Ο Μανόλης Αναγνωστάκης (Θεσσαλονίκη, 9 Μαρτίου 1925 – Αθήνα, 23 Ιουνίου 2005) ήταν Έλληνας ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου σπούδασε ιατρική. Αδελφή του ήταν η θεατρική συγγραφέας Λούλα Αναγνωστάκη. Καταγόταν από το χωριό Ρούστικα Ρεθύμνης, όπου σώζεται το σπίτι του πατέρα του Ανέστη και του θείου του Χρήστου, σπουδαίων Θεσσαλονικέων ιατρών, των οποίων ο πατέρας τους Εμμανουήλ Ανεστ. Αναγνωστάκης ήταν δάσκαλος Ρουστίκων και εισαγγελέας εφετων ^[7]. Ο έτερος παππούς του Ιωάννης Κασιμάτης ήταν βουλευτής του Ελευθερίου Βενιζέλου.^[8]

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής συμμετείχε στην ΕΠΟΝ. Κατά τη διετία 1943-1945 ήταν αρχισυντάκτης του περιοδικού Ξεκίνημα, που ανήκε στον εκπολιτιστικό όμιλο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είχε έντονη πολιτική δράση στο φοιτητικό κίνημα για την οποία φυλακίστηκε το 1948, ενώ το 1949 καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο. Βγήκε από τη φυλακή με την γενική αμνηστία το 1951.

Την περίοδο 1955-1956 ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη και κατόπιν άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου για ένα διάστημα στη Θεσσαλονίκη, ενώ το 1978 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Ήταν ενταγμένος για κάποια χρόνια στο ΚΚΕ και μετά τη διάσπαση του, το 1968, εντάχθηκε στην πτέρυγα του ΚΚΕ εσωτερικού.^[9]^[10] Κατά την επταετή Χούντα ανέπτυξε έντονη αντιδικτατορική δράση, ενώ το 1984 υπήρξε υποψήφιος ευρωβουλευτής με το ΚΚΕ Εσωτερικού.^[11]^[12]

Δημοσίευσε κείμενά του για πρώτη φορά στο περιοδικό Πειραϊκά Γράμματα (1942) και αργότερα στο φοιτητικό περιοδικό Ξεκίνημα (1944), του οποίου υπήρξε και αρχισυντάκτης για μία περίοδο. Ποιήματά του, καθώς και κριτικές δημοσιεύτηκαν αργότερα σε αρκετά περιοδικά. Την περίοδο 1959-1961 εξέδιδε το περιοδικό Κριτική, ενώ υπήρξε μέλος της εκδοτικής ομάδας των Δεκαοκτώ κειμένων (1970), των Νέων Κειμένων και του περιοδικού Η Συνέχεια (1973).

Το 1986 του απονεμήθηκε το Α΄ Βραβείο ποίησης για το έργο του «Τα Ποιήματα 1941-1971» και το 2002 το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας από τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία, ενώ το 1997 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Συνθέτες όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου και ο Μιχάλης Γρηγορίου έχουν μελοποιήσει αρκετά ποιήματά του, ενώ έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα ιταλικά.

Εργογραφία

Εποχές, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1945, σσ. 32.
Εποχές 2, Σέρρες, ιδιωτ. έκδοση, 1948, σσ. 24
Εποχές 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1954, σσ. 16.
Τα Ποιήματα (1941-1956) (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2), Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1956.
Η Συνέχεια 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1962, σσ. 32.
Υπέρ και Κατά, Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1965, σσ. 112.
Τα Ποιήματα (1941-1971), (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2, Η Συνέχεια 3, Ο στόχος), Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1971· Αθήνα, Πλειάς, 1976· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 2000, σσ. 192, ISBN 960-211-538-6.
Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977), Αθήνα, Πλειάς, 1978· Αθήνα, Στιγμή, 1985, σσ. 232.
Το περιθώριο '68-69, Αθήνα, Πλειάς, 1979· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 2000, σσ. 48, ISBN 960-211-552-1.
Μανούσος Φάσσης: Παιδική Μούσα (τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία), Αθήνα, Αμοργός, 1980.
Υ.Γ., Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1983· Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σσ. 40.
Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής), Αθήνα, Στιγμή, 1985, σσ. 176.
Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Αθήνα, Στιγμή, 1987, σσ. 144. ISBN 960-269-029-1.
Η χαμηλή φωνή: Τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς - μία προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 1990, σσ. 224.

Δισκογραφία (σε στίχους του ποιητή)

Μίκης Θεοδωράκης
- Στο έργο Αρκαδία VIII, 1974
  - Μιλώ
  - Χάρης (από το ποίημα Χάρης 1944)
- Στο έργο Της εξορίας, 1973
  - Ήτανε νέοι, ήταν παιδιά
  - Δεν έφταιγεν ο ίδιος
  - Έφτασες Αργά
  - Κάθε πρωί
- Στο έργο Μπαλάντες, 1975, επανέκδοση 2004
  - Το Ναυάγιο
  - Δρόμοι Παλιοί
  - Κάτω απ’ τα ρούχα μου
  - Χαρά χαρά
  - Οι στίχοι αυτοί
  - Μες στην κλειστή μοναξιά μου
  - Και περνούσανε τα τραμ
  - Όλα έχουν αποδελτιωθεί
  - Όταν μιαν άνοιξη
  - Ίσκιοι βουβοί
Μιχάλης Γρηγορίου
- Η αγάπη είναι ο φόβος, 1980
Δημήτρης Παπαδημητρίου
- Το σκάκι, 1996

Ο Μανώλης Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη, σειρά Διόνυσος – Ελληνικά Ποιήματα, 1977

Βιβλιογραφία

Αφιέρωμα στο περιοδικό Αντί, περίοδος β΄, τεύχος 846, 1 Ιουλίου 2005.
Αφιέρωμα, Φιλόλογος, τχ. 162 (Οκτ. - Δεκ. 2015), σ. 506 - 571.
Αφιέρωμα, Πόρφυρας, τχ. 153 (Οκτ. - Δεκ. 2015), σ. 187 236.
Αφιέρωμα, Athens Book Review, τχ. 52 (Ιουν. 2014), σ. 36 - 44.
Αφιέρωμα, Χρονικά [Πειραματικού], τχ. 16 (2006), σ. 3 - 30.
Αφιέρωμα, Η Λέξη, τχ. 186 (Οκτ. - Δεκ. 2005), σ. 419 - 507
Αφιέρωμα, Αντί, τχ. 846 (1/7/2005), σ. 4 - 46.
Αφιέρωμα, Φιλόλογος, τχ. 121 (Ιουλ. - Σεπ. 2005), σ. 323-463.
Αφιέρωμα, Νέο Επίπεδο, τχ. 32 (Νοεμ. 2000), σ. 3 - 61.
Αφιέρωμα, Ελίτροχος, τχ. 7 (Φθιν. 1995), σ. 7 - 86.
Αφιέρωμα, Αντί, τχ. 527 - 528 (Ιουλ. 1993), σ. 5 - 94.
Αφιέρωμα, Εντευκτήριο, τχ. 6 (Απρ. 1989), σ. 5 - 28
Ο Στόχος και η Σιωπή Εισαγωγή στην ποίηση του Μ. Αναγνωστάκη, Vincenzo Orsina, Μτφρ. Αυγή Καλογιάννη, Εισαγ.-Επιμ. Αλέξης Ζήρας. Νεφέλη, Αθήνα 1995.
Ο Χρόνος Ο Λόγος Η ποιητική δοκιμασία του Μανόλη Αναγνωστάκη· μια οπτική, Άννα Τζούμα, Νεφέλη, Αθήνα 1982.
Μανόλης Αναγνωστάκης Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Γιάννης Πιπίνης, Σόκολης, Αθήνα 1999.
Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, Παν. Μουλλάς, στιγμή, Αθήνα 1998.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης της Θεσσαλονίκης: αφιέρωμα, περ. Εντευκτήριο, τχ.71, (Δεκ. 2005), σ. 8 - 160.
Μανόλης Αναγνωστάκης – Ντίνος Χριστιανόπουλος Πέραν των Ανομοιοτήτων, Δημήτρης Κόκορης, περ. Αντί, τχ.775, 2002.
Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη Η ποίηση έξω από τη σελίδα, Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, περιοδ. Γράμματα και Τέχνες Ιανουάριος 1984.
Πολιτική και ποίηση, Δ.Ν.Μαρωνίτης, Εφημερίδα Το ΒΗΜΑ, Αθήνα 3/7/2005.
Παναγώτης Νούτσος, "Ο M. Αναγνωστάκης αυτοβιογραφούμενος", Ο Πολίτης, αρ. 50 (27-3-1998), 43-46.
Για τον Αναγνωστάκη: Κριτικά κείμενα, Συλλογικό, Κριτ.-Ανθολ. Νάσος Βαγενάς, Επιμ. Σάββας Παύλου, εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία, 1996, σσ. 309, ISBN 9963-7912-4-7

Δείτε επίσης

Παραπομπές

↑ ^{Άλμα πάνω, στο:1,0} ^1,1 ^1,2 (Αγγλικά) SNAC. w6960pwm. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
↑ ^{Άλμα πάνω, στο:2,0} ^2,1 ^2,2 (Αγγλικά) Discogs. 945817. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
↑ ^{Άλμα πάνω, στο:3,0} ^3,1 ^3,2 (Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. anagnostakis-manolis.
↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2014.
↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) αρχή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb13738500q. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) αρχή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb13738500q. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
↑ Εκκεκάκης Γ.Π. Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη Τόμος Α' Γράμμα Α σελ.8 Ρέθυμνο Ιανουάριος 2010
↑ Who is Who στην Ελλάδα Ηubners Who is Who 2006, σελ.63
↑ Epochi, rizospastis.gr | Synchroni. «rizospastis.gr - Σίγησε μια σημαντική ποιητική φωνή». ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.
↑ «90 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή Μανώλη Αναγνωστάκη | Λημνιακός Λόγος | Εφημερίδα της Λήμνου με νέα και ειδήσεις». www.limnosnea.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.^{[νεκρός σύνδεσμος]}
↑ «Μανόλης Αναγνωστάκης: Χρονολόγιο». www.greek-language.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.
↑ «Μανόλης Αναγνωστάκης».

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

Η δε πόλις ελάλησεν, Θεσσαλονίκη - Μανώλης Αναγνωστάκης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Παρασκήνιο, Μανόλης Αναγνωστάκης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Παρασκήνιο, Μανόλης Αναγνωστάκης - Δεκαπέντε και μία κινούμενες εικόνες (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

Μανόλης Αναγνωστάκης

Μανόλης Αναγνωστάκης
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	10 Μαρτίου 1925; Θεσσαλονίκη
Θάνατος	23 Ιουνίου 2005; Αθήνα
Εθνικότητα	Έλληνες
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Νέα ελληνική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	ιατρός συγγραφέας; ακτινολόγος; ποιητής
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Εσωτερικού
Οικογένεια
Σύζυγος	Νόρα Αναγνωστάκη
Αδέλφια	Λούλα Αναγνωστάκη
Υπογραφή
	δεδομένα

Ένας από τους κορυφαίους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Ποιητής με πολιτική συνείδηση, φυλακίστηκε και καταδικάσθηκε σε θάνατο για τις ιδέες του και χαρακτηρίστηκε ως ο «ποιητής της ήττας»...

Ένας από τους κορυφαίους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Ποιητής με πολιτική συνείδηση, φυλακίστηκε και καταδικάσθηκε σε θάνατο για τις ιδέες του και χαρακτηρίστηκε ως ο «ποιητής της ήττας», καθώς με τους στίχους του εξέφρασε τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς. Το ποιητικό του έργο καθόρισε την ομάδα των στρατευμένων ποιητών της μεταπολεμικής ποίησης.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 9 Μαρτίου του 1925. Σπούδασε Ιατρική και ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη (1955-1956). Άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου στη Θεσσαλονίκη και το 1978 μετεγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Πήρε μέρος στην Αντίσταση ως στέλεχος της ΕΠΟΝ στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Για την πολιτική του δράση στο φοιτητικό κίνημα φυλακίστηκε στο διάστημα 1948-1951, ενώ το 1949 καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο.

Εμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1942 από το περιοδικό «Πειραϊκά Γράμματα». Εκτελώντας χρέη και αρχισυντάκτη, το 1944 συνεργάστηκε με το φοιτητικό περιοδικό «Ξεκίνημα» (1944), πόλο συσπείρωσης των προοδευτικών νέων λογοτεχνών της πόλης, και το 1945 εξέδωσε με δικά του έξοδα την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Εποχές». Αν και προχώρησε στην έκδοση μιας σειράς ποιητικών συλλογών τις επόμενες δεκαετίες, θα έπρεπε να περιμένει ως το 1979, σχεδόν 35 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του, ώστε να δει να τυπώνεται η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του χωρίς δικά του έξοδα.

ADVERTISING

Δημοσίευσε ποιήματα και κριτικά σημειώματα σε πολλά περιοδικά, ενώ είχε και πυκνή παρουσία στην εφημερίδα «Αυγή», με κείμενα για θέματα λογοτεχνικά και πολιτικά. Εξέδωσε το περιοδικό «Κριτική» (Θεσσαλονίκη, 1959-1961), υπήρξε μέλος της εκδοτικής ομάδας των «Δεκαοκτώ κειμένων» (1970), των «Νέων Κειμένων» και του περιοδικού «Η Συνέχεια» (1973).

Τα ποιήματα που ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε πίσω του δημοσιευμένα είναι 88 και γράφτηκαν από το 1941 έως το 1971. Από το 1979 που κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και από το 1983 που κυκλοφόρησε ιδιωτικά το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» δεν υπήρξε καμία δημόσια παρέμβασή του.

«Στο αλλοιωμένο τοπίο της εποχής μας δεν θα ξαναγράψω», είχε ξεκαθαρίσει, γιατί «το έργο μου το ολοκλήρωσα. Επιλέγω τη σιωπή». Ίσως επειδή, όπως είχε πει σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του, «η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμό, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα έχουν οι νέοι. Όσο μεγαλώνεις, κατέχεις καλύτερα τα μέσα σου. Γίνεσαι τεχνίτης, αλλά ένα ποίημα δεν χρειάζεται να είναι τέλειο για να είναι καλό».

Ο Αναγνωστάκης είχε προαναγγείλει τη σιωπή του με τους στίχους:

Το θέμα είναι τώρα τι λες.
Καλά φάγαμε, καλά ήπιαμε.
Καλά τη φέραμε τη ζωή μας ως εδώ.
Μικροζημίες και μικροκέρδη συμψηφίζοντας.
Το θέμα είναι τώρα τι λες. (Στόχος, 1970)

Ποιήματά του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ενώ μελοποιήθηκαν από συνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Γιάννης Μαρκόπουλος και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2002), ενώ αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Το πιο γνωστό του ποίημα ήταν το Μιλώ, που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης.

Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη δεν είναι απαισιόδοξη. Όσο κι αν οι στίχοι του φτάνουν κάποτε στην απελπισία, στο βάθος του ορίζοντα διακρίνεται ένα φως που μοιάζει περισσότερο με την αναλαμπή της αυγής και λιγότερο με το λυκόφως. Η δύναμη του ποιητικού του έργου, υπερβαίνοντα τις κομματικές ταμπέλες, κατάφερε να εκφράσει την αβεβαιότητα, την αποξένωση, αλλά και τις ελπίδες μιας ολόκληρης εποχής.

Έφυγε από τη ζωή τα ξημερώματα της 23ης Ιουνίου 2005, καταβεβλημένος από χρόνια αναπνευστικά και καρδιαγγειακά προβλήματα.

Διαβάστε

«Ποιήματα 1941-1971» (Εκδόσεις Νεφέλη)
Αλέξανδρου Αργυρίου: «Μανόλης Αναγνωστάκης: Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του» (Εκδόσεις Γαβριηλίδης)

Πηγή: https://www.sansimera.gr/biographies/174

© SanSimera.gr

Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

© Νόρα Αναγνωστάκη & Ανέστης Αναγνωστάκης

https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/works.html?cnd_id=2
Εκδ. Νεφέλη

Εξώφυλλο προγράμματος της παράστασης «Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά», (βασισμένη στην ομώνυμη έκδοση συνέντευξης του ποιητή στον Μισέλ Φάις)
Ο Μ. Αναγνωστάκης το 1952 [πηγή: Η Λέξη 11 (1/1982)]
Στη Θεσσαλονίκη, αρχές της δεκαετίας του '50. Από το αρχείο του Γ. Ζεβελάκη [αναδημοσίευση από το αφιέρωμα της εφημ. Καθημερινής, 4.12.2005]
Ο Σεφέρης με τον Μανόλη Αναγνωστάκη στην Αίθουσα «Τέχνης» της Θεσσαλονίκης (1964) [πηγή: Νόρα Αναγνωστάκη, «Ο ποιητής μου φορούσε κίτρινα πάνινα παπούτσια…», Το Βήμα, 27 Φεβρουαρίου 2000 (αφιέρωμα στον Γ. Σεφέρη) και Αντί, 527-528 (1993), σ. 53]]
Στιγμιότυπο από την εκπομπή «Παρασκήνιο» του Λάκη Παπαστάθη (1983)
Στη Γερμανία το 1989 [πηγή: Nέο Eπίπεδο 32, αφιέρωμα στον Mανόλη Aναγνωστάκη, Nοέμβριος 2000 ― αναδημοσίευση στο αφιερωματικό ένθετο «Επτά Ημέρες» της εφημ. Καθημερινή]
Απρίλιος 1986. Στο Τυπογραφείο των εκδόσεων Στιγμή ο Μ. Αναγνωστάκης. Δίπλα του ο Ε. Γονατάς, η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και όρθιος ο Σπύρος Τσακνιάς.
[πηγή: περιοδ. Αντί, 527-528 (1993), σ. 20]
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης κατά τον Χρόνη Μπότσογλου, Γενάρης 1982 [πηγή: Η Λέξη 11 (1/1982)]
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης κατά τον Βασίλη Σπεράντζα [πηγή: Εντευκτήριο 71 (2005): «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης της Θεσσαλονίκης», πολυσέλιδο αφιέρωμα στον ποιητή, και Αντί, 527-528 (1993), σ. 5]
Στιγμιότυπο από την εκπομπή «Παρασκήνιο» του Λάκη Παπαστάθη (1983)
Ο ποιητής [πηγή: Η σελίδα του ΕΚΕΒΙ για τον Μ. Αναγνωστάκη]
Ο ποιητής [πηγή: Η σελίδα του ΕΚΕΒΙ για τον Μ. Αναγνωστάκη]
Στιγμιότυπο από την εκπομπή «Παρασκήνιο» του Λάκη Παπαστάθη (1983)
Εξώφυλλο του αφιερωματικού τεύχους του Εντευκτηρίου (71, 2005)
Εξώφυλλο προγράμματος της παράστασης «Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά», (βασισμένη στην ομώνυμη έκδοση συνέντευξης του ποιητή στον Μισέλ Φάις)
Ο Μ. Αναγνωστάκης το 1952 [πηγή: Η Λέξη 11 (1/1982)]

Εργογραφία

Πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις

Εποχές, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1945.
Εποχές 2, Σέρρες, ιδιωτ. έκδοση, 1948.
F.G. Lorca, Δύο Ωδές · Ωδή στον Salvador Dali · Ωδή στον Walt Whitman, απόδοση Κλ. Κύρου - Μ. Αναγνωστάκης. Θεσσαλονίκη, 1948.
Εποχές 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1954.
Τα Ποιήματα (1941-1956) (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2), Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1956.
Η Συνέχεια 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1962.
Υπέρ και Κατά, Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1965.
Τα Ποιήματα (1941-1971), (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια 2, Η Συνέχεια 3, Ο στόχος), Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1971· Αθήνα, Πλειάς, 1976· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 42000.
Αντιδογματικά: Άρθρα και σημειώματα (1946-1977), Αθήνα, Πλειάς, 1978· Αθήνα, Στιγμή, 1985. Ο τόμος περιέχει τα κείμενα: «Και πάλι για το υπερρεαλισμό» (1946), «Η αντικειμενικότητα του έργου τέχνης» (1956), «Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού» (1957), «Προλεγόμενα και επιλεγόμενα ενός περιοδικού» (1959, 1961), «Κάποιες διαπιστώσεις» (1959), «Η Υπόθεση Πάστερνακ» (1959), «Συνθήματα και πραγματικότητα» (1960), «Ανοιχτά χαρτιά» (1963-ανέκδοτο), «Προβληματισμοί και νέες σκοπιμότητες» (1965), «Θέμα ευθύνης» (1965-με αφορμή τα ιουλιανά), «Η σημασία ενός βιβλίου κι ένας κίνδυνος» (1966), «Το χρέος και ο λόγος» (1966), «Διοικητικές μέθοδοι και πνευματική ελευθερία» (1966-ανέκδοτο, με αφορμή την καταδίκη των σοβιετικών συγγραφέων Ντάνιελ και Σινιάφσκι), «Ανάγκη κριτικής και ελέγχου» (1966), «Λογοτεχνία και πολιτική» (1966), «Περί διαλόγου κτλ.» (1971), «Άγραφη ιστορία» (1973), «Για το πολιτιστικό πρόβλημα, διαπιστώσεις-και ποιες οι ευθύνες» (1976), «Πολιτιστική ζωή και πανεπιστήμιο» (1977), «Πνευματική δημιουργία και πολιτιστικό κίνημα» (1977)
Το περιθώριο '68-69, Αθήνα, Πλειάς, 1979· Αθήνα, Στιγμή, 1985· Αθήνα, Νεφέλη, 2000.
ΥΓ., Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1983· Αθήνα, Νεφέλη, 1992.
Τα Συμπληρωματικά (σημειώσεις κριτικής), Αθήνα, Στιγμή, 1985. Ο τόμος περιέχει κριτικά σημειώματα για τα έργα: «Η Αμοργός» του Νίκου Γκάτσου, «Οι θαλασσινοί προσκυνητές» του Τάσου Αθανασιάδη, «Η νύχτα και η αντίστιξη» του Τάκη Σινόπουλου, «Βίος και αέτωμα» του Αντρέα Καραντώνη, «Πράγματα 2 - Αριθμοί» του Πάνου Θασίτη, «Σέργιος και Βάκχος» του Μ. Καραγάτση, «Γαλαρία νούμερο 7» του Κώστα Κοτζιά, «Η καγκελόπορτα» του Αντρέα Φραγκιά, «Η Αριάγνη» του Στρατή Τσίρκα, «Τα σύννεφα» του Άνθου Φιλητά, καθώς και τα κείμενα: «Η νεοελληνική ποίηση 'από τ' αριστερά'- ένα βιβλίο που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο», «Η Ποίηση - 'προσκλητήριο των καιρών'», «Καβάφης και καβαφολογία», «Μικρή εξομολόγηση για τον Καβάφη - τριάντα χρόνια από το θάνατό του», «Μάρκος Αυγέρης και το ανεξόφλητο χρέος μας», «Η 'φανταιζίστικη' ποίηση και ο Γιάννης Σκαρίμπας», «'Αυτή η πρώτη μου φωνή που γρήγορα χάθηκε' - το ποιητικό έργο του Στρατή Τσίρκα».
Μανούσος Φάσσης, Παιδική Μούσα (τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία), Αθήνα, Αμοργός, 1980.
Μανούσος Φάσσης, Ο κατήφορος, Αθήνα, AIDS, 1986.
Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Αθήνα, Στιγμή, 1987.
Η χαμηλή φωνή: Τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς - μία προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 1990.

