη και για το πρόσωπο του Πρωθυπουργού, καταφεύγει στη σχετική γνωμάτευση των Βρετανών συνταγματολόγων. Η αρμόδια υπηρεσία των Ανακτόρων της Βρετανίας και οι εκεί συνταγματολόγοι, ιδίως ο Τάνερ, λειτουργούν ως αυθεντίες σχετικά με τις αρμοδιότητες του μονάρχη.
Αλήθειες:
Κάθε ζωντανός οργανισμός, αν δεν μπορεί να προσαρμοστεί στο περιβάλλον, πεθαίνει! Η οικονομία και η κοινωνία είναι σύνθετοι ζωντανοί οργανισμοί. Που, χωρίς μεταρρυθμίσεις, κινδυνεύουν να αποσυντεθούν και να περιθωριοποιηθούν. Να χάσουν την ευημερία τους, την ελευθερία τους, να χάσουν την ίδια την υπόστασή τους. Οι μεταρρυθμίσεις, λοιπόν, είναι ζωτική ανάγκη! Δεν είναι «πολυτέλεια»…
[Ομιλία Αντώνη Σαμαρά στο συνέδριο του Economist, 10 Ιουλίου 2014]
Παραδείγματα:
Τοιαύτη κατηγορία όμως δεν ευσταθεί, διότι συνέβη συχνά αι Βουλαί να αρχίζουν με Κυβέρνησιν ενός κόμματος και να τελειώνουν με Κυβερνήσεις άλλου. Και εις την Ελλάδα υπάρχουν περίοδοι όπου συνέβαινον τοιαύται μεταβολαί και εδημιουργούντο τοιούτοι συνδυασμοί. Παράδειγμα: Το 1950, όπου εξεκινήσαμεν με Κυβέρνησιν του Κέντρου υπό τον Πλαστήρα, και κατόπιν εσχηματίσθη Κυβέρνησις όπου μετέσχεν ο κ. Τσαλδάρης. Και ουδείς εθεώρησε τότε ότι η πράξις αυτή ήτο αντισυνταγματική.
[Ηλίας Τσιριμώκος, από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος, 1 Σεπτεμβρίου 1965]
Γνωμικά:
Ο ψεύτης και ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρονται. Τον πρώτο χρόνο! Ο κ. Σαμαράς, λοιπόν, και η κυβέρνησή του τον έκλεισαν το χρόνο τους. Κάπου εδώ τελειώνουν τα ψέματα, τελειώνει η κοροϊδία. Έκλεψαν μισθούς, έκλεψαν συντάξεις, έκλεψαν δουλειές, έκλεψαν δικαιώματα, έκλεψαν ακόμα και το οξυγόνο της δημοκρατίας. Και, ταυτόχρονα, έκαναν το ψέμα σύμμαχο, μέσο και όπλο τους. Ως εδώ, όμως, η Ελλάδα δεν αντέχει άλλο. Δεν αντέχουμε άλλο πλεόνασμα ψεύδους, υποκρισίας, κυνισμού και αναλγησίας. Έφτασε η ώρα της μεγάλης ανατροπής! Κανείς πια δεν θα πιστέψει τα παραμύθια της Χαλιμάς. Ούτε οι δικοί τους άνθρωποι τους πιστεύουν πια. Γιατί όλοι τώρα ξέρουν ότι το μόνο σχέδιο του κυρίου Σαμαρά είναι η υποταγή στους δανειστές.
[Ομιλία Αλέξη Τσίπρα στον Λευκό Πύργο, 13-9-2013]