Για μεταφράσεις ποιημάτων του Μ. Αναγνωστάκη, ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί τη βάση βιβλιογραφίας «Μεταφράσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας σε άλλες γλώσσες» στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.

Έχει επίσης δημοσιευτεί αυτοτελώς απομαγνητοφωνημένη συνομιλία του Αναγνωστάκη με τον Μισέλ Φάις (4 και 9 Νοεμβρίου 1992): Φάις, Μισέλ (επιμ.) 2011. Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά. Μονόλογος του Μανόλη Αναγνωστάκη. Αθήνα: Πατάκης.

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ετοιμάζει αναλυτική βιβλιογραφία και, σε συνεργασία με τη Μαρία Στασινοπούλου, την εργοβιογραφία του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

Βασική βιβλιογραφία (επιλογή)

Δεν καταλογογραφούνται εξαντλητικά τα άρθρα που περιλαμβάνονται στα αφιερώματα περιοδικών που καταγράφονται παρακάτω. Για άρθρα που δημοσιεύονται σε συλλογικούς τόμους και τα αναλυτικά περιεχόμενα των τόμων βλ. τώρα την ψηφιακή βάση "Σύμμεικτα της νεοελληνικής φιλολογίας".

Αμπατζοπούλου, Φραγκίσκη 2005. «Γύρω από το ΥΓ. Μια μαρτυρία και μια απόπειρα ανάγνωσης». Αντί περ. B΄ 846 (Αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη): 26-29.
Αργυρίου, Αλέξανδρος 2004. Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του. Αθήνα: Γαβριηλίδης.
---. 1982. «Στοχασμοί επάνω στις αφετηρίες του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη». Η Λέξη 11.1: 4-11.
Βαγενάς, Νάσος 2005. «Για το κριτικό έργο του Αναγνωστάκη». Στο Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Αθήνα: Σοκόλης, σ. 58-60.
---, επιμ. 1996. Για τον Αναγνωστάκη. Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον.
Βαρών-Βασάρ, Οντέτ 2005. «Ο Αναγνωστάκης στο Ξεκίνημα». Καθημερινή (4.12.2005).
--- 2001. «Νεανικές αναζητήσεις στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής. Ο ΕΟΠ και το περιοδικό "Ξεκίνημα"» Μνήμων 23 (2001): 319-338.
Calotychos, Vangelis (επιμ.) 2012. Manolis Anagnostakis: Poetry and Politics, Silence and Agency in Post-War Greece. Fairleigh Dickinsons.
Γαραντούδης, Ευριπίδης 1998. «Τα ποιήματα του Μανούσου Φάσση και η παιδική ασθένεια της έμμετρης ποίησης». Πόρφυρας 86: 615-631.
Δάλλας, Γιάννης 2007. Μανόλης Αναγνωστάκης. Ποίηση και ιδεολογία. Αθήνα: Κέδρος.
Δασκαλόπουλος, Δημήτρης 1993. «Σχεδίασμα βιβλιογραφίας Μανόλη Αναγνωστάκη». Αντί περ. B΄ 527-528 (Αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη): 85-96.
Δαββέτας, Νίκος 2002. «Όψεις του Εμφυλίου στην ποίηση των Γ. Παυλόπουλου, Μ. Αναγνωστάκη, Τ. Σινόπουλου». Νέα Εστία 151: 436-443.
Ζήρας, Αλέξης 2007. «Αναγνωστάκης, Μανόλης». Στο Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόσωπα - Έργα - Ρεύματα - Όροι. Αθήνα: Πατάκης, σ. 90-91.
---1993. «Το Υ.Γ. ως άρνηση της ερμηνείας», Αντί περ. B΄ 527-528 (Αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη): 36-39.
Θεοδοσοπούλου, Μαρή 2015. «Πάλι Αναγνωστάκης». Η Εποχή (8/3/2015).
Ιλίνσκαγια, Σόνια 1976. Η μοίρα μιας γενιάς, Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής ποίησης στην Ελλάδα. μτφρ.-επιμ. Μ. Αλεξανδρόπουλος. Αθήνα: Κέδρος.
Ιεωρυμάκη Θάλεια 2014. «Ειδολογικά ίχνη στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη: Από την εφηβεία στην ωριμότητα». Πόρφυρας 153: 203-213.
Καστρινάκη, Αγγέλα 2005. «Δεν το 'ξερα πως ήμουν πλασμένος να 'ρθω μια μέρα πίσω στα σκονισμένα μονοπάτια: το ανεκπλήρωτο όνειρο του ταξιδιού και οι αμφισημίες μιας επιστροφής». Θέματα Λογοτεχνίας 30: 18-27.
Κοκόλης, Ξ. Α. 2001. «Σε τι βοηθά λοιπόν…» η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα. Αθήνα: Νεφέλη.
--- 1993. «Η ποίηση του Αναγνωστάκη και η ''Αριστερή'' κριτική. Τέσσερα παλαιότερα παραδείγματα». Αντί περ. B΄ 527-528 (Αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη): 40-48.
---. [1979] 1983. Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930-1960. Θεσσαλονίκη: Εγνατία.
Λεοντάρης, Βύρων 1983. Η ποίηση της ήττας. Αθήνα: Έρασμος. [δοκίμια πρωτοδημοσιευμένα την περίοδο 1960-1965].
Μαρκόπουλος, Γιώργος 1991. Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος. Αθήνα: Υψιλον.
Μαρωνίτης, Δ. Ν. 1989. «Ποίηση και ιστορία· Μ. Αναγνωστάκης: Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ.». Εντευκτήριο 6.4: 5-14.
---. 1976. Ποιητική και πολιτική ηθική· Πρώτη μεταπολεμική γενιά· Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος. Αθήνα: Κέδρος.
Μέντη, Δώρα 2007. «'Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση;' Ή λίγα λόγια για τη σιωπή του Μανόλη Αναγνωστάκη και τον Αγώνιο του Βύρωνα Λεοντάρη». Στο Πρόσωπα και προσωπεία. Εκδοχές της λογοτεχνικής ταυτότητας σε νεότερους Έλληνες ποιητές». Αθήνα: Gutenberg.
Μουλλάς, Παναγιώτης 1998. Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Αθήνα: Στιγμή.
---. 2003. «Το βάρος της ιστορίας: Αναγνωστάκης, Κύρου, Θασίτης». Στο Η ποίηση της Θεσσαλονίκης στον 20ο αιώνα. Συνέδριο Αφιερωμένο στον Γ.Θ. Βαφόπουλο, επιμ. Περικλής Σφυρίδης. Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης, σ. 65-67.
Μπακογιάννης, Μιχάλης Γ. 2006. «Το περιοδικό του Μανόλη Αναγνωστάκη Κριτική (1959-1961). Ρήγματα στην εσωστρέφεια». Ανακοίνωση στο Γ' Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (2-4 Ιουνίου 2006).
---. 2004. Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
---. 2003. «Η υποδοχή της ποίησης του Μανόλη Αναγνωστάκη από την κριτική της αριστεράς (1955-1962)». Στο Η ποίηση της Θεσσαλονίκης στον 20ο αιώνα. Συνέδριο Αφιερωμένο στον Γ.Θ. Βαφόπουλο, επιμ. Περικλής Σφυρίδης. Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης, σ. 136-149.
Ντουνιά, Χριστίνα 2000. Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης σφαίρας. Αθήνα: Καστανιώτης.
Orsina, Vincenzo 1995. Ο «Στόχος» και η σιωπή, πρόλ.-επιμ. Αλέξης Ζήρας, μτφρ. Α. Καλογιάννη. Αθήνα: Νεφέλη.
Παλεστέλ, Ζαν 2001. «Η σιωπή είναι μια πράξη…». Ελευθεροτυπία 30/11/ 2001.
Πολίτης, Αλέξης 2011. «Διαβάζοντας ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη». Νέα Εστία 1848: 516-522.
Πιπίνης, Γιάννης 1999. Μανόλης Αναγνωστάκης. Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης. Αθήνα: Σοκόλης.
Τζούμα, Άννα 1982. Ο χρόνος Ο λόγος. Η ποιητική δοκιμασία του Μανόλη Αναγνωστάκη: μια οπτική. Αθήνα: Νεφέλη.
Φραντζή, Άντεια 1988. Ούτως ή άλλως: Αναγνωστάκης, Εγγονόπουλος, Καχτίτσης, Χατζής. Αθήνα: Πολύτυπο.
---. [1997] 2000. «Τα "ανένταχτα" του Μανόλη Αναγνωστάκη. Προϋποθέσεις, ιστορικά συμφραζόμενα και ένταξή τους στο σύνολο του έργου». Νέο Επίπεδο 32:10-20.
Χαραλάμπους, Αγάθη 2014. «Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η λέξη "εποχή"». Κονδυλοφόρος 13: 159-182.
--- 2011. Η λέξη-πρόκα: Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Τόμ. Α΄-Β΄. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Κύπρου. Διαθέσιμη στο ιδρυματικό αποθετήριο Λήκυθος. Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει πίνακα λέξεων του ποιητικού και κριτικού έργου του Αναγνωστάκη.
Χατζηβασιλείου, Βαγγέλης 2005. «Το υπαρξιακό δράμα μιας ανυποχώρητης πολιτικής συνείδησης». Ελευθεροτυπία (1/7/2005).

Αφιερώματα περιοδικών

Εντευκτήριο 6 (1989).
Η Λέξη 11 (1/1982).
Αντί περ. Β' 527-528 (30 Ιουλίου 1993).
Ελί-τροχος 7 (Φθινόπωρο 1995).
Νέο επίπεδο 32 (Νοεμ. 2000).
ένθετο «Βιβλιοθήκη» της Ελευθεροτυπίας (30/11/2001).
Θέματα Λογοτεχνίας 30 (2005).
Η Λέξη 186 (Οκτ.-Δεκ. 2005). Περιλαμβάνεται η συνέντευξη «Σε β' πρόσωπο. Μια συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», 505-506 (αναδημοσίευση από το Η Λέξη 11).
Εντευκτήριο 71 (2005): «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης της Θεσσαλονίκης», πολυσέλιδο αφιέρωμα στον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005), με μεγάλο αριθμό συνεργασιών, αδημοσίευτα και ανέκδοτα κείμενα του Αναγνωστάκη, εικονογραφικό υλικό (φωτογραφίες, χειρόγραφα, άλλα ντοκουμέντα) και αναλυτικό χρονολόγιο των Δ. Δασκαλόπουλου και Μ. Στασινοπούλου. Περιεχόμενα: Γιώργος Κορδομενίδης (Σε πρώτο πρόσωπο), Δημήτρης Δασκαλόπουλος - Μαρία Στασινοπούλου (Μανόλης Αναγνωστάκης. Σχήμα βίου και έργου), Μανόλης Αναγνωστάκης (Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά. Επιμέλεια: Μισέλ Φάις), Μανόλης Αναγνωστάκης ( Ο Ιωάννης Μεταξάς και εγώ), Oscar Vladislas de Ludicz Milosz (Συμφωνία του Νοεμβρίου. Μετάφραση: Μανόλης Αναγνωστάκης. Παρουσίαση: Αθανασία Τσατσάκου), Φούλα Λαμπελέ (Τα μπλόκια), Στέφανος Μπαλής (Από τη «Φιλοπρόοδη Συντροφιά» στον «Εκπολιτιστικό Όμιλο Πανεπιστημίου»), Γιάννης Τριάρχου (Ο σύντροφός μας στην ΕΠΟΝ), Γιώργος Αποστολίδης («Ήμασταν από τότε αναθεωρητές». Συνομιλία με τον Μιλτιάδη Πολυβίου), Μιχ. Γ. Μπακογιάννης (Το περιοδικό Κριτική 1959-1961 του Μανόλη Αναγνωστάκη), Γιώργος Ζεβελάκης (Τρία γράμματα στον Αναγνωστάκη από το αρχείο της Κριτικής. Μίκης Θεοδωράκης, Γεώργιος Μ. Θεοδωράκης, Άγγελος Τερζάκης), Παναγιώτης Πίστας (Σημείωμα προσωπικό), Μιχ. Γ. Μπακογιάννης (Ο Αναγνωστάκης στη Μακεδονική Ώρα), Μανόλης Αναγνωστάκης, (Για την πνευματική Θεσσαλονίκη), Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου (Μανόλης Αναγνωστάκης. Στιγμιότυπα και αφηγήσεις), Γιώργος Παλιαδέλης («Με προκαλούν» είπες), Ελένη-Λίνα Ελεγμίτου (Ο Μανόλης Αναγνωστάκης), Τάσος Χατζητάτσης («Μια ιδιοτέλεια παρηγοριά στο βάθος»), Μίμης Σουλιώτης (Μερικές χρήσιμες πληροφορίες για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη), Πάνος Θεοδωρίδης (Αναγνωστάκης), Δημήτρης Καλοκύρης («Θα βρεθούν άνθρωποι να μιλήσουν για σένα…»), Τάκης Γραμμένος (Ο Αναγνωστάκης και εγώ), Θέμης Λιβεριάδης (Μια βραδιά στην «Τέχνη»), Ευάγγελος Χεκίμογλου (Μας γέρας προώρως), Μάκης Τρικούκης (Η γνωριμία μου με τον Μ. Αναγνωστάκη), Ρούλα Αλαβέρα (Σφραγίς επί της παρειάς), Αθανασία Τσατσάκου (Γράμμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη για το Περιθώριο '68-'69), Κλείτος Κύρου (Επιστολή στον Μανόλη Αναγνωστάκη), Μ.Μ. (Μαρτυρία), Μάρκος Μέσκος (Σαν υποθήκες), Αλέξης Ζήρας (Θητεία στη σιωπή), Μαίρη Μικέ (Ανοχύρωτη πόλη), Χρήστος Καββαδάς (Ένα σχόλιο στις Εποχές του Αναγνωστάκη), Διονύσης Καψάλης (Το καμαράκι κάτω από τη σκάλα).
Εντευκτήριο 72 (2005). «Πέντε λανθάνοντα κριτικά κείμενα του Αναγνωστάκη»: μικρό συμπλήρωμα στο προηγούμενο αφιερωματικό τεύχος (Νο 71).
Αντί περ. Β΄ 846 (1 Ιουλίου 2005).
Φιλόλογος 121 (Ιουλ.-Σεπτ. 2005).
Αφιέρωμα Επτά Ημέρες της Καθημερινής (1 Δεκεμβρίου 2005). Επιμέλεια αφιερώματος Γιώργος Ζεβελάκης - Κωστής Γιούργος.
«Ο Μανόλης Αναγνωστάκης με τον φακό της κριτικής»: Αποσπάσματα κριτικών για το έργο του μεταξύ των οποίων από τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, Αλέξανδρο Αργυρίου, Βάσο Βαρίκα κλπ. (Αυγή, 23 Ιουνίου 2005).
Κονδυλοφόρος 12 (2013): Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ - ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ. ΜΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ. Δημήτρης Πολυχρονάκης, «Η ιδιοτελής παρηγοριά της ποίησης. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης κριτικός του Κ.Π. Καβάφη», Κώστας Καραβίδας, «Καβάφης, Αναγνωστάκης και μικροϊστορία. Από την αισθηματοποίηση της ιστορίας στην ιστορικοποίηση του αισθήματος», Μιχ. Γ. Μπακογιάννης, «Ο Αναγνωστάκης και η καβαφική "παρα-φιλολογία". Η "άρνηση" ως αντίσωμα», Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Υπέρ ή κατά; Σημειώσεις κριτικής/σήματα της ποίησης. (Ο Καβάφης του Αναγνωστάκη)»
The Athens Review of Books 52 (Ιούνιος 2014). Κείμενα: Μιχάλης Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Αναγνωστάκη», Ιωάννα Ναούμ, «Μανόλης Αναγνωστάκης: διευρύνοντας τα όρια της πολιτικής ποίησης», Κατερίνα Μπλαβάκη, «Εσχατολογικά στοιχεία στην ποίηση Αναγνωστάκη: η "ιερή πόλη" και η μάχη των "ψευδοπροφητών"».
Πόρφυρας 153 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2014). Σελίδες για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη (υπογράφουν οι: Θεοτόκης Ζεβός, Γιώτα Τεμπρίδου, Θάλεια Ιερωνυμάκη, Γεράσιμος Ρομποτής, Εύα Γανίδου, Φίλιππος Φιλίππου και Μιχαήλα Καραμπίνη - Ιατρού).
Τα Ποιητικά 20 (2015): μικρό αφιέρωμα σε επιμέλεια της Βασιλικής Κοντογιάννη.
Ο Αναγνώστης 2 (2015): Αφιέρωμα στον Μανούσο Φάσση.
Φιλόλογος 162 (2015). Αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη με εισαγωγή και ανθολόγιο κειμένων (από τον Μ. Μπακογιάννη) και επτά κείμενα ομιλιών.
Μικροφιλολογικά Τετράδια (υπό έκδοση): η αλληλογραφία των Μ. Αναγνωστάκη και Τ. Σινόπουλου, σε επιμέλεια Δ. Κόκορη.

Δικτυακές πηγές - Τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ

Η σελίδα για τον Μ. Αναγνωστάκη στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας.
Η σελίδα του ΕΚΕΒΙ για τον Μ. Αναγνωστάκη.
Πανδέκτης: Θησαυρός Ελληνικής Ιστορίας & Πολιτισμού - Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία (οπτικό υλικό για τον Μ. Αναγνωστάκη).
Ανθολόγιο αναγνώσεων από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού.
Η σελίδα με βοηθητικό υλικό για τη διδασκαλία του ποιητικού έργου του Μ. Αναγνωστάκη από την δικτυακή πύλη του Υπουργείου Παιδείας.
Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ: Η δε πόλις ελάλησεν: Θεσσαλονίκη (Μ. Αναγνωστάκης) (1992). Ο ίδιος ο ποιητής αλλά και ο σκηνοθέτης Βασίλης Παπαβασιλείου διαβάζουν ποιήματα.
Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ: Παρασκήνιο (1983, σκηνοθεσία: Λάκης Παπαστάθης). Ο Μανόλης Αναγνωστάκης μιλάει για τις επιδράσεις που δέχτηκε από τους εκφραστές της μοντέρνας ποίησης, καταθέτει την άποψή του για τη χρήση της ομοιοκαταληξίας στην ελληνική ποίηση, θυμάται την πρώτη του απόπειρα να γράψει σε μοντέρνο ύφος και την πρώτη του δημοσίευση και κάνει λόγο για την πρώτη του ποιητική συλλογή. Αναφέρεται, επίσης, στις εμπειρίες του από την Κατοχή και τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση.
Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ: Μανόλης Αναγνωστάκης: Δεκαπέντε και μία κινούμενες εικόνες (Παρασκήνιο, 2007): Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή, η εκπομπή Παρασκήνιο συνέλεξε όλες σχεδόν τις κινηματογραφικές και τηλεοπτικές εικόνες του.
Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ: Περιπέτεια ενός ποιήματος (1990). Επεισόδιο αφιερωμένο στη μελοποιημένη ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη.
Ψηφιακά αρχεία ΑΣΚΙ: Μανόλης Αναγνωστάκης: ο πολίτης και ο διανοούμενος. Συζητούν ο Γιώργος Ζεβελάκης, ο Μίλτος Πολυβίου και ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης. Πηγή: Ραδιοφωνικό αρχείο Στο Κόκκινο 105,5, Αρχεία ΑΣΚΙ . Επιμέλεια εκπομπής: Ηλίας Νικολακόπουλος.
Μανόλης Αναγνωστάκης: Ο ποιητής και η πολιτεία του. Από τον ιστοτόπο του Ιδρύματος Μποδοσάκη: Αφιέρωμα, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Βασ. Σοφίας και Κόκκαλη), Τετάρτη 9 Δεκεμβρίου, 7.00 μ.μ. Μιλούν: Ευριπίδης Γαραντούδης, Νάσος Βαγενάς, Γιώργος Ζεβελάκης, Λάκης Παπαστάθης. Συντονίζει η Χριστίνα Ντουνιά.

Μια ενδεικτική και όχι εξαντλητική καταγραφή δίσκων με μελοποιήσεις και αναγνώσεις ποιημάτων του Αναγνωστάκη είναι διαθέσιμη στη Βιβλιογραφική Βάση της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα.

Το εξώφυλλο και τα περιεχόμενα του δίσκου «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης διαβάζει Μανόλη Αναγνωστάκη»

Το εξώφυλλο και τα περιεχόμενα του δίσκου «Μπαλάντες» του Μίκη Θεοδωράκη, με μελοποιήσεις ποιημάτων του Αναγνωστάκη

© Μαρία Ακριτίδου / Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 2014 (τελευταία ενημέρωση Φεβρ. 2016).

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

ΕΠΟΧΕΣ

ΕΠΟΧΕΣ 2
- I
- II
- III
- IV
- V
- VI
- VII
- VIII

ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ

ΕΠΟΧΕΣ 3

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2

Ο ΣΤΟΧΟΣ

ΥΓ.

[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
[56]
[57]
[58]
[59]
[60]
[61]
[62]
[63]
[64]
[65]
[66]
[67]
[68]
[69]
[70]
[71]
[72]
[73]
[74]
[75]
[76]
[77]
[78]
[79]
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
[85]
[86]
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]
[95]
[96]
[97]
[98]
[99]
[100]
[101]
[102]
[103]
[104]
[105]
[106]
[107]
[108]
[109]
[110]
[111]
[112]
[113]
[114]
[115]
[116]
[117]
[118]
[119]
[120]
[121]
[122]
[123]
[124]

9.3.15
90 χρόνια σήμερα από τη γέννηση του Μανόλη Αναγνωστάκη

εικόνα: Με τη Νόρα, στην Πεύκη, 1979.
Φωτογραφία: Ελένη-Λίνα Ελεγμίτου
(από το ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ,
Εντευκτήριο 71, 2005)

Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΝΟΡΑ Αναγνωστάκη αμπαλάριζαν την οικοσκευή τους για την Αθήνα όταν ο υπογραφόμενος άρχιζε να παρακολουθεί την πνευματική ζωή της Θεσσαλονίκης. Για πολλά χρόνια, οι Αναγνωστάκηδες ήταν ένα, κατά κάποιον τρόπο ή κατά πολλούς τρόπους, μυθικό ζευγάρι που άφησε βαθύ το χνάρι του στη λογοτεχνική ζωή της Θεσσαλονίκης είπ τρεις δεκαετίες (1950-1970)· ζήλευα πάντα όσους είχαν προλάβει να τους συναναστραφούν εδώ, να συχνάσουν στο ανοιχτό σπίτι τους, να ζήσουν από κοντά τη δημιουργική ατμόσφαιρα του περιοδικού Κριτική... Μόνος σύνδεσμος μαζί τους παρέμεναν, για καιρό, τα βιβλία με τα ποιήματα και τα άρθρα του Μανόλη Αναγνωστάκη, καθώς και οι εύστοχες παρεμβάσεις του από τις σελίδες της Αυγής· ακόμη, τα οξυδερκή δίοκμια της Νόρας Αναγνωστάκη, που τα "ανακάλυπτα" με έκπληξη κάθε φορά σε διάφορα έντυπα.

ΤΟΥΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΑ για πρώτη φορά τον Απρίλιο του 1997 σ' ένα δωμάτιο του «Ηλέκτρα Πάλας» στη Θεσσαλονίκη, όταν ήρθαν εδώ για την εκδήλωση «Θεσσαλονικέων Εσπερίδες: Τιμή στον Μανόλη Αναγνωστάκη» (θέατρο «Αυλαία», 15.4.1997), στο πλαίσιο ενός προγράμματος που συντόνιζα για λογαριασμό του Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997». Αλλά ουσιαστικά τους γνώρισα και τους συναναστράφηκα χάρη στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο και τη Μαρία Στασινοπούλου, τους οποίους "στεφάνωσε" το 1998 η Νόρα Αναγνωστάκη. Από τον Μάρτιο του 1998 και δώθε, είχα τη χαρά να με δέχονται θερμά στο φιλόξενο σπίτι της Πεύκης και να ακούω τις λιγόλογες, κοφτές ερωτήσεις τους για το πώς πάει το Εντευκτήριο, πώς είναι η πνευματική ζωή της Θεσσαλονίκης, τι κάνουν οι φίλοι τους (και μη...) που ζουν εδώ.

(εικόνα: Με τη Νόρα Αναγνωστάκη στο μπαλκόνι του σπιτιού όπου μεγάλωσε. Φωτογραφία: Μιλτιάδης Πολυβίου, Απρίλιος 1997)

ΠΑΡΟΤΙ (το ομολογώ) είμαι κυρίως "της πεζογραφίας", μου άρεσε να επιστρέφω στα ποιήματα του Αναγνωστάκη, ίσως επειδή «στερούνται κάθε ποιητικής πόζας» (Διονύσης Καψάλης). Και με συγκινούσε ιδιαίτερα το ότι μοιραζόμασταν το ίδιο πάθος για τα λογοτεχνικά περιοδικά· μάλιστα, με ωφέλησαν πολύ τα σχετικά κείμενά του, κυρίως ένα άρθρο του στην Αυγή, που αναδημοσιεύτηκε στο τεύχος 6 (1989) του Εντευκτηρίου.

ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ του Εντευκτηρίου στον Αναγνωστάκη (τεύχος 71, Δεκέμβριος 2005) εστιάζει κυρίως στο πρόσωπο του Αναγνωστάκη ― και όχι ακριβώς στο έργο του, για το οποίο έχουν δημοσιευτεί μονογραφίες, αφιερώματα και πολυάριθμα μεμονωμένα άρθρα. (Ταυτόχρονα, επιχειρεί να ζωντανέψει μια όχι και τόσο μακρινή εποχή που η Θεσσαλονίκη δεν ήταν η σημερινή κλειστή, αποκαρδιωτικά συντηρητική, ξενοφοβική πόλη.). Άνθρωποι που τον έζησαν στη Θεσσαλονίκη, ήδη από τα χρόνια του πανεπιστημίου, γράφουν για τη σχέση τους με τον Αναγνωστάκη και κυρίως για τα όσα αποκόμισαν από τη συναναστροφή τους μαζί του. Προστίθενται μερικά μελετήματα, που φωτίζουν, ελπίζω, ορισμένες επιμέρους πτυχές του έργου του Αναγνωστάκη.

ΟΠΩΣ ΓΡΑΦΟΥΝ ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και η Μαρία Στασινοπούλου στο κείμενό τους «Μανόλης Αναγνωστάκης: Σχήμα βίου και έργου», «Στο σπίτι της οδού Δικαστηρίων 20 στη Θεσσαλονίκη, 9 Μαρτίου του 1925, γεννιέται ο γιος του Ανέστη Αναγνωστάκη, γιατρού κρητικής καταγωγής, και της Ευαγγελίας Κασιμάτη. Λαμβάνει το όνομα Μανόλης [...]».
Ο Αναγνωστάκης πέθανε στην Αθήνα στις 23 Ιουνίου 2005 και κηδεύτηκε τέσσερις μέρες αργότερα, δημοσία δαπάνη.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γιώργος Κορδομενίδης
Σε πρώτο πρόσωπο

Δημήτρης Δασκαλόπουλος - Μαρία Στασινοπούλου
Μανόλης Αναγνωστάκης. Σχήμα βίου και έργου

Μανόλης Αναγνωστάκης
Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά.
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις

Μανόλης Αναγνωστάκης
Ο Ιωάννης Μεταξάς και εγώ

Oscar Vladislas de Ludicz Milosz
Συμφωνία του Νοεμβρίου
Μετάφραση: Μανόλης Αναγνωστάκης. Παρουσίαση: Αθανασία Τσατσάκου

Φούλα Λαμπελέ
Τα μπλόκια

Στέφανος Μπαλής
Από τη «Φιλοπρόοδη Συντροφιά» στον «Εκπολιτιστικό Όμιλο Πανεπιστημίου»

Γιάννης Τριάρχου
Ο σύντροφός μας στην ΕΠΟΝ

Γιώργος Αποστολίδης
«Ήμασταν από τότε αναθεωρητές». Συνομιλία με τον Μιλτιάδη Πολυβίου

Μιχ. Γ. Μπακογιάννης
Το περιοδικό Κριτική (1959-1961) του Μανόλη Αναγνωστάκη

Γιώργος Ζεβελάκης
Τρία γράμματα στον Αναγνωστάκη από το αρχείο της Κριτικής. Μίκης Θεοδωράκης, Γεώργιος Μ. Θεοδωράκης, Άγγελος Τερζάκης

Παναγιώτης Πίστας
Σημείωμα προσωπικό

Μιχ. Γ. Μπακογιάννης
Ο Αναγνωστάκης στη Μακεδονική Ώρα

Μανόλης Αναγνωστάκης
Για την πνευματική Θεσσαλονίκη

Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου
Μανόλης Αναγνωστάκης. Στιγμιότυπα και αφηγήσεις

Γιώργος Παλιαδέλης
«Με προκαλούν» είπες

Ελένη-Λίνα Ελεγμίτου
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης

Τάσος Χατζητάτσης
«Μια ιδιοτέλεια παρηγοριά στο βάθος»

Μίμης Σουλιώτης
Μερικές χρήσιμες πληροφορίες για τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη

Πάνος Θεοδωρίδης
Αναγνωστάκης

Δημήτρης Καλοκύρης
«Θα βρεθούν άνθρωποι να μιλήσουν για σένα...»

Τάκης Γραμμένος
Ο Αναγνωστάκης και εγώ

Θέμης Λιβεριάδης
Μια βραδιά στην «Τέχνη»

Ευάγγελος Χεκίμογλου
Μας γέρας προώρως

Μάκης Τρικούκης
Η γνωριμία μου με τον Μ. Αναγνωστάκη

Ρούλα Αλαβέρα
Σφραγίς επί της παρειάς

Αθανασία Τσατσάκου
Γράμμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη για το Περιθώριο '68-'69

Κλείτος Κύρου
Επιστολή στον Μανόλη Αναγνωστάκη

Μ.Μ.
Μαρτυρία

Μάρκος Μέσκος
Σαν υποθήκες

Αλέξης Ζήρας
Θητεία στη σιωπή

Μαίρη Μικέ
Ανοχύρωτη πόλη

Χρήστος Καββαδάς
Ένα σχόλιο στις Εποχές του Αναγνωστάκη

Διονύσης Καψάλης
Το καμαράκι κάτω από τη σκάλα

Το τεύχος 71 / Αφιέρωμα
στον Μανόλη Αναγνωστάκη
συνοδεύεται από dvd
με την εκπομπή
«Παρασκήνιο: Μανόλης Αναγνωστάκης»
και αποστέλλεται με αντικαταβολή 14,00 ευρώ,
μέσα στην Ελλάδα.

Πληροφορίες - παραγγελίες: entefkti@otenet.gr

Αναρτήθηκε από ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ στις 3/09/2015

MΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ: «ΕΠΙΣΚΕΥΑΣΤΗΣ ΑΝΑ

ΜΝΗΣΕΩΝ»

9 Μαρτίου 2014 dimartblog

https://dimartblog.com/2014/03/09/manolis-anagnostakis/

Η εύγλωττη σιωπή

—της Ελένης Κεχαγιόγλου—

«Θυμούμαι, άρα υπάρχω»
Μ.Α., ΥΓ.

17/11/1983, στο γραφείο του Τάκη Σινόπουλου (αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη)

«Από το 1971 δεν έχω γράψει τίποτα που να εντάσσεται σ’ αυτό που λέμε ποίηση. Από πολλούς αυτό θεωρείται σαν ακατανόητο. Μερικοί μου λένε ότι είναι μια προδοσία της ποίησης κλπ. Πρέπει να πω ότι […] προϊόντος του χρόνου το ενδιαφέρον μου για τον ποιητικό λόγο μειώνεται. Δεν ξέρω γιατί, δεν διαβάζω και πολλή ποίηση, δεν παρακολουθώ και, όπως είχα πει και σε μια συνέντευξη, δεν αισθάνομαι πια σαν αθλητής στον στίβο, αισθάνομαι περισσότερο σαν φίλαθλος στις κερκίδες και συχνά όχι καλός φίλαθλος. […] Η ποίηση σαν μια γλώσσα που δεν αφηγείται, που δεν περιγράφει, που δεν διδάσκει με αυτόν τον χρηστικό τρόπο της διδασκαλίας, αλλά που τείνει στην όσο γίνεται μεγαλύτερη συμπύκνωση, στο να βγάλει το απόσταγμα των πραγμάτων, έχει σαν κυριότερο εχθρό της τη φλυαρία, την πολυλογία, την περιττολογία. Ειλικρινά, θαυμάζω και σέβομαι τους πολυγράφους ποιητές, […] αλλά δεν πιστεύω πως ο ποιητής μπορεί να συγκινείται εξίσου από όλα. […] Η ποίηση είναι μια δυνατότητα έκφρασης. Θα μείνει κανείς μόνο σ’ αυτή τη δυνατότητα; ή θα επιχειρήσει να εκφραστεί και με άλλους τρόπους; ή θα φτάσει κάποτε σ’ ένα σημείο που δεν θα αισθανθεί την ανάγκη της έκφρασης − και αυτό όχι από αδιαφορία ή από παραίτηση, εντελώς το αντίθετο, από την οδυνηρή —αν θες— διαπίστωση της φτώχειας των εκφραστικών δυνατοτήτων, της φτώχειας δηλαδή των λέξεων να αποδώσουν την ουσία της ζωής. Τότε σταματά, τότε επιλέγει τη σιωπή, που και η σιωπή ορισμένες φορές και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι κι αυτή μια έκφραση, εγώ θα ‘λεγα πως είναι και μια πράξη» — λέει ο Μανόλης Αναγνωστάκης, το 1983 σε ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη το 1983 (του μόνου σκηνοθέτη σε εκπομπή του οποίου εμφανίστηκε ο μείζον ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς) ερμηνεύοντας ο ίδιος το πολυσχολιασμένο γεγονός της ποιητικής σιωπής του από το 1971 και εξής, καθώς το 1970 εκδόθηκε η τελευταία συλλογή του, Ο στόχος. Το δε 1971 συγκέντρωσε όλο το ποιητικό έργο του από το 1945 μέχρι το 1970, σε έναν τόμο, τα μόλις 88 ποιήματα του οποίου αποτελούν τα άπαντα του ποιητή από τις 7 όλες κι όλες ποιητικές συλλογές του˙ ποιήματα ο αριθμός των οποίων προσεγγίζει τα 100 εάν στα προηγούμενα προσθέσουμε τα περίπου 10 ποιήματα που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά χωρίς να περιληφθούν σε ποιητική συλλογή του..

Και τότε, στα 46 του χρόνια, ο ποιητής, αιφνιδιάζοντας συνάφι και αφοσιωμένους αναγνώστες, αποφασίζει ότι ολοκλήρωσε το ποιητικό του έργο – και ξεκινά η ποιητική σιωπή του, που συζητήθηκε και αναλύθηκε εκτενώς σε μπόλικα κριτικά κείμενα. Σιωπή, η οποία «έσπασε» το 1979 με την έκδοση του Περιθωρίου ’68-‘69, καθώς και το 1983 με το ΥΓ., δύο έργα τα οποία ο Αναγνωστάκης δεν τα συμπεριλαμβάνει στο βασικό corpus της ποίησής του. Ενδιαφέρον μεγάλο έχει μάλιστα η μαρτυρία του Λάκη Παπαστάθη (βλ. «Οι τρεις όψεις της σιωπής», Εντευκτήριο, τχ. 72, 2006) ότι η κοινή τους φίλη και νεοελληνίστρια φιλόλογος Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, επισκεπτόμενη τον ποιητή στον Ευαγγελισμό όπου νοσηλευόταν δεκαπέντε μέρες προτού πεθάνει, τον παρακαλούσε να δηλώσει ότι το ΥΓ. δεν είναι εκτός της ποίησής του, αλλά συνέχειά της. Πλην όμως εκείνος εσιώπησε…

Υστερόγραφο, εξώφυλλο και οπισθόφυλλο· το όνομα του Μανόλη Αναγνωστάκη
αναφέρεται μόνο μέσα, στην εσωτερική σελίδα εξωφύλλου.

Στάση την οποία εξάλλου προοικονομούσε ο «Επίλογος» στην τελευταία ποιητική του συλλογή Ο στόχος:

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.

[…]

«Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,
«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες
κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα»

Στο ίδιο αυτό θέμα, της πολυσυζητημένη σιωπής του, αναφέρεται σε συνέντευξή το 1993 στον Μισέλ Φάις (βλ. Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά, πρόλογος: Παντελής Μπουκάλας, επιμ.: Μισέλ Φάις, Πατάκης 2011): «Το ’71 ουσιαστικά σταματάει η ποιητική μου παραγωγή. Δεν γράφω καθόλου ποιήματα. Δεν αισθάνομαι την ανάγκη να γράφω ποιήματα, καθόλου. Συνεχίζω όμως εντατικά την πνευματική μου προσφορά με δοκίμια, με άρθρα, με ορισμένες μελέτες, με πολιτική δράση – αυτό που εγώ θεωρώ δημόσια παρέμβαση».

Επίσης, και στη συνομιλία του αυτή με τον Φάις εκφράζει την άποψή του ότι η ποίηση ανήκει στους νέους: «Δεν ξέρω, μου φαίνεται δύσκολο να γράψει ποίηση ένας άνθρωπος σε μεγάλη ηλικία, όταν περνάνε από το φίλτρο του μυαλού του η εμπειρία, όλες οι σκέψεις του, όλα αυτά όταν περνάνε, δεν μπορεί. Θέλει αυθορμητισμό, θέλει κάτι έξω από τον εαυτό σου η ποίηση, και το λέω εγώ που από νέος έγραφα ποιήματα αυτοστοχαζόμενα και ποιήματα εγκεφαλικά».

Την ίδια πεποίθηση, με άλλα λόγια, είχε εκφράσει και μπρος στην κάμερα του Λάκη Παπαστάθη, δέκα χρόνια νωρίτερα: «Πιστεύω τελικά πως η ποίηση είναι μια αισιόδοξη λειτουργία, κι αυτό άσχετα με το περιεχόμενό της, γιατί είναι αισιοδοξία το να πιστεύεις ότι μπορείς να εκφράσεις κάτι […]. Ή, αν θες, η ποίηση είναι μια γλώσσα που ανήκει σε μια χρονική περίοδο, σε μια περίοδο που λειτουργούν ακόμα οι ευπιστίες, οι αυταπάτες,[1] το όνειρο, η νεανικότητα, αν θέλεις, μια νεανικότητα που δεν έχει μεγάλη σχέση βέβαια με τη βιολογική νεανικότητα. Και πιστεύω ότι στους περισσότερους ποιητές, σχεδόν σε όλους, υπάρχει μια στιγμή κορύφωσης, που συμπίπτει με ένα χρονικό όριο μιας παρατεινόμενης νεανικότητας. Από κει και πέρα, ό,τι κι αν γράψει ή θα είναι επαναλήψεις ή θα είναι αντιγραφές του εαυτού του ή θα είναι πειραματισμοί πάνω σε τρόπους των νεοτέρων για να μην μείνει καθυστερημένος».

Κολάζ του Μανόλη Αναγνωστάκη (αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη). Ο Μ.Α. πίστευε πως το κολάζ πρέπει να είναι μικρού μεγέθους, όχι μεγάλο σαν αφίσα, να αναγκάζει τον θεατή να πλησιάσει για να δει τη λεπτομέρεια.

* * *

Όταν το 1979 κυκλοφορεί το Περιθώριο ’68-69 (ποιήματα που γράφτηκαν, κατά δήλωση του Αναγνωστάκη, τους τελευταίους μήνες του ’68 και τους πρώτους του ’69, και τα οποία ο ποιητής, όπως ήδη είπαμε, δεν περιλαμβάνει στο επίσημο ποιητικό του έργο) προξενεί αμηχανία σε κριτικούς και αναγνώστες˙ αμηχανία η οποία θα αυξηθεί το 1983 με το ΥΓ. −το βιβλίο το οποίο περιέχει και τον περίφημο στίχο: «(Γηράσκω αεί αναθεωρών)»− που θα κυκλοφορήσει σε 100 αντίτυπα, ως ένα φυλλάδιο 32 σελίδων εκτός εμπορίου και θα μοιραστεί χέρι με χέρι, ενώ θα χτυπήσει κόκκινο το 1987 με την έκδοση του βιβλίου Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μια πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης.

Κι αυτό, διότι κριτικοί και αναγνώστες βρίσκονται «αντιμέτωποι» με έναν άλλον από τον αγαπημένο τους γνώριμο Μανόλη Αναγνωστάκη. Με μια γραφή που διαφοροποιείται μορφικά σε μεγάλο βαθμό από τον προηγούμενο ποιητικό του εαυτό, μια διαφοροποίηση που –σύμφωνα με τον Αλέξη Ζήρα− «σημαίνει ότι αποφασίζει να έρθει αντιμέτωπος με το πρότυπο του ποιητικού λόγου που ο ίδιος υπηρέτησε επί τόσα χρόνια, αρνούμενος να επαναλάβει τη σύμβαση της ποιητικής πράξης – τουλάχιστον έτσι όπως τη γνωρίσαμε από εκείνον ή από άλλους, συνομηλίκους, παλαιότερους ή νεότερούς του ποιητές» (βλ. «Το ΥΓ. ως άρνηση της ερμηνείας», Αντί, αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη, τχ. 527-528, 30 Ιουλίου 1993). Και έτσι, τα δύο τελευταία ποιητικά έργα, γραμμένο στο περιθώριο μιας εποχής (ή και της ποίησής του) το ένα, και ως υστερόγραφο του ποιητικού του λόγου (ή και της ποίησής του) το άλλο, αυτονομούνται από το «κυρίως κείμενο» των ποιημάτων του Αναγνωστάκη και επιζητούν τη συνενοχή του αναγνώστη που, πίσω από τον ελλειπτικό τους λόγο, πέρα από τα θραύσματα λόγου στην κάθε τυπωμένη σελίδα, δημιουργούν εικόνες που επιτρέπουν στη δημιουργική φαντασία να δράσει, ανακαλύπτοντας το ποίημα ακόμη και πίσω από την απλή αναφορά ενός ονόματος: «Μπαχ».

Σπύρος Τσακνιάς, Νόρα Αναγνωστάκη και Μανόλης Αναγνωστάκης, Πήλιο, 1986
(αρχείο Σπύρου Τσακνιά)

Ο πονοκέφαλος του αναγνώστη στο Περιθώριο ξεκινά ήδη στην πρώτη σελίδα, οπότε διαβάζει: «Τώρα πια που δεν γράφω». Ή όπως αναρωτιέται ο Σπύρος Τσακνιάς: «Τι γράφει άραγε ένας ποιητής που αρχίζει με τη δήλωση πως τώρα πια δεν γράφει;» — και συνεχίζει προτείνοντας την ερμηνεία ότι πρόκειται για την επιλογή «μιας ριψοκίνδυνα αντιποιητικής γραφής εντός της οποίας εντοιχίζεται η ποιητική σιωπή του, αντί μιας αθόρυβης απομάκρυνσης από τον πνευματικό στίβο και μιας καταβύθισης είτε στην πολιτική πράξη είτε στην πολιτική απραξία». Όπως ωστόσο επισημαίνει: «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι ανίκανος να αποφύγει τη λήψη θέσεως. Όπως είναι ανίκανος να ρητορεύει για το “αδιέξοδο της εποχής”»[2] — και έτσι, η επιλογή της σιωπής γίνεται π ο ι η τ ι κ ή π ρ ά ξ η (βλ. Σπύρος Τσακνιάς, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Το περιθώριο ’68-’69», Καθημερινή, 31 Ιανουαρίου 1980· τώρα, Δακτυλικά αποτυπώματα, Καστανιώτης 1983). Το βιβλίο που ξεκινά με την αντιφατική δήλωση «Τώρα πια που δε γράφω» —στο εναρκτήριο κείμενο που ολοκληρώνεται με την εντός παρενθέσεως, à propos, ομολογία: (Σ’ όλη μας τη ζωή βουλιάξαμε πολλά καράβια μέσα μας, ίσως για να μη ναυαγήσουμε μια ώρα αρχύτερα εμείς οι ίδιοι»)— ολοκληρώνεται με το καταφανώς ειρωνικό σχόλιο ενός στίχου που δεσπόζει μόνος του σε μια ολόκληρη σελίδα: «Έκτοτε γράφτηκαν πολλά ποιήματα…» — με τα αποσιωπητικά σαν να δηλώνουν ότι, αντίθετα και με ό,τι ο γράφων ισχυρίζεται, η ποίηση δεν τελειώνει ποτέ. Και ενόσω ο ποιητής επιλέγει να σιωπήσει, τα ποιήματα γράφονται, έστω και παρά τη θέλησή του, έστω και ερήμην του.

Ούτως ή άλλως, ο ποιητής –πολλά χρόνια προτού στραφεί στην αποσιώπηση των δύο τελευταίων του βιβλίων− χαμηλότονα και εντός παρενθέσεως (και πάλι) έχει δηλώσει στο ποίημα «Εκεί…» από τη Συνέχεια του 1954: «(Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπό μας)».[3]

Το ΥΓ., το «Περιθώριο στο “Περιθώριο”», όπως ένας στίχος του δηλώνει, εκφράζει για τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (βλ. «Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η ποίηση έξω από τις σελίδες», Γράμματα και Τέχνες, τχ. 25, Ιανουάριος 1984) «την ποιητική βούληση του Μ.Α. να βγει από τη σελίδα […] για να ξεφύγει από τις περιορισμένες διαστάσεις της και, φυσικά, για να μιλήσει σ’ ένα χώρο νέο, ανοιχτό».

Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη

Το ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο (στο οποίο ο ποιητής αναρωτιέται: «Γιατί υποχρεωτικά να μιλήσω;» − λες και δηκτικά απαντά με το ρητορικό του αυτό ερώτημα στις επίμονες αιτιάσεις μέχρι σήμερα «μα γιατί σιωπούν οι διανοούμενοι;») δίνει επίσης ορισμένα κλειδιά της ποιητικής του Αναγνωστάκη που δηλώνει «Ψάχνοντας τις λέξεις άρχισε το ψέμα». Κι αν η τέχνη, η αναζήτηση της μορφής, υποχρεώνει τον δημιουργό να απομακρυνθεί από την «αλήθεια», ως «ζωή» ορίζονται οι αναμνήσεις «(Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή)». Μα ίσως ο ποιητής αντιμετωπίζεται ως: «Επισκευαστής αναμνήσεων»· κι έτσι, δυο λέξεις μόνες σε μία σελίδα λες και δίνουν με τρόπο περιεκτικό το πώς αντιλαμβάνεται μια εποχή τον ποιητή. Μα εκείνος «Έψαξε — τίποτα κάτω από τις λέξεις». Κι ωστόσο, «Μα πόσα άλλα κρυμμένα βαθιά…» ό,τι και να πει, ό,τι και να γράψει — και με τον υπαινιγμό αυτό, με τον αναγνώστη να καλείται να συμπληρώσει το κρυφό νόημα των αποσιωπητικών, ο Μ. Α. θα κλείσει το κεφάλαιο ποίηση, οριστικά πια. Και δεν θα επιστρέψει παρά με την περσόνα του Μανούσου Φάσση, του σατιρικού ποιητή, οι κεφάτοι στίχοι του οποίου θα του επιτρέψουν να αξιοποιήσει την παιδιόθεν ευκολία του στη ρίμα και να μιλήσει, να αστειευτεί και να σαρκάσει τον εαυτό του, την Αριστερά, τα στερεότυπα και τις κοινοτοπίες.

* * *

Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο ακτινολόγος που καταγόταν από το Ρέθυμνο, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1925, και από το 1978 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, από τη νεαρή του ηλικία εντάχθηκε στην Αριστερά, πήρε μέρος στον Εμφύλιο, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο το 1949, ενώ την ίδια χρονιά τον διέγραψαν από το Κόμμα. Αντιτάχθηκε στη λογική της στρατευμένης λογοτεχνίας της Επιθεώρησης Τέχνης εκδίδοντας (1959-1961) το περιοδικό Κριτική, το οποίο συνέβαλε στη γνωριμία των ομοτέχνων του με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα. Το 1968, ύστερα από τη διάσπαση του ΚΚΕ, εντάχθηκε στις τάξεις του ΚΚΕ Εσωτερικού με το οποίο υπήρξε μετά τη μεταπολίτευση υποψήφιος βουλευτής και ευρωβουλευτής. Κι αν σιώπησε ποιητικά, η παρουσία του στα γράμματα, με τις δημοσιεύσεις του και τις παρεμβάσεις του σε εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και στην πολιτική ζωή υπήρξε ηχηρή. Εκεί, όπου στηλίτευσε την «τόση κακότητα εν ονόματι του ανθρωπισμού» (ΥΓ.) και όπου μπορούσε να μην πιστεύει πια στα «ατσάκιστα ψυχικά ελάσματα» − κάτι που η ποίηση αισθανόταν πως δεν του το επέτρεπε.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ποιητής-ορόσημο του μεταπολέμου, σε τηλεοπτική του συνέντευξη στον Πέτρο Κουναλάκη το 1993, αφότου ζήτησε από τον δημοσιογράφο να εγκαταλείψει τους χαρακτηρισμούς «μεγάλος ποιητής» κ.λπ., είπε: «Δεν θεωρώ τον εαυτό μου μορφωμένο ή καλλιεργημένο ή ειδικευμένο σε κάτι. […] Ενημερωμένος ήμουνα, ενημερωμένος ναι — αλλά διαβασμένος, συστηματικά διαβασμένος, δεν υπήρξα ποτέ» − και δείχνει την άβυσσο αισθητικής που τον χωρίζει από σημερινούς ομοτέχνους του, οι οποίοι ερίζουν για το ποιος είναι «πραγματικός διανοούμενος». Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Ανέστης και Μανόλης (αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη)

[1] Σε μια εποχή, για την οποία ο ποιητής σημειώνει: «Τώρα μπορεί ο καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει, για την αγωνία της εποχής, το αδιέξοδο, την απανθρωπία του αιώνα, τη χρεωκοπία των ιδεολογιών, τη βαρβαρότητα της μηχανής, για δίκες, για φράγματα, για ενοχές, για γρανάζια.

»Όλα έχουν κωδικοποιηθεί, ταξινομηθεί, αποδελτιωθεί, έχουν περάσει στα λεξικά και στις εγκυκλοπαίδειες, προσφέρονται έτοιμα σε πακετάκια αυτοσερβιρίσματος, σε κάθε βαλάντιο χωριστά.

»Θα ’ρθει ένας καιρός, που σε ζωολογικούς κήπους, σε τσίρκα και σε κέντρα παιδικής χαράς, θα συντηρούνται σε ειδικούς στεγανούς κλωβούς, άνθρωποι-δείγματα μιας περασμένης εποχής, προς ικανοποίησιν της περιεργείας του κοινού και προς χρήσιν των σχολείων και των επίδοξων συγγραφέων» — και δεν είχε προφτάσει να ζήσει την ανθρωποφαγία και τον παραλογισμό της εποχής του Διαδικτύου…

[2] Στο δε ΥΓ. αναφέρεται στη χρήση της αγαπημένης του παρένθεσης και (ενίοτε) των αποσιωπητικών ως εξής: «Μιλούσε συνεχώς με παρενθέσεις και αποσιωπητικά, σαν τυφλός που βάδιζε σ’ ένα δωμάτιο γεμάτο έπιπλα».

[3] Διόλου τυχαία, στο Περιθώριο ’68-’69 ορίζει τη χρονική περίοδο κατά την οποία σιωπά ως εξής: («Τώρα πια μιλάμε χωρίς αυταπάτες, χωρίς ηθικολογικές προκαταλήψεις, χωρίς καμιά επιταγή άνωθεν ευθύνης – για μια σκέτη αξιοπρέπεια. Στην οριζοντίωση της εποχής μας να κρατήσουμε ισχνές καλαμιές. Είναι ο πιο αχάριστος και συγχρόνως γελοίος –για τους άλλους− αγώνας, γιατί είναι δύσκολο να φανταστείς τον Δον Κιχώτη ψύχραιμο, υπολογιστικό, χωρίς αισθηματολογίες, να γνωρίζει ότι οι ανεμόμυλοι είναι πραγματικοί και μολαταύτα να τους πολεμά. Μιλάμε χωρίς ιδιοτέλεια, χωρίς μίσος, χωρίς καν μαχητικότητα. Επαρχιακοί θεατρίνοι μπροστά σε μιαν άδεια αίθουσα χωρίς χειροκροτήματα.

»Ο μεγαλύτερος κίνδυνος: ο πειρασμός της έπαρσης, της περιφρόνησης των πρώην φίλων, των επιδεικτικών χειρονομιών αηδίας.

»Η μάχη να δίνεται μ ε τ ά την αηδία και την επίγνωση της ματαιότητας – μη συναντηθείς σε καμιά παρακαμπτήριο μαζί τους».

* * *

Μανόλης Αναγνωστάκης

[Εκεί…]

Εκεί θα τα βρεις.
Κάποιο κλειδί
Που θα πάρεις
Μονάχα εσύ που θα πάρεις
Και θα σπρώξεις την πόρτα
Θ’ ανοίξεις το δωμάτιο
Θ’ ανοίξεις τα παράθυρα στο φως
Ζαλισμένα τα ποντίκια θα κρυφτούν
Οι καθρέφτες θα λάμψουν
Οι γλόμποι θα ξυπνήσουν απ’ τον άνεμο
Εκεί θα τα βρεις
Κάπου — απ’ τις βαλίτσες και τα παλιοσίδερα
Απ’ τα κομμένα καρφιά, δόντια σκισμένα,
Καρφίτσες στα μαξιλάρια, τρύπιες κορνίζες,

Μισοκαμένα ξύλα, τιμόνια καραβιών.
Θα μείνεις λίγο μέσα στο φως
Ύστερα θα σφαλίσεις τα παράθυρα
Προσεχτικά τις κουρτίνες
Ξεθαρρεμένα τα ποντίκια θα σε γλείφουν
Θα σκοτεινιάσουν οι καθρέφτες
Θ’ ακινητήσουν οι γλόμποι
Κι εσύ θα πάρεις το κλειδί
Και με κινήσεις βέβαιες χωρίς τύψεις
Θ’ αφήσεις να κυλήσει στον υπόνομο
Βαθιά βαθιά μες στα πυκνά νερά.
Τότε θα ξέρεις.
(Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος να
κρύψουμε το πρόσωπό μας).

Ξεθαρρεμένα τα ποντίκια θα σε γλείφουν… (1984, αρχείο Γιώργου Ζεβελά

κη)

* * *

Μανόλης Αναγνωστάκης, ο ποιητής της συνέχειας

Μανόλης Αναγνωστάκης: Το ανεξίτηλο υστερόγραφο

Η ποίηση συμπυκνώνει όλα όσα είσαι και δεν είσαι. Και το να μην είσαι στην ποίηση είναι το πιο δύσκολο να εκφραστεί. Πρόκειται για μια αναζήτηση που δεν σταματά και διαρκώς ζητά από τον ποιητή θάρρος, τόλμη, αποφασιστικότητα και ετοιμότητα να δεχτεί τα πάντα. Αυτό που δεν είσαι ορίζει την ποιητική έκφραση, στόχευση, φιλοδοξία και ολοκληρώνει το ποιητικό σύνολο. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης πορεύτηκε ποιητικά –και όχι μόνο- με αυτό που δεν ήταν. Δεν υπήρξε ηττημένος -περισσότερο αδικαίωτος-, αφού επέμεινε μέχρι τέλους στα λόγια του. Δεν υπήρξε οπορτουνιστής για να αρέσει, να ταιριάζει στα σαλόνια και στα σοφά αλώνια. Δεν υπήρξε ελιτιστής, στυγνός πραγματιστής, αλλά ποιητής του δρόμου και όχι του παράδρομου. Δεν υπήρξε ακατανόητα πεσιμιστής, μα ούτε και τιμητής. Ο Αναγνωστάκης γνώριζε ότι ο ποιητής πρέπει να λέει την αλήθεια κι ας υπήρχαν ενοχλητικές λεπτομέρειες στη διάρκεια της δημιουργίας, της ζωής του. Λεπτομέρειες σκόπιμα αφημένες από τους “νικητές” και τους συμβιβασμένους που επιβίωσαν, προχώρησαν. Δεν υπήρξε φλύαρος και σοβαροφανής, το λίγο ήταν πολύ και το τίποτα τα πάντα. Αγέρωχος και με τραύματα φανερά παρουσιάστηκε, προχώρησε, αποχώρησε. Κι αν ήταν σίγουρος γι’ αυτά που ήταν, ήταν ακόμη πιο σίγουρος γι’ αυτά που δεν ήταν. Ποιητής με υστερόγραφο που δεν έσβησε ποτέ!

Βιογραφικό σημείωμα και σημειώσεις

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε το 1925 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ιατρική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και μετεκπαιδεύτηκε στην Ακτινολογία στη Βιέννη. Εργάστηκε ως γιατρός στη Θεσσαλονίκη και από τα τέλη του 1978 ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Πολιτικά στρατευμένος από νεαρή ηλικία στον χώρο της ανανεωτικής αριστεράς, υπήρξε αρχισυντάκτης του φοιτητικού περιοδικού “Ξεκίνημα” (1944). Πήρε μέρος στην Αντίσταση και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου καταδικάστηκε από το στρατοδικείο σε θάνατο για την παράνομη πολιτική του δράση (1949). Το 1945 πραγματοποίησε την πρώτη επίσημη εμφάνιση του στον χώρο των γραμμάτων με την ποιητική συλλογή “Εποχές”. Ακολούθησαν οι “Εποχές 2” (εκδόθηκαν το 1948, κατά τη διάρκεια της προφυλάκισης του ποιητή), οι “Εποχές 3” (1951), η “Συνέχεια”, η συγκεντρωτική έκδοση “Τα ποιήματα 1941-1956” (1956), η “Συνέχεια 2” και η “Συνέχεια 3” (1962 –συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση του 1956). Στη συνέχεια σιώπησε ποιητικά ως το 1969, οπότε δημοσίευσε το “Περιθώριο”. Τον επόμενο χρόνο (1970), ποιήματα από τη συλλογή “Ο στόχος” περιλαμβάνονται στον τόμο “18 κείμενα”. Το 1971 εκδίδεται το σύνολο του ποιητικού του έργου με τον τίτλο “Τα ποιήματα 1941-1971”. To 1978 εκδίδονται τα “Αντιδογματικά” και το 1979 το “Περιθώριο 68-69”. To 1983 κυκλοφορεί το “ΥΓ.” και δύο χρόνια μετά τα “Συμπληρωματικά: Σημειώσεις κριτικής”. To 1987 εκδίδει το βιβλίο “Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης: Η ζωή και το έργο του”. Από το 1959 ως το 1961 υπήρξε διευθυντής του περιοδικού “Κριτική”, μέσα από τις στήλες του οποίου πρόβαλε τα σύγχρονα του ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα. Συνεργάστηκε με την εφημερίδα “Αυγή” και τα περιοδικά “Ελεύθερα Γράμματα”, “Φιλολογικά Χρονικά”, “Νέα Ελληνικά”, “Διάλογος”, “Επιθεώρηση Τέχνης”, “Εποχές”, “Ο αιώνας μας”, “Θούριος”, όπου έγραψε δοκίμια, μελέτες και κριτικές βιβλίων. Έργα του μελοποιήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη και άλλους έλληνες συνθέτες, ενώ μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες.

Και να που υπάρχει χώρος κάτω από το κείμενο. Πάντα υπήρχε χώρος στο κείμενο του Αναγνωστάκη. Τον γέμιζε όσο χρειαζόταν και μετά προχωρούσε. Στο υπόλοιπο λευκής σελίδας ας στερεώσουμε τις σημειώσεις μας, δίχως παίδεμα (θα γίνει παρακάτω), δίχως δισταγμό. Μία λέξη, μία φράση για να θυμηθούμε: Ποδόσφαιρο. Συνέπεια. Συνομιλία. Σιωπή. Σάτιρα. Ελευθερία. Ποιητής. Και όπως καρφώθηκαν, έτσι θα περιμένουμε τη γραμμή του αίματος των λέξεων, το μελάνι τους, να ακολουθήσουμε. Πάμε.

σώμα ανθεκτικό και πνεύμα θαλερό

Ποδόσφαιρο, συνέπεια, συνομιλία

Τρεις λέξεις, τρεις πτυχές, τρεις αυλακιές, χαραμάδες λυτρωτικές. Πάνω σε σώμα ανθεκτικό και πνεύμα θαλερό. Με σημάδια φυσικά, αφού ο χρόνος επιβεβαίωσε και οριστικοποίησε τα ζόρικα βιώματα. Αυτές οι λέξεις έγραψαν στο μέσα δέρμα του Αναγνωστάκη. Το πρώτο τρίπτυχο ξεκινά με το ποδόσφαιρο, με τον Άγιαξ, με την ομορφιά. Και ομορφιά σημαίνει ποίηση αναγνωρισμένη. Αυτήν παρατήρησε (ομορφιά) και αυτήν θαύμασε δίχως ενστάσεις και αστερίσκους. Με πάθος, χαρά, λαχτάρα, έγραψε το 1984 στην εφημερίδα “Αυγή” για την ομάδα που ξέφυγε από όρια και αριθμούς, για τον Άγιαξ της νιότης, της ανάμνησης, της ανάγκης του μέλλοντος. Ο Αναγνωστάκης εκφράζει την ένσταση του για ό,τι βλέπει στο ποδοσφαιρικό γήπεδο. Γι’ αυτόν δεν είναι αποκομμένο από το πολιτικό, κοινωνικό. Την ομορφιά, την ιδιοφυΐα, τη γοητεία, την ποίηση έψαχνε στο μαγικό χαλί του γηπέδου. Και η ποίηση βρισκόταν στο δεμάτι. Γιατί μόνο το δεμάτι ήταν η ποίηση. Το κείμενο αυτό είναι η φωνή του ποιητή, του πολιτικού όντος, του ανθρώπου που πάντα έθετε ερωτήματα, του Μ.Α.

Η δεύτερη λέξη του τριπτύχου είναι ζητούμενο, αιτία και μεγάλο βάρος για τον ποιητή, κάθε ποιητή. Το ερώτημα, λοιπόν, αναπόφευκτο: υπήρξε συνεπής ο Αναγνωστάκης; Ναι! Απόλυτο και αδιαμφισβήτητο “Ναι”. Η κατάφαση δεν αφορά μόνο τον ποιητή, αφορά και τον πολίτη Αναγνωστάκη. Η θέση του πολίτη με αυτή του ποιητή ταυτιζόταν. Μην το θεωρείτε δεδομένο, διότι εύκολα η μία ιδιότητα ακυρώνει την άλλη. Στον Αναγνωστάκη αυτό δεν συμβαίνει. Όταν οι τροχοί περνούν πάνω από κορμιά, μυαλά, ιδέες, όνειρα και οι εποχές σαρώνουν και σαρώνονται την ίδια στιγμή, αυτός είναι εκεί και βλέπει καθαρά τι γίνεται. Στα ποιήματα του, από την αρχή, ξέρει τι ζητάει, ξέρει σε τι ελπίζει και ξέρει που θέλει να πάει και πώς. Η νοσταλγία, η μνήμη, η απώλεια, η επιμονή, η ευθύνη, η μεγάλη προσδοκία, η ετοιμότητα για διάψευση ή επιβεβαίωση, συνθέτουν τη συμπεριφορά του M.A στο ξεκίνημα του ποιητικού βίου. Όλα αυτά εκκινούν από την ανάγκη του να δημιουργήσει εν μέσω ερειπίων, να δημιουργήσει πριν και μετά την ερείπωση: Δημιουργώντας μια ποίηση πάνω από κάθε καταστροφή [σ.σ από το ποίημα Επίγνωση]. Ο ποιητικός λόγος ωριμάζει, γίνεται ακόμη πιο αληθινός, ό,τι τον ενοχλεί, τον βασανίζει, τον τσιγκλάει δεν πέφτει στη λήθη, όχι, περνά από το κόσκινο του απαραίτητου –και γι’ αυτόν- αντιλόγου. Οι στίχοι του Μ.Α δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, δεν μπορούν να ιδωθούν με συμπάθεια και δεν μπορούν να αγνοηθούν. Στιβαροί και με μια ειρωνεία που τσακίζει κόκαλα. Ο ποιητής εξελίσσεται αλλά τίποτα δεν αλλάζει τις βαθύτερες σκέψεις του, την ανάγκη να ναι πιστός και έντιμος, να βάζει τα πράγματα στη θέση τους και να μη χαρίζεται σε κανέναν. Αν αυτό δεν είναι συνέπεια, τότε απλά ξύνουμε τσαλακωμένα χαρτιά.

Η τρίτη λέξη δεν αφορά μόνο τον αναγνώστη. Ο ποιητής συνομιλεί με ομοτέχνους και με τον εαυτό του. Ας δούμε, λοιπόν, τη συνομιλία στον Αναγνωστάκη. Όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή (σ.46) του Παντελή Μπουκάλα, στην έκδοση “Έλληνες ποιητές” της “Καθημερινής”, Η μέθοδος αυτής της (κριτικής) συνομιλίας δεν ήταν άγνωστη στον Αναγνωστάκη, ο οποίος, επιπλέον, ενσωμάτωνε στο κείμενο του αρκετά συχνά στίχους (ή σπαράγματα) από το έργο άλλων ποιητών, ή προέβαινε σε διαυγείς μνείες. Για παράδειγμα, στο κρίσιμο ποίημα “Όταν αποχαιρέτησα” της Συνέχειας 2, γραμμένο την “9η Θερμιδώρ” κατά την υπαινικτική υποσημείωση, θέτει και πάλι το ερώτημα, περισσότερο πολιτικής τάξεως παρά λογοτεχνικής: “Πώς να μιλήσω;”. Και δυο στίχους παρακάτω: “Πώς να μιλήσω”, αυτή τη φορά δίχως ερωτηματικό, σαν να εννοείται ότι δεν υπάρχει απάντηση, ότι δεν θέλει απάντηση από κανέναν τρίτο. Τι δημιουργεί τον κόμπο στον λαιμό που εμποδίζει τις λέξεις να ειπωθούν και να δείξουν: Το “πού να στοιβαχτούνε τα γεγονότα”, βαριά γεγονότα, μολυβένια. Το πώς “τόσες φορές να ξαναγίνουν αριθμοί”. Κι έπειτα το “πώς να εξηγήσω πιο απλά τι ήταν ο Ηλίας/η Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός Αιγύπτου/η 3η Μαϊου, το τραμ 8, η «Αλκινόη»/ το σπίτι του Γιώργου, το αναρρωτήριο”. Μόνο που το επίρρημα απλά δεν θα μπορούσε να πείσει ότι ο ποιητής είχε στο νου του τον “Γέροντα στην ακροποταμιά” του Σεφέρη (1944). Να όμως που σε τέσσερις-πέντε στίχους παρακάτω προχωρούμε από την υποδήλωση στην κατάδειξη. Γιατί ο Αναγνωστάκης αποφασίζει: “Θα σου μιλήσω πάλι ακόμα με σημάδια/Με σκοτεινές παραβολές και παραμύθια/Γιατί τα σύμβολα είναι πιο πολλά από τις λέξεις/Ξεχείλισαν οι περιπέτειες οι ιδιωτικές/Το άψογο πρόσωπο της Ιστορία θολώνει”. Οι παραβολές και τα παραμύθια δεν είναι παρά ο Σεφέρης του “Τελευταίου Σταθμού” (1944): “Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές/είναι γιατί τ΄ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη/δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή/γιατί είναι αμίλητη και προχωράει”. Και συνεχίζει (σ. 46-47) ο Π. Μπουκάλας. Εξίσου δύσκολο θα ήταν να συνδυάσουμε το ίδιο επίρρημα απλά, με το γενέθλιο ποίημα μιας νέας Αριστεράς η οποία όμως δεν απέκτησε ποτέ υπόσταση. Μιλά για το Κατά Σαδδουκαίων του Μιχάλη Κατσαρού, που εκδόθηκε το 1953, δυο χρόνια πριν το ποίημα του Αναγνωστάκη που συζητούμε. “Θέλω να μιλήσω απλά για την αγάπη των ανθρώπων/και παρεμβαίνουν οι θύελλες/παρεμβαίνει το πλήθος στο στήθος μου/το τρομερό ηφαίστειο που λειτουργεί κατ’ από πέτρες./Τα φριχτά ερωτήματα παραμένουν επίμονα μαύρα υγρά ακατανόητα” έγραψε ο Κατσαρός, υποδεικνύοντας τον δικό του κόμπο. Και δυο σελίδες παρακάτω μιλάει κι αυτός για “τόσα γεγονότα”(που είναι αδύνατο να ιστορηθούν, άρα πώς να αφομοιωθούν και να ξεπεραστούν), και θέτει το ίδιο ακριβώς ερώτημα με τον Αναγνωστάκη: Πώς να καταχωρήσω τόσα γεγονότα-τόσες απόπειρες/Πώς να μιλήσω;”. Έχουν μεσολαβήσει άλλωστε οι στίχοι: “Δεν έχομε τίποτα να μας πούμε/έτσι που όλα προδοθήκανε”. Διπλός λοιπόν ο διάλογος του ποιήματος του Αναγνωστάκη.

Σε άλλο σημείο (σ. 47) της ανάλυσης του Π. Μπουκάλα διαβάζουμε. Ο Αναγνωστάκης δεν παρέλειπε να αναψηλαφεί την ίδια του την ποιητική προϊστορία, ενθέτοντας παλαιότερους στίχους του σε νέα ποιήματα του, ενδεχομένως επειδή έβλεπε το σύνολο του έργο του όπως το βλέπει και ο προσηλωμένος αναγνώστης του: ως συνεχές κείμενο, ως ενιαία αφήγηση, με τις στάσεις και τις ανακλήσεις της. […] “Στον Αναγνωστάκη, οι διακειμενικές αναφορές μοιράζονται, θεωρητικά και πρακτικά, κατά βάση σε δύο κατηγορίες: σε αυτοαναφορές (αναφορές δηλαδή σε προηγούμενα ποιήματα του ίδιου του ποιητή) και σε ετεροαναφορές (αναφορές δηλαδή σε άλλους ποιητές και σε άλλα ποιήματα). […] η μέθοδος της ετεροαναφοράς επιχειρείται και πραγματοποιείται συστηματικά πρώτη φορά στα ποιήματα του Στόχου, όπου και γίνεται πυκνή και αναγνωρίσιμη εφαρμογή (παρατηρήσεις του Δ.Ν.Μαρωνίτη σ.47).[…]

Ίσως η πιο γνωστή ετεροαναφορά στο έργο του Αναγνωστάκη απαντά στο ποίημα Επίλογος, το τελευταίο του Στόχου. «Γιατί», όπως πολύ σωστά είπε κάποτε ο φίλος μου ο Τίτος/ «Κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες»/ «Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα». Στη συνήθη χρήση του το απόσπασμα μεταφέρεται ως δίστιχο, με αποτέλεσμα να αποδίδεται στον ίδιο τον Αναγνωστάκη ο απακαρδιωμένος λόγος, που ορίζει πολιτικά μάταιη την ποίηση. Δεν μνημονεύεται δηλαδή ο πρώτος στίχος, με τον οποίο ο Αναγνωστάκης δηλώνει την οφειλή του στον Τίτο Πατρίκιο, το ποίημα Στίχοι 2 του οποίου λειτούργησε σαν πηγή. (σ.50-51) Όλα τα προηγούμενα, μερικά παραδείγματα, δείχνουν πειστικά τη συνομιλία των ποιητών και τη συνομιλία του ποιητή με τον εαυτό του.

00:00

00:01

Πηγές

-“Έλληνες ποιητές. Μανόλης Αναγνωστάκης”, εφ. “Καθημερινή” [Εισαγωγή, ανθολόγηση, Παντελής Μπουκάλας]

-Ε.ΚΕ.ΒΙ [Εθνικό Κέντρο Βιβλίου]

Σιωπή, σάτιρα, ελευθερία

Το δεύτερο τρίπτυχο. Η πρώτη λέξη. Η πρώτη κατάσταση. Ίσως η πιο σημαντική. Σιωπή. Ο ποιητής απομακρύνεται; Ιδιωτεύει; Όχι ακριβώς. Σαστίζει, απορεί με την ψυχρότητα και την πολυπλοκότητα, τη βαρβαρότητα της νέας εποχής. Τον βρίσκουμε στο ποίημα Ο Στόχος: Το θέμα είναι τώρα τι λες/Καλά φάγαμε καλά ήπιαμε/Καλά τη φέραμε τη ζωή μας ως εδώ/Μικροζημιές και μικροκέρδη συμψηφίζοντας/Το θέμα είναι τώρα τι λες. Ο Αναγνωστάκης μπροστά στην “ασφάλεια” του καταναλωτισμού, τη “σταθερότητα” της πολιτικής κατάστασης και την “ευτυχία” της “αλλαγής”. Ο Αναγνωστάκης δεν σιωπά σαν άλλος μοναχός που έχει πάρει όρκο σιωπής. Επιλέγει με ακόμη μεγαλύτερη σύνεση και ακρίβεια τις λέξεις και τις παρεμβάσεις του. Χρησιμοποιεί τον αντίλογο της ποίησης για να θυμίσει το πρόσφατο παρελθόν και να προειδοποιήσει για το αναίσθητο παρόν. Μένει πιστός στην πρώτη σκέψη και τη διαφωνία που τον χαρακτήρισαν, μένει στις αρχές, στις μνήμες, στον χαρακτήρα του. Η έκφραση περιορίζεται και οι νέες εποχές είναι πιο δυνατές. Τον αγώνα όμως τον δίνει, έστω και με λιγότερες δυνάμεις. Το βλέπουμε στα Το Περιθώριο και το Υ.Γ. το πρώτο είναι η Σιωπή του και το δεύτερο είναι μετά τη Σιωπή. Σε συνέντευξη του στη “Liberation” είχε πει: Ίσως να σταμάτησε η ανάγκη μου για την ποιητική έκφραση από τότε που σιγά σιγά, με την πάροδο των ετών και το βιολογικό καταστάλαγμα, άρχισαν να λιγοστεύουν οι αυταπάτες για τις δυνατότητες μιας τέτοιας επικοινωνίας, άρχισε να απομυθοποιείται το όνειρο.

Από τη Σιωπή που απαντά στη φασαρία της αμνήμονος προόδου, στη σάτιρα του κόσμου της λογοτεχνίας. Πώς; Μέσα από το άλλο εγώ του ποιητή, τον Μανούσο Φάσση. Όπως εξηγεί ο Παντελής Μπουκάλας στην έκδοση της “Καθημερινής” “Έλληνες Ποιητές” (σ.42), κατασκευάζει (ο Αναγνωστάκης) και βιογραφεί ένα ποιητή. Αυτό μοιάζει σχετικά εύκολο, άλλωστε πρόκειται για την τυπική δουλειά της πεζογραφίας, που πλάθει ήρωες, με χαρακτήρα, βίο και πολιτεία. Ο Αναγνωστάκης όμως βάζει εμπόδια στον εαυτό του, ή μάλλον βάζει σοβαρότερο στοίχημα. Και εκτός από τον ποιητή, τον βίο και τον μικρόκοσμο του κατασκευάζει και τα ποιήματα του –αν και εμφανίζεται κυρίως παραδοσιακός. Και μάλιστα εντάσσει τον ήρωα του (ένα προϊόν της μυθοπλαστικής του όρεξης, το οποίο πολύ απέχει από το να θεωρηθεί ιδεώδες) στο πραγματικό, το ιστορικό περιβάλλον. […] Στην ουσία, ο Αναγνωστάκης κατασκευάζει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία όχι για να αποδείξει πως είναι πειραχτήρι και μάστορας της ρίμας, αλλά για να σχολιάσει και να σατιρίσει τον κόσμος της λογοτεχνίας όπως τον γνώρισε. Για να ξηλώσει ό,τι είχε υφάνει η ματαιοδοξία και τα κλισέ αυτού του κόσμου. Άλλα μάλλον κι αυτό θα του φαινόταν εύκολο. Έτσι, αν η προζαϊκή σάτιρα του αφορά κυρίως τα λογοτεχνικά καθέκαστα, στιχουργημένη στρέφεται ευθύβολη στον κόσμο πέρα από τον λογοτεχνικό και ιδιαίτερα στον κόσμο της Αριστεράς, με τα πάθη και τα παθήματα του. […] Διαβάζουμε, λοιπόν, φαρμακερά σχόλια για ανθρώπους των γραμμάτων (Λουντέμη, Αργυρίου, Ρίτσο, Σαββίδη, Σεφέρη), αλλά διαβάζουμε και οξύτατα σχόλια για τον εαυτό του και τη γενιά του. […] Είχε δίκιο ο Μιχάλης Κοπιδάκης όταν έγραφε: Επιτέλους πρόζα και στίχοι γελαστοί. Μια λαμπρή μενίππεια σάτιρα καλού τεχνίτη.

Και το τρίπτυχο, το δεύτερο, τελειώνει με την πτυχή που χωρά και απορρίπτει όλες τις πτυχές. Ελευθερία. Εκεί δοκιμάζεται και πραγματώνεται ο ποιητής. Ο ποιητής δεν ομνύει μπροστά στην ελευθερία της έκφρασης. Πάνω απ’ όλα υπερασπίζεται την ελευθερία της ύπαρξης. Το να υπάρχεις σημαίνει να είσαι και ο Αναγνωστάκης ήταν ελεύθερος. Δεν είναι ότι έμεινε σταθερός στις αρχές, τις διαφωνίες του, την κριτική του, ιδιαίτερα προς την Αριστερά, ήταν η εμμονή του να δικαιώσει την ύπαρξη. Τα ποιήματα του ακούνε την αγωνία και το παράπονο της ύπαρξης, βοηθάνε την αυτονομία της φύσης της, την καταλαβαίνουν. Στον λόγο του κρύβεται και σώζεται η απόγνωση της ύπαρξης και όταν αυτή χάνεται κρατά το αποτύπωμα της. Και τα ερωτήματα δεν σταματούν, όπως και ο λόγος του Μανόλη Αναγνωστάκη.

00:00

00:01

Πηγές

-“Έλληνες ποιητές. Μανόλης Αναγνωστάκης”, εφ. “Καθημερινή” [Εισαγωγή, ανθολόγηση, Παντελής Μπουκάλας]

-Ε.ΚΕ.ΒΙ [Εθνικό Κέντρο Βιβλίου]

https://www.youtube.com/watch?v=iu3UIFkHQGw

Φεστιβάλ Κινηματογρά

φου Ολυμπίας : Η ζωή

και το έργο του Μ. Ανα

γνωστάκη

Παρουσίαση με θέμα: "Μανόλης Αναγνωστάκης

."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

https://slideplayer.gr/slide/2864482/

1 Μανόλης Αναγνωστάκης

2 Ένας από τους κορυφαίους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς
Ένας από τους κορυφαίους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Ποιητής με πολιτική συνείδηση, φυλακίστηκε και καταδικάσθηκε σε θάνατο για τις ιδέες του και χαρακτηρίστηκε ως ο «ποιητής της ήττας», καθώς με τους στίχους του εξέφρασε τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς. Το ποιητικό του έργο καθόρισε την ομάδα των στρατευμένων ποιητών της μεταπολεμικής ποίησης.

3 ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΟ Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 9 Μαρτίου του Σπούδασε Ιατρική και ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη ( ). Άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου στη Θεσσαλονίκη και το 1978 μετεγκαταστάθηκε στην Αθήνα.Πήρε μέρος στην Αντίσταση ως στέλεχος της ΕΠΟΝ στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Για την πολιτική του δράση στο φοιτητικό κίνημα φυλακίστηκε στο διάστημα , ενώ το 1949 καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο.Εμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1942 από το περιοδικό «Πειραϊκά Γράμματα». Εκτελώντας χρέη και αρχισυντάκτη, το 1944 συνεργάστηκε με το φοιτητικό περιοδικό «Ξεκίνημα» (1944), πόλο συσπείρωσης των προοδευτικών νέων λογοτεχνών της πόλης, και το 1945 εξέδωσε με δικά του έξοδα την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Εποχές». Αν και προχώρησε στην έκδοση μιας σειράς ποιητικών συλλογών τις επόμενες δεκαετίες, θα έπρεπε να περιμένει ως το 1979, σχεδόν 35 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του, ώστε να δει να τυπώνεται η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του χωρίς δικά του έξοδα.

4 Τα ποιήματα που ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε πίσω του δημοσιευμένα είναι 88 και γράφτηκαν από το 1941 έως το Από το 1979 που κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και από το 1983 που κυκλοφόρησε ιδιωτικά το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» δεν υπήρξε καμία δημόσια παρέμβασή του. «Στο αλλοιωμένο τοπίο της εποχής μας δεν θα ξαναγράψω», είχε ξεκαθαρίσει, γιατί «το έργο μου το ολοκλήρωσα. Επιλέγω τη σιωπή». Ίσως επειδή, όπως είχε πει σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του, «η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμό, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα έχουν οι νέοι. Όσο μεγαλώνεις, κατέχεις καλύτερα τα μέσα σου. Γίνεσαι τεχνίτης, αλλά ένα ποίημα δεν χρειάζεται να είναι τέλειο για να είναι καλό». Ο Αναγνωστάκης είχε προαναγγείλει τη σιωπή του με τους στίχους: Το θέμα είναι τώρα τι λες. Καλά φάγαμε, καλά ήπιαμε. Καλά τη φέραμε τη ζωή μας ως εδώ. Μικροζημίες και μικροκέρδη συμψηφίζοντας. Το θέμα είναι τώρα τι λες. (Στόχος, 1970)

5 ΣΟΦΙΑ ΠΑΓΚΡΑΤΗ ΠΗΓΗ: http://www.sansimera.gr/biographies/174
ΣΟΦΙΑ ΠΑΓΚΡΑΤΗ ΠΗΓΗ:

Μανόλης Αναγνωστάκης

: «Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες»

ΧΑΡΤΗΣ 14 {ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020}

https://www.hartismag.gr/hartis-14/dokimio/to-oema-einai-twra-ti-les-bioi-poihtwn-manolhs-anagnwstakhs

{Δοκίμιο} Κείμενα

του Γιώργου Χουλιάρα

{22 λεπτά}

αρχείο

χάρτης, 14

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020

Μανόλης Αναγνωστάκης: «Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες»

– BIOI ΠΟΙΗΤΩΝ –

[ ΜΕΡΟΣ Α΄ ]

Αν και όχι εξίσου γνωστός στο εξωτερικό, ο Μανόλης Αναγνωστάκης ήταν από τους ποιητές που περισσότερο διαβάστηκαν ή αναφέρθηκαν στην Ελλάδα στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό, ας συνεκτιμηθεί ότι ο συνολικός αριθμός των ποιημάτων του – ξεκινώντας με τις Εποχές το 1945 και καταλήγοντας με τη συλλογή Ο στόχος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 – είναι, σε αυστηρή καταμέτρηση, 87. Αν υπήρχε κάποια μονάδα μέτρησης που συσχέτιζε παρόμοιο σύνολο με «κατά κεφαλήν» αναγνωσιμότητα, ο Αναγνωστάκης θα ανταγωνιζόταν από την άποψη αυτή τον Καβάφη, ο κανόνας του οποίου περιλαμβάνει 153 συν ένα ποιήματα.

Αναγνωστάκης και Καβάφης

Αναγνωρισμένος και ως βαρύνουσα κριτική φωνή της γενιάς του, ο Αναγνωστάκης (1925-2005) δεν δίστασε να αμφισβητήσει τον Καβάφη στην «αριστερόχειρη» συνέντευξη στον Μισέλ Φάις το 1992, με πρόβλεψη να δημοσιευτεί μετά θάνατον, και επομένως κατά κάποιον τρόπο πνευματική διαθήκη. Ειδικότερα σε σχέση με την υποδοχή του Καβάφη στο εξωτερικό, η καχυποψία του Αναγνωστάκη επικεντρωνόταν στο κατά πόσον μπορεί να μεταφέρει, πέραν της θεματολογίας, «ποιητικό αποτέλεσμα» η μετάφραση, μεταφορά που θεωρούσε αδύνατη σε σχέση με την ποίηση.
Αναγνώστες και των δύο ποιητών βέβαια διαπιστώνουν συγγένειες μεταξύ τους, που περιλαμβάνουν έναν «πεζό λυρισμό», ερωτική ένταση μορφοποιημένη μέσω της πολιτικής ή της ιστορίας και αποστροφή προς την τρέχουσα ρητορική. Ποιήματα όπως «Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.Χ.» ή «Νέοι της Σιδώνος, 1970» – που εμφανίζονται στην τελευταία συλλογή του Αναγνωστάκη Ο στόχος – δεν θα μπορούσαν να είναι πιο σαφή ως προς την αναφορά τους στον Καβάφη, όπως συμβαίνει και με ξένους ποιητές, φερ’ ειπείν τον Τζέιμς Μέριλ, που αποτίνουν φόρο τιμής στον Αλεξανδρινό. Αμφισβητώντας τον Καβάφη, ο Αναγνωστάκης φαίνεται να αμφισβητεί την ελληνική ποίηση, την ποίηση γενικά και τη δική του ποίηση ειδικότερα.

Υπάρχουν και σημαντικές διαφορές. Παρά τις εκτός Ελλάδος εξαιρέσεις, χωρίς ιδιαίτερη αναγνώριση ενώ ζούσε, το έργο του Καβάφη κορυφώθηκε αργά, ενώ ποιήματά του κυκλοφορούσαν κυρίως σε αντίγραφα από τον ίδιο, που ποτέ δεν εξέδωσε βιβλίο. Αντιθέτως ο Αναγνωστάκης, που νωρίς επέδειξε δεξιότητα στην παραδοσιακή στιχουργική, εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο σε ηλικία είκοσι ετών, με την Ελλάδα να προχωρεί σε εμφύλιο πόλεμο, έδωσε για εκτύπωση το δεύτερο, ενώ ήταν φυλακισμένος τρία χρόνια αργότερα, έγραψε ποίηση μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους στρατιωτικούς το 1967 και έπειτα σταμάτησε να γράφει ποιήματα γύρω στο 1971, όταν δεν ένιωθε πια αυτή την ανάγκη. Συνέχισε ως συγγραφέας και με ποιητικά αποσπάσματα, που άλλοι θεωρούσαν ποιήματα, αλλά όχι ο ίδιος, δοκίμια, άρθρα και βιβλία, μεταξύ των οποίων ανθολογίες που επιμελήθηκε. Το ποιητικό έργο του, που σιωπηρά είχε τερματίσει, συνέχισε να κυκλοφορεί σε ανανεωμένες εκδόσεις.
Υπάρχει συνέπεια μεταξύ της διαδρομής αυτής και του ερωτήματος «πότε είναι καιρός για ποίηση», που επανέρχεται ως μοτίβο στη δουλειά του. Το ερώτημα διαφέρει από την αμφισβήτηση που εκφράζει ο Αντόρνο, λόγου χάριν, για τη δυνατότητα να υπάρξει ποίηση μετά τη φρίκη του πολέμου. Όπως εκ των υστέρων ιδίως καθίσταται σαφές, ο Αναγνωστάκης αμφισβήτησε τη δυνατότητα της ποίησης οποτεδήποτε, εκτός από εποχές πολιτικής κινητοποίησης, ιδανικά σε σύνδεση με τον ενθουσιασμό της νεότητας. Με την αντίληψη αυτή περί ποίησης συνάδει η αναγνωστική του εξάρτηση, που είχε διακηρύξει, από «ελάσσονες» Γάλλους ποιητές που διάβαζε στο πρωτότυπο, όπως και καινοτόμες φυσιογνωμίες σαν τον Απολλιναίρ, που υπήρξε πρώιμη προσωπική του ανακάλυψη.

Τι, πώς, πότε

Μια μεγάλη ποικιλία σχέσεων μεταξύ θέματος και τεχνικής ή περιεχομένου και μορφής είναι παλαιότερη από την επινόηση της γραφής. Εμφιλοχωρεί στα προφορικά προηγούμενα της ποίησης και άλλων εκδοχών της γλώσσας, που προέκυψαν από την ποίηση ως χωριστά είδη, από τον επιτελεστικό λόγο και το θέατρο έως την πεζογραφία και τη δημιουργική μη μυθοπλασία. Εμποτισμένη από ομοιο-θρησκευτικά αισθήματα, η αντιπαράθεση αυτή μεταξύ του «τι» και του «πώς» άλλοτε γίνεται κυρίαρχη και άλλοτε υποχωρεί, αναδιατυπωμένη σύμφωνα με τις ιστορικές περιστάσεις. Το θέμα καθίσταται άλλοθι σε στιγμές ακραίας τεχνικής, ενώ οι όροι της σύνθεσης φαίνονται ασήμαντοι σε στιγμές ακραίας θεματικής επιμονής. Αυτό θυμίζει το δίλημμα των ακραίων αθλημάτων, όπου οι ακρότητες αναιρούν τον αθλητισμό, ενώ χωρίς ακρότητα δεν υπάρχει άθλημα.

Το ερώτημα μιας στρατευμένης λογοτεχνίας μπορεί σήμερα να αξιολογηθεί ως ένα σημαντικό επεισόδιο του εικοστού αιώνα σε αυτόν τον αρχέγονα σύγχρονο αγώνα που διατρέχει την πειθαρχία της ποίησης και τις τέχνες γενικότερα. Η περίοδος του μεσοπολέμου, όταν ο υπερρεαλισμός έμπαινε στην υπηρεσία της επανάστασης, μπορεί να επαναπροσδιοριστεί ως μια εποχή στην οποία κομμουνισμός και φασισμός διαγκωνίζονται για την αφοσίωση ποιητών και καλλιτεχνών, με τον Μπρεχτ ή τον Νερούντα να τάσσονται με τη μία πλευρά, ενώ με την άλλη ο Σαλβαδόρ Νταλί ή ο Πάουντ, με ευρεία στήριξη από τον Έλιοτ. Πρόκειται για μια γενική κατεύθυνση των πραγμάτων με αντίστοιχες ελληνικές εξελίξεις.

Μιλώντας εκ των υστέρων και σε αντίθεση προς την καθιερωμένη υποδοχή του, ο Αναγνωστάκης δεν αποδεχόταν καταχώρισή του ως «πολιτικού ποιητή». Στην πνευματική διαθήκη του, το 1992, περιγράφει τον εαυτό του ως ερωτικό και πολιτικό ταυτόχρονα, με τα δύο αυτά στοιχεία να συγχωνεύονται στο έργο του λόγω της εποχής στην οποία έζησε. Εγκαταλείποντας μια καθαγιασμένη αντίθεση μεταξύ περιεχομένου και μορφής, η σύνοψη αυτή προσπερνά το «τι» και το «πώς» και εστιάζεται στο «πότε». Η σημασία της χρονικής διάστασης για τον Αναγνωστάκη ανιχνεύεται σε όλη την παραγωγή του, με χαρακτηριστικούς ιδίως τίτλους ποιημάτων.

«Το θέμα είναι τώρα τι λες» δηλώνει ο τελευταίος στίχος της προμετωπίδας στην τελευταία συλλογή του. «Και τώρα» είναι ο στίχος που διαιρεί σε δύο μέρη το ποίημα «Αισθηματικό διήγημα», επίσης από τη συλλογή Ο στόχος. «Τώρα …» είναι ένα από τα ποιήματα στις Εποχές 3, ενώ η αίσθηση χρόνου κυριαρχεί σε τίτλους ποιημάτων στις Εποχές, το πρώτο του βιβλίο: «Χειμώνας 1942», «Χάρης 1944», «Απροσδιόριστη χρονολογία», «Θα ’ρθει μια μέρα», «Μια ημερομηνία πριν από χρόνια». «Τώρα μιλώ πάλι …» είναι ο τίτλος του πρώτου ποιήματος στη συλλογή Συνέχεια 3, που εκδόθηκε σε περίοδο αναμενόμενου εκδημοκρατισμού το 1962. Η έμφαση στο παρόν συνεχίζεται στα γραμμένα στις αρχές της επταετούς δικτατορίας κείμενα του Περιθωρίου: «Τώρα πια που δεν γράφω …», «Τώρα, μπορεί πια ο καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει …».

Ποίηση και «Συγχρονισμός»

Αν και συχνά δεν αναγνωρίζεται, αντιθέτως από το τι συμβαίνει σε σχέση με τη μουσική ή τον πόλεμο, ο «συγχρονισμός» (timing) είναι θεμελιώδης στην ποίηση. Τρεις όψεις του συγχρονισμού είναι κρίσιμες, όταν εξετάζεται η χειροτεχνία εκείνη τοποθέτησης λέξεων σε μια σελίδα χωρίς να τη γεμίζει εντελώς, δηλαδή η ποίηση όπως μετά τον Γουτεμβέργιο μεταστοιχειώνεται από τα στοιχεία της τυπογραφίας, στη μακρά παράδοσή της, που ως σύγχρονο λυρισμό επιχείρησε να ανασυγκροτήσει ο Μπωντλαίρ. Ονομάζω αυτές τις τρεις όψεις «εσωτερικό», «εξωτερικό» και «διαιώνιο» (coeternal) συγχρονισμό.

Ο εσωτερικός συγχρονισμός στην ποίηση αναφέρεται στο πώς λέξεις – ως ήχοι, σημασίες και πολιτιστικά προσδιορισμένοι υπαινιγμοί – συνδέονται χρονικά σε ένα ποίημα, που είναι διαδοχικό ως κείμενο που διαβάζεται. Ταυτόχρονα ωστόσο ένα ποίημα είναι προσβάσιμο μέσω οπτικής επιθεώρησης (οριακά έτσι καθιστώντας όλη την ποίηση «συγκεκριμένη» ή «οπτική») και διαθέσιμο μέσω υπερκειμενικά ενεργοποιημένης συσσωρευτικής επανανάγνωσης. Όσο κρίσιμος και αν είναι αυτός ο εσωτερικός συγχρονισμός του ποιήματος στον Αναγνωστάκη, όπως άλλωστε σε κάθε ποίημα που λειτουργεί, το ενδιαφέρον δεν επικεντρώνεται εδώ.

Ο εξωτερικός συγχρονισμός αναφέρεται στη χρονική διαπλοκή του ποιήματος με το περιβάλλον των συνθηκών παραγωγής του. Σε σχέση με την όψη αυτή επίσης έχουν προβληθεί διαφορετικές αντιλήψεις και θεωρίες σε μια προσπάθεια συγχρονικής ή διαχρονικής εξέτασης κειμένου (text) και πλαισίου (context) ή συγγραφέα – εν ζωή ή «νεκρού» – και περιβάλλοντος. Με αναφορά σε αυτόν τον εξωτερικό συγχρονισμό της ποίησης συντονίζονται παραγωγός και προϊόν ή βίος και έργο. Η διάσταση αυτή ρητά αναδεικνύεται στην ποίηση του Αναγνωστάκη.

Μια τρίτη όψη συγχρονισμού, διαιώνια, όπως έχει αποκληθεί, αναφέρεται σε μετατοπιζόμενες συμπτώσεις μεταξύ ποιήματος ή ποιητή και ανάγνωσης ή αναγνώστη. Κάθε φορά που οι δύο πλευρές εμφανίζονται συγχρονισμένες, το ποίημα θεωρείται διαχρονικό, αποτέλεσμα που αντιστοιχεί στην εντύπωση ότι ο ποιητής μιλά απ’ ευθείας σε μια κοινότητα αναγνωστών, αν και αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από το πότε προέκυψε το ποίημα. Θα έλεγα ότι οι συγγραφείς δεν προηγούνται της εποχής τους, αλλά μάλλον καθυστερούν οι αναγνώστες. Σε σχέση με το γενικό αυτό πλαίσιο, το έργο του Αναγνωστάκη συνδυάζει τρεις ισχυρά εμπλεκόμενες όψεις του συγχρονισμού.

Βίος & έργο

Αν το ζήτημα είναι «τώρα τι λες», τότε το ζήτημα δεν είναι «τι» λες, αλλά «πότε». Και το τι λες δεν γίνεται ζήτημα, εκτός αν ειπωθεί ή ιδίως γραφεί ή, στην περίπτωση του Αναγνωστάκη, έχει υπάρξει άρνηση της γραφής του. Επαναπροσδιορίζεται έτσι ένας διάλογος μεταξύ ποίησης και ζωής ή συγγραφέα και αναγνώστη. Αυτή δεν είναι η καθιερωμένη ανάγνωση του Αναγνωστάκη, αλλά μια ανάδειξη σημείων τομής, που με φυσικότητα έπειτα αναδιπλώνονται, μεταξύ του τι φαίνεται να λένε τα ποιήματα στον αναγνώστη και του τι υποδεικνύει ο ποιητής σχετικά με τα ποιήματα. Παρακάμπτοντας το γεγονός ότι το τι λέει ένας συγγραφέας για το έργο του δεν μπορεί ποτέ να είναι επαρκές, επιβεβαιώνεται ότι αυτό παραμένει αναγκαίο.
Από το ύψος ενός τελειωμένου οικοδομήματος, μια ζωή αποτελεί απλώς σκαλωσιά που επέτρεψε την οικοδόμηση χωρίς να συνιστά μέρος του αρχιτεκτονικού σχεδίου. Αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις όμως, πιθανών και μη πιθανών κατασκευών, δεν ισοδυναμούν με κατασκευαστικό αποτέλεσμα. Το ότι ο κατασκευαστής έχει σχέδιο διακρίνει την ανθρώπινη δεξιότητα από εκείνη της μέλισσας, αλλά «απόδειξη» του ποιήματος μέσω ανάγνωσής του δεν μπορεί να προσαχθεί χωρίς να έχει ποιηθεί. Όπως κάθε δημιουργία, η ποίηση προϋποθέτει κατασκευαστή ή ποιητή. Αποτελώντας δημιουργία εντός μίας γλώσσας – που η σύνδεσή της με μία κοινότητα την ορίζει ως κοινωνική και, κατά συνέπεια, ως πολιτικό θεσμό – η ποίηση συντελείται στο διπλό πεδίο πολιτικής της δημιουργίας, που συγκροτούν το έργο και ο βίος που το στηρίζει.
Η προτεραιότητα ερωτημάτων χρονικότητας στην ποίηση του Αναγνωστάκη αντιστοιχεί στη χρόνια υπεροχή της πολιτικής στη ζωή του. Η πολιτική επικράτησε στον Αναγνωστάκη μόλις αφέθηκε στον δημιουργικό ιστό της, όσο και αν κρατήθηκε μακριά της για υπολογίσιμα διαστήματα, ενώ στο τέλος αποσύρθηκε, ασθενής και απογοητευμένος, θεωρώντας ότι δεν του ταιριάζει η πολιτική, όπως δηλώνει στη συνέντευξή του που προοριζόταν για μετά θάνατον δημοσίευση.
Τα τρία μέρη που ακολουθούν, ως intermezzo, συνυφαίνουν έναν βαθμονομημένο αυτο-σαρκασμό της πρώιμης μύησής του στην πολιτική με τη γενικότερη συζήτηση περί βίου, έργου και συγχρονισμού. Παραπομπές γίνονται σε ένα κείμενο αναμνήσεων, με τον τίτλο «Ο Ιωάννης Μεταξάς κι εγώ», που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή στις 3 Αυγούστου 1986, μία ημέρα πριν από την πεντηκοστή «επέτειο» της δικτατορίας Μεταξά στην Ελλάδα.

«Η πρώτη πολιτική πράξη της ζωής μου»

Το καλοκαίρι εκείνο του 1936, ο Αναγνωστάκης, έντεκα ετών, βρισκόταν στην Κρήτη, στο ορεινό χωριό του παππού του από την πλευρά του πατέρα του, ενώ ετοιμαζόταν για εισαγωγικές εξετάσεις στο γυμνάσιο. Επρόκειτο για χρονιά έντονων συγκρούσεων στην Ελλάδα, ειδικά στη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη και γενέτειρα της προδρόμου του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) Φεντερασιόν. Την Πρωτομαγιά του 1936, ενώ συνεχιζόταν η απεργία των καπνεργατών, η χωροφυλακή είχε πυροβολήσει εναντίον διαδηλωτών. Στον θρήνο της μητέρας ενός από τους δώδεκα νεκρούς παραπέμπει ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου.
Το αγόρι και ο παππούς του παρακολουθούσαν χωρικούς σε καφενείο να παίζουν χαρτιά, όταν έφτασαν τα νέα ότι ο Ιωάννης Μεταξάς, με βασιλική στήριξη, είχε ανακηρύξει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, για να αποκρούσει, όπως υποστήριζε, την αυξανόμενη επιρροή κομμουνιστικών ιδεών και ασφαλώς για να ανακόψει τη διολίσθηση κεντρώων κομμάτων προς συνεννόηση με την αριστερά. Αμέσως ο ενδεκαετής ανέβηκε σε μια καρέκλα και φώναξε: «Ζήτω το Λαϊκό Μέτωπο!» Ήταν η πρώτη και για πολλά χρόνια μοναδική πολιτική πράξη της ζωής μου, λέει ο Αναγνωστάκης στο σαρκαστικό απομνημόνευμά του.

Την εποχή που δημοσιεύτηκε, ο συγγραφέας ήταν πολιτικά ταυτισμένος με την ευρω-κομμουνιστική τάση, που είχε ιδιαίτερη επιρροή μεταξύ διανοουμένων μετά την κατάρρευση της επταετούς δικτατορίας, την οποία ακολούθησε η πιο παρατεταμένη περίοδος πολιτικής σταθερότητας στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Είχαν προηγηθεί η δικτατορία Μεταξά, κατοχή και εμφύλιος, ο μόνος με συστηματικές εχθροπραξίες σε ευρωπαϊκή χώρα μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μακρόχρονες επιπτώσεις. Επιπλέον, διαιρέσεις του εμφυλίου πολέμου απηχούσαν παλαιότερους διχασμούς μεταξύ φιλελευθέρων και μοναρχικών.
Ο απροσδόκητος εκφωνητής του Λαϊκού Μετώπου, ο ενδεκαετής Αναγνωστάκης, ένιωσε έκπληξη, γράφει, με τη διακήρυξή του, αφού πιο φυσικό θα ήταν να βροντοφωνάξει υπέρ του εκλιπόντος Ελευθερίου Βενιζέλου, τέκνου της Κρήτης και μονάρχη των δημοκρατικών στην Ελλάδα. Ο Κρητικός παππούς του Αναγνωστάκη αναγνώριζε άλλωστε μόνο δύο ειδών ανθρώπους: καλούς (Βενιζελικούς) και κακούς (άλλους). Εγκατεστημένος ως γιατρός στη Θεσσαλονίκη, ο πατέρας του Μανόλη, όπως και της Λούλας Αναγνωστάκη, ήταν ένας μετριοπαθής δημοκρατικός χωρίς ιδιαίτερη ανάμειξη στην πολιτική.

Διασώζοντας φωτογραφίες

Παρά την όποια δυσφορία, ο πατέρας του ποιητή δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί την ένταξη του νεαρού Μανόλη στη φασιστικού προσανατολισμού οργάνωση νεολαίας του καθεστώτος Μεταξά. Η συμμετοχή για νέους της δικής του κοινωνικής προέλευσης ήταν εν πολλοίς υποχρεωτική. Αντιθέτως προς άλλους της γενιάς του, τονίζει στο κείμενό του, ο Αναγνωστάκης κράτησε τις φωτογραφίες του με στολή νεολαίας Μεταξά. Και εκφράζει έκπληξη πώς τόσα άτομα, μάλιστα πιο στενά από τον ίδιο συνδεδεμένα με κινήσεις εκείνης της εποχής, φαίνεται να μην έχουν ούτε μία φωτογραφία τους ή ακόμη και αναμνήσεις της ανάμειξής τους.
Επιπλέον, συνεχίζει, η συμμετοχή είχε πλεονεκτήματα, όπως δωρεάν εισιτήρια για ταινίες και αγώνες ποδοσφαίρου, δύο πάθη της ζωής του, που διαμορφώθηκαν τότε. Όχι ότι αυτός ο μαθητής γυμνασίου δεν διέθετε οικογενειακό χαρτζιλίκι, αλλά οικονομία σε εισιτήρια επέτρεπε αγορές σε βιβλιοπωλεία, λόγου χάριν του περιοδικού Νέα Εστία, σε μια διαρκώς χαμένη μάχη μήπως κατασιγάσει τον αναγνωστικό εθισμό που είχε αναπτύξει. «Διάβασε όσο μπορείς τώρα, καθώς το διάβασμα αργότερα μπορεί να είναι εμπόδιο στη σκέψη», τον είχε συμβουλεύσει καθηγητής του στο Πειραματικό, που συνδεόταν με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Η πανουργία της προπαγάνδας

Το καλοκαίρι του 1940, λίγους μήνες πριν αρχίσει ο πόλεμος, ήταν μια περίοδος αποκάλυψης. Υπήρχαν παραστάσεις στο τότε Βασιλικό Θέατρο στη Θεσσαλονίκη. Πριν στιγματιστεί από τη σχέση του με τον Χίτλερ, ο Κνουτ Χάμσουν είχε μεταφραστεί στα ελληνικά. Κορίτσια στην παραλία προσεγγίζονταν με την ελπίδα μήπως μεταρρυθμιστεί η τριγωνομετρία στα χείλη τους ή με άλλες ατάκες ξεσηκωμένες από έργα του Μενέλαου Λουντέμη, σε μια επιβεβαίωση της στενής σχέσης μαθηματικών, λογοτεχνίας και αριστεράς.
Μια ημέρα μπαίνοντας στο γραφείο στελέχους της νεολαίας, ο Αναγνωστάκης παρατήρησε έναν σωρό από αντίτυπα του ίδιου τόμου, καθ’ οδόν προς κάποια αποθήκη ίσως. Αχόρταγος αναγνώστης, ρώτησε αν μπορούσε να πάρει ένα. «Καλό, αλλά δύσκολο να διαβαστεί», είπε ο άλλος. Ο τόμος είχε τον τίτλο Κομμουνισμός στην Ελλάδα (1937). Στην προμετωπίδα απόσπασμα, που αποδιδόταν στον Ιωάννη Μεταξά, θα μπορούσε να εκληφθεί ως σκηνική οδηγία για ταινία του Αγγελόπουλου: Μια τεράστια κόκκινη σημαία σηκωνόταν και πολλές μικρότερες ετοιμάζονταν… να σηκωθούν την κατάλληλη στιγμή στα πιο κρίσιμα σημεία στην Ελλάδα, στρατόπεδα, πλοία, σχολεία, Πανεπιστήμια, εργοστάσια, στο σπίτι του αγρότη. Και μία ημέρα ο τόπος αυτός θα είχε πνιγεί από το κόκκινο χρώμα του αίματος.
«Το βιβλίο αυτό έγινε το Ευαγγέλιό μου», γράφει ο Αναγνωστάκης. «Η αντι-κομμουνιστική προπαγάνδα αποδείχθηκε ακαταμάχητη για τη διάδοση του κομμουνισμού. Ήταν εντυπωσιακό», αναφέρει, «να πληροφορούμαι ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε 159 δικές του εφημερίδες, υπό έλεγχο 24 αθλητικά σωματεία μόνο στην Αθήνα και καθοδηγούσε χιλιάδες οπαδούς σε όλη τη χώρα. Ένιωσα δέος και θαυμασμό για τέτοια επιτεύγματα, εξηγεί. Φρόντισα να μάθω την αργκό του Κόμματος, από προβοκάτσια έως αγκιτπρόπ. Ήθελα να συναντήσω αυτούς τους ανθρώπους, ελπίζοντας να προλάβω πριν τελειώσει η δικτατορία». Κατέβασε τόμους της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας από τα ράφια του πατέρα του και διάβασε ό,τι βρήκε για Λένιν, Μαρξ και Μαρξισμό.
«Ήμουν έτοιμος να ενταχθώ στην κομμουνιστική οργάνωση νεολαίας μόλις κάποιος χτυπούσε την πόρτα μας», καταλήγει το κείμενο του Αναγνωστάκη. Όμως μεσολάβησε η 28η Οκτωβρίου 1940, όταν η Ελλάδα έπρεπε να αποκρούσει ιταλική φασιστική εισβολή. Ακολούθησε η κατοχή από δυνάμεις του Άξονα μετά την εμπλοκή γερμανικών δυνάμεων για να αποτραπεί η ιταλική ήττα. Με δεδομένο το ταλέντο του εκκολαπτόμενου ποιητή, η στιγμή ήταν κατάλληλη για να γραφούν «τα απαραίτητα ποιήματα».

[ Το δεύτερο μέρος του δοκιμίου στο επόμενο τεύχος ]

———————————————
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η εκδοχή στα ελληνικά προέρχεται από δοκίμιο στα αγγλικά (Yiorgos Chouliaras, “‘The Issue Is What You Say Now.’ Lives of the Poets: Manolis Anagnostakis”), που περιλαμβάνεται, με άλλες εισηγήσεις από συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια το 2006, στον τόμο Manolis Anagnostakis: Poetry and Politics, Silence and Agency in Post-War Greece, επιμ. Vangelis Calotychos, Fairleigh Dickinson University Press, 2012, σσ. 77-89. Στον ίδιο τόμο απόδοσή μου στα αγγλικά της συνέντευξης στον Μισέλ Φάις, που ηχογραφήθηκε στις 4 και 9 Νοεμβρίου 1992 και, επίσης με άδεια της Νόρας Αναγνωστάκη, κυκλοφόρησε σε μορφή μονολόγου μετά τον θάνατο του Μανόλη Αναγνωστάκη («Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά», Πατάκης 2011).

Θυμίζω, σε παρένθεση, μετά τον τίτλο και την ημερομηνία έκδοσης, τον αριθμό ποιημάτων ανά συλλογή: Εποχές, 1945 (15), Εποχές 2, 1948 (8), Εποχές 3, 1951 (12), Η συνέχεια, 1954 (10), Παρενθέσεις και Η συνέχεια 2, 1956 (5+5), Η συνέχεια 3, 1962 (19), Ο στόχος, 1971 (13, που είχαν δημοσιευτεί εκτός από ένα στα 18 κείμενα, 1970). Το σύνολο αυτό 87 ποιημάτων δεν περιλαμβάνει κείμενα από Το περιθώριο ‘68-69 ή ποιητικά υστερόγραφα από το «ΥΓ.» [1983], που ο Αναγνωστάκης δεν θεωρούσε ποιήματα. Στην αρχική μορφή τους, Τα ποιήματα, 1941-1971 κυκλοφορούν σε ενιαίο τόμο από τις εκδόσεις Νεφέλη.

Στην ανωτέρω συνέντευξη, ο Αναγνωστάκης έλεγε για το ζήτημα της μετάφρασης: «Όταν διαβάζουμε Μπωντλαίρ μεταφρασμένο στα ελληνικά, δεν διαβάζουμε Μπωντλαίρ. Παρομοίως, με ιστορίες και θέματα του Καβάφη που μεταφράζονται, αλλά όχι η ποίησή του. Δεν υπάρχουν παραλληλισμοί μεταξύ ελληνικών και ξένης γλώσσας. Γενικά, η ποίηση δεν μεταφράζεται.»

«Σχήμα βίου και έργου» του ποιητή έχουν συγκροτήσει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και η Μαρία Στασινοπούλου (περ. Εντευκτήριο 2005). Ευχαριστίες οφείλονται στον Δημήτρη Καλοκύρη, που είχε συγκεντρώσει υλικό για την επιθεώρηση Les Nouvelles Littéraires, και στη Νένη Πανουργιά, που είχε αντίτυπο του προπαγανδιστικού τόμου, που μπόρεσα να δω, παρά τις αμφιβολίες για τη χρονολογία έκδοσής του.
Για τον ρόλο της ποίησης στην Ελλάδα ως «ρυθμιστικής πειθαρχίας», για διαφορετικές πλατφόρμες υποδοχής της και συναφή θέματα, αναφορές γίνονται στα δοκίμια Yiorgos Chouliaras, “Greek Culture in the New Europe” (στον τόμο Greece, the New Europe, and the Changing International Order, επιμ. Harry J. Psomiades & Stavros B. Thomadakis, Pella, 1993, σσ. 79-122) και Yiorgos Chouliaras, “Greece and Poetry” (Concordia University: https://www.poeticanet.com/greece-poetry-yiorgos-chouliaras-a-212.html). Το δοκίμιο «Πολιτισμός και πολιτική: Εμφύλιος πόλεμος και ‘πολιτιστική ανασυγκρότηση’ στην Ελλάδα» (στον τόμο Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη δικτατορία στον εμφύλιο: Τομές και συνέχειες, επιμ. Χάγκεν Φλάισερ, Καστανιώτης 2003, σσ. 428-438) παραπέμπει και σε προηγούμενα κείμενα.

Σχετικά κείμενα του συγγραφέα

Γιατί ο Καβάφης; (ποίηση, έρωτας, αυτοκρατορία), Χάρτης 11, Νοέμβριος 2019
Λογοτεχνία, μετάφραση, παγκοσμιοποίηση (Η παγκοσμιοποίηση συμπίπτει με την ανάδειξη εκδοχών της γλώσσας και μεταφράσεών τους), Χάρτης 7, Ιούλιος 2019

Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης

Κι ήθελε ακόμη
Μανόλης Αναγνωστάκης
Κι ήθελε ακόμη πολύ φως να ξημερώσει.
Όμως εγώ δεν παραδέχτηκα την ήττα.
Έβλεπα τώρα
Πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω
Πόσες φωλιές νερού να συντηρήσω μέσα στις φλόγες.
Μιλάτε, δείχνετε πληγές, αλλόφρονες στους δρόμους
Τον πανικό που στραγγαλίζει την καρδιά σας σα σημαία
Καρφώσατε σ’ εξώστες με σπουδή φορτώσατε το εμπόρευμα
Η διάγνωσίς σας ασφαλής: Θα πέσει η πόλις.
Εκεί, προσεκτικά, σε μια γωνιά, μαζεύω τάξη,
Φράζω με σύνεση το τελευταίο μου φυλάκιο
Κρεμώ κομμένα χέρια στους τοίχους, στολίζω
Με τα κομμένα κρανία τα παράθυρα, πλέκω,
Με κομμένα μαλλιά το δίχτυ μου και περιμένω
Όρθιος και μόνος σαν και πρώτα περιμένω.
Μιλώ Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
Μιλώ για τα τελευταία σαλπίσματα των νικημένων στρατιωτών
Για τα κουρέλια από τα γιορτινά μας φορέματα
Για τα παιδιά μας που πουλάν τσιγάρα στους διαβάτες
Μιλώ για τα λουλούδια που μαραθήκανε σους τάφους και τα σαπίζει η βροχή
Για τα σπίτια που χάσκουνε δίχως παράθυρα σαν κρανία ξεδοντιασμένα
Για τα κορίτσια που ζητιανεύουν δείχνοντας στα στήθια τις πληγές τους
Μιλώ για τις ξυπόλυτες μάνες που σέρνονται στα χαλάσματα
Για τις φλεγόμενες πόλεις τα σωριασμένα κουφάρια σους δρόμους
Τους μαστροπούς ποιητές που τρέμουνε τις νύχτες στα κατώφλια
Μιλώ για τις ατέλειωτες νύχτες όταν το φως λιγοστεύει τα ξημερώματα
Για τα φορτωμένα καμιόνια και τους βηματισμούς στις υγρές πλάκες
Για τα προαύλια των φυλακών και για το δάκρυ των μελλοθανάτων.
Μα πιο πολύ μιλώ για τους ψαράδες
Π’ αφήσανε τα δίχτυα τους και πήρανε τα βήματά Του
Κι όταν Αυτός κουράστηκε αυτοί δεν ξαποστάσαν
Κι όταν Αυτός τους πρόδωσε αυτοί δεν αρνηθήκαν
Κι όταν Αυτός δοξάστηκε αυτοί στρέψαν τα μάτια
Κι οι σύντροφοι τους φτύνανε και τους σταυρώναν
Κι αυτοί, γαλήνιοι, το δρόμο παίρνουνε π’ άκρη δεν έχει
Χωρίς το βλέμμα τους να σκοτεινιάσει ή να λυγίσει.
Όρθιοι και μόνοι μες στη φοβερή ερημία του πλήθους.
Ποιητική
Προδίδετε πάλι τὴν Ποίηση, θὰ μοῦ πεῖς,
Τὴν ἱερότερη ἐκδήλωση τοῦ Ἀνθρώπου
Τὴ χρησιμοποιεῖτε πάλι ὡς μέσον, ὑποζύγιον
Τῶν σκοτεινῶν ἐπιδιώξεών σας
Ἐν πλήρει γνώσει τῆς ζημιᾶς ποὺ προκαλεῖτε
Μὲ τὸ παράδειγμά σας στοὺς νεωτέρους.
-Τὸ τί δὲν πρόδωσες ἐσὺ νὰ μοῦ πεῖς
Ἐσὺ κι οἱ ὅμοιοί σου, χρόνια καὶ χρόνια,
Ἕνα πρὸς ἕνα τὰ ὑπάρχοντά σας ξεπουλώντας
Στὶς διεθνεῖς ἀγορὲς καὶ τὰ λαϊκὰ παζάρια
Καὶ μείνατε χωρὶς μάτια γιὰ νὰ βλέπετε, χωρὶς ἀφτιὰ
Ν᾿ ἀκοῦτε, μὲ σφραγισμένα στόματα καὶ δὲ μιλᾶτε.
Γιὰ ποιὰ ἀνθρώπινα ἱερὰ μᾶς ἐγκαλεῖτε;
Ξέρω: κηρύγματα καὶ ρητορεῖες πάλι, θὰ πεῖς.
Ἔ ναὶ λοιπόν! Κηρύγματα καὶ ρητορεῖες.
Σὰν πρόκες πρέπει νὰ καρφώνονται οἱ λέξεις
Νὰ μὴν τὶς παίρνει ὁ ἄνεμος. Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
Φοβάμαι
τους ανθρώπους που εφτά χρόνια
έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι
και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου–
βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας
«Δώστε τη χούντα στο λαό».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που με καταλερωμένη τη φωλιά
πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που σου ‘κλειναν την πόρτα
μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια
και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο
να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που γέμιζαν τις ταβέρνες
και τα ‘σπαζαν στα μπουζούκια
κάθε βράδυ
και τώρα τα ξανασπάζουν
όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη
και έχουν και «απόψεις».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν
και τώρα σε λοιδορούν γιατί, λέει, δεν βαδίζεις στον ίσιο δρόμο.
Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ακόμα περισσότερο. Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
~.~
Το στίγμα αυτού που δεν παραδέχτηκε την ήττα
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ποιητές και δοκιμιογράφους της μεταπολεμικής γενιάς. Φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο για τις πολιτικές του πεποιθήσεις, ενώ χαρακτηρίστηκε ο «ποιητής της ήττας» αφού οι στίχοι του αποτύπωσαν τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς. «Δεν είναι ποίηση της ήττας. Είναι μια αγωνία για την εποχή», έλεγε ο ίδιος.
«Κατά καιρούς μ’ έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή. Προσωπικά δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο. Είναι η εποχή που τα συνδύαζε αυτά τα δύο. Δηλαδή δεν μπορούσε να είναι κανείς ερωτικός ποιητής, ξεχνώντας το πολιτικό πλαίσιο εκείνης της εποχής που ήταν φουντωμένα τα πολιτικά πάθη. Υπήρχε το πολιτικό στοιχείο μέσα, η έκφραση της πολιτικής, μέσα από μια ερωτική κατάσταση όμως. Δεν ξέρω αν το καταλαβαίνουμε αυτό το πράγμα εύκολα. Γι’ αυτό αρνούμαι όλα αυτά περί “ποίησης της ήττας’ και τα σχετικά. Δεν είναι ποίηση της ήττας. Είναι μια αγωνία για την εποχή, ένα άγχος για την εποχή. Όταν τελείωσε η εποχή, τελειώνει κι η ποίηση. Δεν μπορείς να γράφεις συνεχώς ποίηση. Δεν είμαι επαγγελματίας ποιητής. Αισθάνομαι την ποίηση σαν τρόπο έκφρασης επειδή δεν μπορούσα να εκφραστώ διαφορετικά. Δηλαδή ήταν η εποχή τόσο πιεσμένη, τόσο δύσκολη, που μόνο εκφράζοντας τον πόνο του μπορούσε κανείς να την αντέξει».
Ο βίος ενός αμετανόητου νέου
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 10 Μαρτίου του 1925. Εκεί σπούδασε Ιατρική ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Την διετία 1943-1944 διατέλεσε αρχισυντάκτης του περιοδικού «Ξεκίνημα», του εκπολιτιστικού ομίλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν τα πρώτα του γραπτά στο περιοδικό «Πειραϊκά Γράμματα». Σημείωσε έντονη πολιτική δράση στο φοιτητικό κίνημα, κάτι για το οποίο φυλακίστηκε το 1948.
Το επόμενο έτος καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, αλλά δυο χρόνια αργότερα, το 1951, απελευθερώθηκε με την γενική αμνηστία. Τα χρόνια 1955-1956 ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη και στη συνέχεια, στη Θεσσαλονίκη, άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου. Την περίοδο 1959 – 1961 εξέδωσε το περιοδικό Κριτική ενώ υπήρξε μέλος της εκδοτικής ομάδας των Δεκαοκτώ κειμένων (1970), των Νέων Κειμένων και του περιοδικού Η Συνέχεια (1973). Το 1978 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Τα ελάχιστα ποιήματα και η σιωπή
Τα ποιήματα που ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε πίσω του δημοσιευμένα είναι 88 και γράφτηκαν από το 1941 έως το 1971. Από το 1979 που κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και από το 1983 που κυκλοφόρησε ιδιωτικά το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» δεν υπήρξε καμία δημόσια παρέμβασή του.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης έφυγε από τη ζωή στις 23 Ιουνίου του 2005, στην Αθήνα. «Ο Αναγνωστάκης υπήρξε φίλος μου από το ‘50 μέχρι που πέθανε. Είχαμε συνδεθεί πριν το ‘50 και όταν φυλακίστηκε είχα τολμήσει να αλληλογραφώ μαζί του. Από τότε η αλληλογραφία μας συνεχίστηκε και όταν αποφυλακίστηκε και αργότερα όταν έβγαλα το περιοδικό «Διαγώνιος» δημοσίευσα μελέτη για το έργο του. Τότε πολλοί δεν τον ήξεραν ή δεν τον χώνευαν επειδή δεν ήταν ορθόδοξος κομμουνιστής. Καθιερώθηκε όμως στη γενική εκτίμηση ως ο μοναδικός αριστερός ποιητής ο οποίος δεν αναμασούσε τα άρθρα του «Ριζοσπάστη». Αξίζει όχι μόνο γιατί είχε μεγάλο ταλέντο αλλά και τα μάτια του ανοιχτά ώστε να μην αναμασά κομματικές ρετσέτες που είχαν υποδείξει οι κομματικοί του φίλοι», είπε για τον Αναγνωστάκη ο φίλος του και επίσης ποιητής, Ντίνος Χριστιανόπουλος Ποιήματά του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ενώ μελοποιήθηκαν από συνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Γιάννης Μαρκόπουλος και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου.
Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2002), ενώ αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
«Αυτή η ανεξέλεγκτη και χειμαρρώδης αντιστασιολογία, πόσω μάλλον από ανθρώπους που όψιμα ανακάλυψαν αυτό το ορυχείο, ομολογώ ότι με εκνευρίζει λίγο, με μελαγχολεί. Δεν διέπομαι από κανένα πνεύμα ρεβανσισμού και δεν αισθάνομαι καλά σε ένα κλίμα φραστικού παλικαρισμού που γίνεται εκ του ασφαλούς βέβαια. Είμαι ξένος σε αυτό το κλίμα. Κυρίως με ενοχλεί ο στόμφος, τα μεγάλα λόγια, η καθυστερημένη επίδειξη τίτλων και ευσήμων που για μένα ελάχιστοι τα δικαιούνται και αυτοί είναι εκείνοι που δεν τα προβάλλουν. Η ιστορία πλαστογραφήθηκε, εξευτελίστηκε, παραποιήθηκε. Το θέμα είναι να μην ξαναγράψουμε μια ιστορία πάλι με αποσιωπήσεις, εν ονόματι σκοπιμοτήτων δικών μας αυτή τη φορά. Αυτό μας ρίχνει σε έναν φαύλο κύκλο λειψής ενημέρωσης και κακής πληροφόρησης των νεώτερων γενιών».
πηγή, φωτογραφία: tvxs.gr
το άρθρο υπάρχει εδώ:
https://tvxs.gr/news/%CF%83%CE%B1%CE%BD-%CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1/%CF%80%CE%AD%CE%BD%CF%84%CE%B5-

«Ο κριτικός Μανόλης Αναγνωστάκης και

το περιοδικό “Κριτική” (1959-1961)» του

Χρ. Δ. Αντωνίου

Η βιβλιογραφία γύρω από το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη είναι πολύ πλούσια και τον αναδεικνύει ως έναν κορυφαίο ποιητή, που έγραψε μάλιστα το έργο του σε δύσκολους καιρούς. Παράλληλα με την ποίηση, ο Αναγνωστάκης έγραψε και κριτικά δοκίμια (Υπέρ και κατά, 1965, Αντιδογματικά, 1978, Συμπληρωματικά, 1985), τα οποία, αν και δεν τράβηξαν όσο θα έπρεπε την προσοχή των μελετητών, αποτελούν σημαντική συνεισφορά στα ελληνικά Γράμματα. Ο ίδιος έλεγε ότι η κριτική αποτελεί γι’ αυτόν «πάρεργο»[1], κι ακόμη ότι τα κριτικά του κείμενα «έχουν, πολύ περισσότερο, χαρακτήρα και ύφος ντοκουμέντου με προορισμό την εκλαΐκευση και τη μαχητική προβολή ορισμένων απόψεων μέσα στα πλαίσια μιας επείγουσας επικαιρότητας και πολύ λιγότερο, ή διόλου, αξιώσεις θεωρητικής προσφοράς»[2].

Αυτές οι απόψεις του σχετίζονται με την ιδιάζουσα, μέσα στο πλαίσιο της αριστερής διανόησης στην οποία ανήκει, θεώρησή του για τον τομέα των Γραμμάτων και γενικότερα του πολιτισμού. Και είναι ιδιάζουσα, διότι επιθυμεί, αντιδρώντας στον δογματισμό πολλών πολιτικώς ομοϊδεατών του ποιητών, κριτικών και συγγραφέων εν γένει του καιρού του, να διαμορφώσει μια καινούργια, απροκατάληπτη, με ποικίλες αποχρώσεις, κριτική ματιά και να συμβάλει έτσι στην προώθηση της προοδευτικής σκέψης και στην ανανέωση των ιδεών της Αριστεράς. Ξεκινάει δηλαδή από μια πολιτική ιδεολογική βάση και στρέφεται ενάντια, όχι σε πολιτικούς αντιπάλους, αλλά σε πολιτικώς ομοϊδεάτες, οι οποίοι, ενώ έχουν προοδευτική ιδεολογική σκευή, όμως είναι στην ουσία, κατά τον Αναγνωστάκη, δογματικοί και βαθύτατα συντηρητικοί στις αισθητικές τους αναζητήσεις.

Σ’ αυτό το σημείο είμαι υποχρεωμένος να αναφερθώ στο περιοδικό Κριτική[3] που εξέδωσε ο Αναγνωστάκης στη Θεσσαλονίκη στα 1959-1961 με αμιγώς δοκιμιακή και κριτική ύλη. Βασικός σκοπός του και του περιοδικού είναι αυτή η ανανέωση των ιδεών της Αριστεράς στον χώρο των Γραμμάτων και των τεχνών.

Ξεκινάει δηλαδή από μια πολιτική ιδεολογική βάση και στρέφεται ενάντια, όχι σε πολιτικούς αντιπάλους, αλλά σε πολιτικώς ομοϊδεάτες, οι οποίοι, ενώ έχουν προοδευτική ιδεολογική σκευή, όμως είναι στην ουσία, κατά τον Αναγνωστάκη, δογματικοί και βαθύτατα συντηρητικοί στις αισθητικές τους αναζητήσεις.

Πριν έρθω όμως στα σχετικά με την έκδοση της Κριτικής, θα ήθελα να πω ότι μέχρι το 1959 ο Αναγνωστάκης, εκτός από τα ποιήματα της περιόδου 1945-1956, είχε ήδη δημοσιεύσει και αξιόλογα κείμενα κριτικής. Τον Οκτώβριο του ’46, όταν ήταν μόλις 21 χρονών, δημοσίευσε στην εφημερίδα Νέα Λαϊκή Φωνή, όργανο του γραφείου περιοχής Μακεδονίας του ΚΚΕ, το κριτικό κείμενο: «Και πάλι για τον υπερρεαλισμό». Ύστερα από 10 χρόνια σιωπής, που ασφαλώς οφείλεται στα ταραγμένα χρόνια του Εμφυλίου και στην προσωπική του περιπέτεια φυλάκισής του για τρία χρόνια (1949-1951), επανέρχεται τον Νοέμ.-Δεκ. του 1956 δημοσιεύοντας στην Επιθεώρηση Τέχνης το πολύ αξιόλογο κριτικό κείμενο: «Η αντικειμενικότητα του έργου τέχνης» και τον Μάιο του 1957 την κριτική μελέτη: «Προβλήματα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού».[4] Στα κείμενά του αυτά αρχίζει να φαίνεται καθαρά ο αντιρρητικός κριτικός λόγος του όσον αφορά τον «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» στην τέχνη, τον τύπο δηλαδή της τέχνης που είχε καθιερωθεί στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του ’30 και με τον οποίο το σοβιετικό καθεστώς επιχειρούσε να ελέγξει το περιεχόμενο της τέχνης, να εμποδίσει την ελεύθερη έκφραση του καλλιτέχνη.

Από πολύ νωρίς, στη δεκαετία κιόλας του ’30, η θεωρία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού εξαπλώθηκε και στους πνευματικούς κύκλους της Αριστεράς του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα. Σ’ αυτή την περίοδο η ελληνική διανόηση λειτούργησε μέσα σ’ ένα συγκρουσιακό δίπολο, της αριστερής και της αστικής διανόησης, και οδηγήθηκε σε μιαν άκαρπη πόλωση.

Αλλά και μετά τον Εμφύλιο συνεχίστηκαν οι πνευματικές-καλλιτεχνικές συγκρούσεις αυτού του είδους. Όσοι υποστήριζαν ιδεαλιστικές απόψεις για την τέχνη και τη λογοτεχνία, δημοσίευαν τα κείμενά τους στο περιοδικό Νέα Εστία και στην εφημερίδα Καθημερινή, ενώ, όσοι θεωρούσαν την τέχνη παράγωγο των σχέσεων και της διαπάλης των κοινωνικών τάξεων, στην Επιθεώρηση Τέχνης και στην εφημερίδα Αυγή.

Κι ενώ η ιδεαλιστική-αστική παράταξη φαίνεται να μην έχει προβλήματα συνοχής, δεν συμβαίνει το ίδιο και με την Αριστερά, στο εσωτερικό της οποίας έχουν παρουσιαστεί διαφοροποιήσεις ως προς την αποδοχή των δογματικών αντιλήψεων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Τέτοιες ιδεολογικές ζυμώσεις έχουν αρχίσει δειλά δειλά να απεικονίζονται στα μέσα της δεκαετίας του ’50 στην Επιθεώρηση Τέχνης (που είναι το περιοδικό της αριστερής διανόησης στην Αθήνα), αλλ’ ενισχύθηκαν ιδίως μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Φεβρουάριος 1956), στο οποίο επιχειρείται η αποσταλινοποίηση της Σοβιετικής Ένωσης και στον χώρο των Γραμμάτων. Ασφαλώς, η νέα ιδεολογική κατεύθυνση που έδινε το συνέδριο επηρέασε και τον χώρο του ΚΚΕ. Ωστόσο, το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ήταν ακόμη ισχυρό στις τάξεις της αριστερής διανόησης, με συνέπεια νεότεροι αριστεροί διανοούμενοι και καλλιτέχνες να επιζητούν να ξεφύγουν από το δόκανο του δογματισμού.

Αυτή είναι η στιγμή που υψώνεται ο αριστερός αντιρρητικός ανανεωτικός λόγος του Μ. Αναγνωστάκη. Τα δύο προαναφερθέντα κριτικά δοκίμιά του στην Επιθεώρηση Τέχνης διατυπώνουν καθαρό αιρετικό αριστερό λόγο για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η προώθηση αυτού του λόγου και η ανάγκη για τη δημιουργία ενός ελεύθερου βήματος στη Θεσσαλονίκη, ανάλογο με την Επιθεώρηση Τέχνης της Αθήνας, για τους πνευματικούς ανθρώπους (καλλιτέχνες, λογοτέχνες, ποιητές, κριτικούς) της γενιάς του, της πρώτης δηλαδή μεταπολεμικής γενιάς, ήταν οι δύο βασικοί λόγοι που οδήγησαν τον Αναγνωστάκη στην έκδοση του περιοδικού Κριτική στα 1959. Ένας τρίτος λόγος συναρτάται με την πρόθεσή του να αντιδράσει σθεναρά στην απαξιωτική στάση των κριτικών του Μεσοπολέμου για τους ποιητές της γενιάς του.

Διευθυντής ο ίδιος και ο πιο στενός συνεργάτης του είναι ο Μανόλης Λαμπρίδης (ψευδώνυμο του Μανόλη Ι. Λεοντάρη, αδελφού του ποιητή Βύρωνα Λεοντάρη). Ήταν δοκιμιογράφος και κριτικός, προσκείμενος τότε στην τροτσκιστική αριστερά.

Πρώτο λοιπόν τεύχος της Κριτικής, Ιανουάριος του 1959. Το «προγραμματικό» κείμενο του πρώτου αυτού φύλλου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όσα θα αναφέρουμε στη συνέχεια. Επιλέγω ένα απόσπασμα:

«Η Κριτική είναι μια έκδοση μελέτης, ελέγχου και κριτικής. […]

»Απευθύνεται σ’ ένα κοινό, που δεν αρκείται στην εύκολη πνευματική τέρψη, που δε ζητά την “ξεκούραση” με υποκατάστατα πνευματικότητας, […] απευθύνεται ειδικότερα στην προοδευτική μερίδα της γενιάς μας, που, μακριά από δογματισμούς και ανιαρές επαναλήψεις ανεδαφικών σχημάτων, νιώθει επιτακτική την αναγκαιότητα ενός εκφραστικού βήματος, για να δώσει το μέτρο της ωριμότητάς της και να δικαιώσει ή όχι, τελικά, την ύπαρξή της και τον προορισμό της.

»Η Κριτική διευκρινίζει από την πρώτη στιγμή πως ξεκινά με βάση ορισμένες αρχές και πως θα κινηθεί μέσα στα πλαίσια αυτά με όση συνέπεια γίνεται και αδιαλλαξία. Δεν είναι ακόμα όργανο συγκεκριμένης ομάδας –γι’ αυτό στις σελίδες της έχει τη θέση του, κυριότερα μάλιστα, ο αντίλογος– φιλοδοξεί όμως να συγκεντρώσει γύρω της μια αληθινά πρωτοποριακή ομάδα, ό,τι καλύτερο είναι σε θέση να δώσει η γενιά μας. […] Κείμενα τελείως αντίθετα με τις αρχές και τις αντιλήψεις της Κριτικής θα δημοσιεύονται πολύ συχνά, είτε γιατί η ποιότητά τους είναι τέτοια ώστε ν’ αξίζει να διαβαστούν, είτε γιατί προσφέρουν γόνιμο έδαφος για περαιτέρω συζήτηση και επεξεργασία».[5]

Είναι φανερό ότι με την έκφραση «προοδευτική μερίδα της γενιάς μας» υπονοεί την αριστερή διανόηση και ίσως περισσότερο τους ποιητές αυτής της γενιάς, οι οποίοι είχαν δεχτεί σφοδρή επίθεση από τους κριτικούς του Μεσοπολέμου. Ο Αντρέας Καραντώνης π.χ., που θεωρείται ο κυριότερος κριτικός της δεκαετίας ’30-’40, μιλούσε για τους νεότερους ποιητές με περιφρόνηση και τελείως απαξιωτικά για το μέλλον τους ως ποιητές.[6] Γι’ αυτό και ο Αναγνωστάκης θέλει να δώσει σ’ αυτούς τους ποιητές ένα εκφραστικό βήμα, για να δικαιώσουν την ποίησή τους. Με την έκφραση «μακριά από δογματισμούς και ανιαρές επαναλήψεις ανεδαφικών σχημάτων» υπονοεί ασφαλώς τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Τέλος, φιλοδοξεί ο Αναγνωστάκης, καθώς φαίνεται καθαρά στο τέλος του αποσπάσματος, ν’ ανοίξει έναν ελεύθερο και πλουραλιστικό διάλογο με συγγραφείς που έχουν αντίθετες απόψεις με τις αρχές και αντιλήψεις του περιοδικού.

Αυτές τις προγραμματικές δηλώσεις ο Αναγνωστάκης θα τις υπηρετήσει με μεγάλη συνέπεια και σθένος. Η συστέγαση ιδίως πνευματικών ανθρώπων διαφορετικών ιδεολογικών αρχών απαιτούσε την υιοθέτηση ενός κώδικα ηθικής και διαλόγου, πράγμα που δεν ήταν και τόσο εύκολο μέσα σ’ ένα κλίμα μετεμφυλιακής πόλωσης. Η αποφασιστικότητα, η γενναιότητα, η ψυχραιμία και η συνέπεια όμως του διευθυντή του περιοδικού είχε ως αποτέλεσμα να ανταποκριθούν στο κάλεσμά του ποιητές και κριτικοί κυρίως της γενιάς του αλλά και νεότεροι, λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί, και μάλιστα όχι μόνο από τη Θεσσαλονίκη, αλλά από όλη την Ελλάδα. Παραθέτω μερικά ονόματα: Πάνος Θασίτης, Κλείτος Κύρου, Πάνος Μουλλάς, Νίκος Χουρμουζιάδης, Νόρα Αναγνωστάκη, Ελένη Βακαλό, Μίκης Θεοδωράκης, Τάκης Σινόπουλος, Γιάννης Δάλλας, Δ. Μαρωνίτης, Παύλος Παπασιώτης, Βασίλης Φράγκος, Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Αλ. Αργυρίου, Κλείτος Κύρου, Μιχ. Μερακλής, Τηλέμαχος Αλαβέρας, Βύρων Λεοντάρης, Edmund Keeley κ.ά.

Διαφωτιστικός για τον χαρακτήρα του περιοδικού είναι ο υπότιτλός του: «Δίμηνη Έκδοση Μελέτης και Κριτικής», πράγμα που σημαίνει ότι η Κριτική θα δημοσιεύει μόνο κείμενα στοχασμού (πραγματείες, κριτικά δοκίμια, μελέτες, άρθρα) και όχι ποιήματα ή άλλη πρωτότυπη λογοτεχνική ύλη. Σύνολο τευχών που κυκλοφόρησαν, ανά δίμηνο ή ανά τετράμηνο, 18.

Και ιδού συμπυκνωμένα οι βασικές θεωρητικές αρχές του Αναγνωστάκη, τις οποίες υπηρετεί και το περιοδικό Κριτική:

Δε γίνεται παραδεκτή η ταύτιση ιδεολογίας και έργου τέχνης. Και κατά συνέπεια: «η σωστή τοποθέτηση απέναντι στη ζωή και το κοινωνικό φαινόμενο είναι κάτι πολύ διάφορο από τη σωστή τοποθέτηση και στο φαινόμενο Τέχνη».Δεν έχει και δεν πρέπει να έχει, μ’ άλλα λόγια, ο λογοτέχνης καμιά δέσμευση από καμιά οδηγητική αρχή που θα τον επηρεάζει στη δημιουργική δουλειά του, διότι: «Τα προβλήματα του εποικοδομήματος […] πολύ πιο πολύπλοκα, πολύ πιο ασαφή, πολύ πιο “ασυνείδητα” από τα προβλήματα της βάσης, επιδέχονται μόνο τομές, νύξεις, τοποθετήσεις χωρίς αξιώσεις πλήρους και αναγκαστικής παραδοχής». Γι’ αυτό «όσο προχωρούμε από την ομάδα στο άτομο (και η καλλιτεχνική δημιουργία είναι πρώτιστα ατομική δημιουργία) τόσο η γενίκευση αποβαίνει σε βάρος της αλήθειας».[7] Άλλωστε, «οι αποχρώσεις στο έργο τέχνης […] μπορεί να έχουν τη βασικότερη σημασία και […] τελικά μπορεί να καθορίζουν την ποιότητα και την υφή του έργου».

Με τέτοιες θέσεις, που παραπέμπουν στις «πλέον φωτισμένες εκφράσεις της μαρξιστικής κριτικής – με τις θέσεις του Μαρξ και του Ένγκελς για τη λογοτεχνία, του Λούκατς, του Μπρεχτ ή του Φίσερ»[8], ο Αναγνωστάκης ασκεί μια λογοτεχνική κριτική υψηλής ποιότητας και ήθους, που είναι κατατεθειμένη στο περιοδικό Κριτική.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα κριτικής δραστηριότητάς του:

Στο πρώτο κιόλας τεύχος του περιοδικού, ο Αναγνωστάκης, αρχίζοντας την πολεμική του ενάντια στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και στις συμπεριφορές που αυτός υπαγορεύει, γράφει το κριτικό κείμενο: «Η υπόθεση Πάστερνακ», με το οποίο κατακρίνει την έκθεση Ζντάνοφ και σχολιάζει αρνητικά τη «σπασμωδικότητα» της σοβιετικής ηγεσίας, η οποία, αν και το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ είχε υιοθετήσει φιλελεύθερη πολιτική στον χώρο της τέχνης, απαγορεύει στον συγγραφέα να παραλάβει το Νόμπελ που του απονεμήθηκε το 1958 για το βιβλίο του Δόκτωρ Ζιβάγκο.[9]

Στο διπλό 4/5 τεύχος, ο Αναγνωστάκης και o Λαμπρίδης αποφασίζουν να δημοσιεύσουν ένα δοκίμιο του Ούγγρου φιλοσόφου, μαρξιστή και θεωρητικού της λογοτεχνίας Λούκατς: «Τέχνη ελεύθερη ή Τέχνη στρατευμένη;», στο οποίο επικρίνεται ο γραφειοκρατικός προγραμματισμός στην τέχνη, σε μια χρονική στιγμή μάλιστα που η ελλαδική κομμουνιστική διανόηση προσπαθεί να υποβαθμίσει την αξία του έργου του και τα βιβλία του, με κομματική εντολή, αποσύρονται από τα βιβλιοπωλεία ως αναθεωρητικά και καταστρέφονται. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα δίωξης του Λούκατς, η Κριτική απαντά με μια σειρά από κείμενα που αναφέρονται στον Λούκατς, προωθώντας έτσι τον αναθεωρητικό λόγο.[10]

Στο 7/8 τεύχος (Ιανουάριος-Απρίλιος 1960), άλλωστε, ο Αναγνωστάκης ασκεί συστηματικά αρνητική κριτική στην ποιητική Ανθολογία των Αυγέρη, Παπαϊωάννου, Ρώτα και Σταύρου (κριτικών της παραδοσιακής Αριστεράς). «Και οι τέσσερις ανθολόγοι», γράφει, «ελάχιστη σχέση συμπαθείας έχουν με τις νεότερες ποιητικές κατακτήσεις, ελάχιστα είναι σε θέση να παρακολουθήσουν –ουσιαστικά και όχι γραμματολογικά– τα σύγχρονα ποιητικά ρεύματα […]. Λυπούμαι που το λέω, αλλά ό,τι κυρίως κάνει εντύπωση στον αναγνώστη είναι η απαράδεκτη προχειρότητα της δουλειάς των ανθολόγων…».[11] Σε κάθε σημείο της κριτικής του Αναγνωστάκη αποδεικνύεται ο δογματικός, παλιάς κοπής, χαρακτήρας της ανθολόγησης.

Στο 15ο τεύχος, με το άρθρο του: «Η ποίηση-Προσκλητήριο των καιρών», με τόλμη προωθεί τον αντιρρητικό λόγο επικρίνοντας ποιητές της μεσοπολεμικής Αριστεράς για την ενεργό συμμετοχή του ποιητικού τους λόγου στα ιστορικά και κοινωνικά δρώμενα: τον Γιάννη Ρίτσο, που ήταν ήδη τότε καθιερωμένη από την κομμουνιστική διανόηση ποιητική αξία, και τον Τάσο Λειβαδίτη. Με αφορμή το ποίημα του Λειβαδίτη«Παντοκράτωρ», που δημοσιεύτηκε την ίδια ημέρα που αναγγέλθηκε η είδηση της εξαπόλυσης του πρώτου ανθρώπου στο Διάστημα, δηλαδή του Γκαγκάριν, ο Αναγνωστάκης επικρίνει εκείνη τη μορφή της «ποιητικής δραστηριότητας, που ταυτόχρονα, ή σχεδόν, με την επισύμβαση του γεγονότος, κυριολεκτικά “επί του πιεστηρίου”, δίνει το παρών, φιλοδοξώντας να διαιωνίσει με τη δική της γλώσσα, τη γλώσσα της ποίησης, όσα δεν κατορθώνουν φαίνεται να αποτυπώνουν οι μεγάλοι τίτλοι των εφημερίδων και τα επείγοντα δημοσιογραφικά τηλεγραφήματα»[12]. Το ίδιο επικρίνεται και ο Ρίτσος για χαμηλή αισθητική και στράτευση με αφορμή το ποίημά του για τον μαρτυρικό θάνατο του Λουμούμπα (17 Ιαν. 1961), του πρώτου πρωθυπουργού του ανεξάρτητου Κονγκό και μαρξιστή, αλλά και για άλλα ποιήματά του, όπως για παράδειγμα το ποίημα για τον Μανώλη Γλέζο κ.ά.

Όλ’ αυτά, βέβαια, που αναδείκνυαν το πολύ σοβαρό για την «ορθόδοξη» Αριστερά θέμα της κομματικής και ιδεολογικής επιβολής, θορύβησαν την παραδοσιακή Αριστερά και ο κατεξοχήν κριτικός της, ο Μάρκος Αυγέρης, επιτίθεται εναντίον του Αναγνωστάκη και της Κριτικής χαρακτηρίζοντάς τον «ποιητικό νεοσσό», εκφραστή της αστικής παρακμής, και το ύφος του περιοδικού «πτωχοαλαζονικό» (Αυγή, 24/09/1960). Με τον ίδιο τρόπο αντιδρά και ο Μ.Μ. Παπαϊωάννου, αλλά και άλλοι κριτικοί του ίδιου χώρου εγκαλούν τον Αναγνωστάκη για έλλειψη ήθους, επειδή έκρινε αρνητικά ποιήματα του Ρίτσου και του Λειβαδίτη (Αυγή, 14/07/1961).

Όταν στα 1963 πεθαίνει ο Μάρκος Αυγέρης, ο Αναγνωστάκης θα αναγνωρίσει καταρχήν ότι ο Αυγέρης: «Στάθηκε δάσκαλος, ακάματος, σοφός συζητητής, ακέριος άνθρωπος» και «είχε στέρεη και σπάνια συγκρότηση και […] ευαισθησία» και πως «μπορούσε να παίξει σπουδαιότερο ρόλο στον πνευματικό πολιτισμό». Δεν τον έπαιξε, όμως, διότι «η προσφορά του δεν υπήρξε πάντα θετική. […] Προτίμησε το ρόλο ενός στενού και δογματικού ερμηνευτή των γραφών» και «ίσως αποδειχτεί τελικά κάπως περιορισμένη σε όγκο η δημιουργική και πρωτότυπη κριτική του προσφορά».[13]

Όπως επισημάναμε και στην αρχή, η Κριτική ευθύς εξαρχής έγινε το ελεύθερο εκφραστικό βήμα της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς ποιητών και συγγραφέων. Εκτός από κριτικά δοκίμια, σημαντικό χώρο στις σελίδες του περιοδικού κατέλαβαν οι βιβλιοπαρουσιάσεις, οι μεταφράσεις, οι συζητήσεις και οι αντεγκλήσεις, που ενίσχυσαν το κλίμα πνευματικής ζύμωσης, με αποτέλεσμα να προσδιοριστεί καλύτερα η έννοια της σύγχρονης τέχνης και η σχέση της με την ιδεολογία και την κοινωνία, να διερευνηθεί η φύση των καλλιτεχνικών κριτηρίων, να κριθεί ουσιαστικά το έργο των νεότερων ποιητών, με δικαιότερους όρους, να επανακριθεί ο Μοντερνισμός του Μεσοπολέμου.

Η ιστορική περίοδος στην οποία κυκλοφόρησε η Κριτική ήταν, όπως ήδη αναφέραμε, ιδιαίτερα φορτισμένη πολιτικά και πνευματικά. Δεν αποτέλεσε έκπληξη ότι το περιοδικό δεν μπόρεσε να επιβιώσει και πολύ. Τον Δεκέμβριο του ’61, το 18ο τεύχος ήταν το τελευταίο. Η προσφορά του όμως ήταν αξιόλογη, όχι μόνο για την ανανέωση της ιδεολογίας της Αριστεράς, αλλά και για την εκφορά ενός αδέσμευτου λόγου, ο οποίος αποκτά τη σημασία του και για σήμερα, καθώς ο εμπορικός και δημοσιογραφικός λόγος επιβάλλει άλλες τάσεις και συμπεριφορές αρκετά προσδιορισμένες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Συμπληρωματικά (Σημειώσεις Κριτικής), Στιγμή, Αθήνα, σελ.9.
[2] Μανόλης Αναγνωστάκης, Αντιδογματικά, Πλειάς, Αθήνα, σελ.7.
[3] Για το περιοδικό βλ. τις πολύ έγκριτες μελέτες του Μιχ. Γ. Μπακογιάννη: Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου, University Studio Press, 2004 και Η «Κριτική» (1959-1961) του Μανόλη Αναγνωστάκη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2004.
[4] Τα δύο κριτικά κείμενα έχουν συμπεριληφθεί στο: Αντιδογματικά.
[5] Αντιδογματικά, σσ.59-61.
[6] Ο Αντρέας Καραντώνης, ο κυριότερος κριτικός της δεκαετίας του ’30, σχολιάζει τελείως απαξιωτικά τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς ως εξής: «Οι σημερινοί νέοι –εκτός από κάποιες εξαιρέσεις που δε δείχνουν όμως πως θα εξελιχθούν σε μονάδες– δεν έχουν προσωπικότητα, δεν έχουν “ταυτότητα”, όπως θάλεγε ο Σεφέρης. Είναι όλοι τους “ταυτισμένοι” μέσα στις ίδιες διαστάσεις». Αντρέας Καραντώνης, Εισαγωγή στη Νεώτερη Ποίηση (Γύρω από τη σύγχρονη Ελληνική Ποίηση), Δημ. Παπαδήμα, 4η έκδοση, Αθήνα, σελ.260.
[7] Για τα παραπάνω αποσπάσματα βλ. Αντιδογματικά, σσ.23-28.
[8] Νάσος Βαγενάς, «Ο ποιητής ως κριτικός», ΤΟ ΒΗΜΑ, 25/06/2005.
[9] Βλ. Αντιδογματικά,«Η υπόθεση Πάστερνακ», σσ.77-84.
[10] Βλ. Μιχ. Γ. Μπακογιάννη, Το περιοδικό «Κριτική»… σσ.115-127. Του ίδιου: Η «Κριτική»… (Στο δεύτερο υπάρχουν τα περιεχόμενα του περιοδικού κατά τεύχη.) Βλ. επίσης το άρθρο του: «Η αδέσμευτη φωνή μιας γενιάς»στο Αφιέρωμα στα 100 χρόνια ελεύθερου βίου της Θεσσαλονίκης και τα 50 χρόνια της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης, Ε.Λ.Θ., 2012, σελ.114.
[11] Τα Συμπληρωματικά, «Η Νεοελληνική ποίηση από τ’ “αριστερά”. Ένα βιβλίο που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο», σσ.21-41.
[12] Ό.π., σελ.44.
[13] Ό.π., «Μάρκος Αυγέρης και το ανεξόφλητο χρέος μας», σσ.134-138.

https://opencourses.auth.gr/modules/document/file.php/OCRS108/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%AC%

CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%9C%CE%B1%CE%B8%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%

BF%CF%82/%CE%97%20%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA

%CE%AE%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%9C%CE%B1%CE%BD%

CF%8C%CE%BB%CE%B7%20%CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%B3%

CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BA%CE%B7.pdf

Μανόλης Ἀναγνωστάκης - Ποιήματα

Μανόλης Ἀναγνωστάκης (Θεσσαλονίκη 1925 - Ἀθήνα 2005):
Ἰατρὸς ἀκτινολόγος, ποιητὴς καὶ δοκιμιογράφος.

Πέντε μικρὰ θέματα

Ι

Μὲς στὴν κλειστὴ μοναξιά μου
Ἔσφιξα τὴ ζεστὴ παιδική σου ἄγνοια
Στὴν ἁγνὴ παρουσία σου καθρέφτισα τὴ χαμένη ψυχή μου.

Ἐμεῖς ἀγαπήσαμε. Ἐμεῖς
Προσευχόμαστε πάντοτε. Ἐμεῖς
Μοιραστήκαμε τὸ ψωμὶ καὶ τὸν κόπο μας

Κι ἐγὼ μέσα σὲ σένα καὶ σ᾿ ὅλους.

ΙΙ

Ἴσκιοι βουβοὶ ἀραγμένοι στὴ σκάλα
Μάτια θολὰ ποὺ κράτησαν εἰκόνες θαλασσινὲς
Κύματα μὲ τὴ γλυκιὰν ἀγωνία στὴν κάτασπρη ράχη

Γυμνὸς κυλίστηκα μέσα στὴν ἄμμο μὰ δὲν ὑποτάχτηκα
Καὶ δὲν ἀγάπησα μόνον ἐσένα ποὺ τόσο μὲ κράτησες
Ὅπως ἀγάπησα τὰ ναυαγισμένα καράβια μὲ τὰ τραγικὰ ὀνόματα
Τοὺς μακρινοὺς φάρους, τὰ φῶτα ἑνὸς ἀπίθανου ὁρίζοντα
Τὶς νύχτες ποὺ γύρευα μόνος νὰ βρῶ τὸ χαμένο ἑαυτό μου
Τὶς νύχτες ποὺ μόνος γυρνοῦσα χωρὶς κανεὶς νὰ μὲ νιώσει
Τὶς νύχτες ποὺ σκότωσα μέσα μου κάθε παλιά μου αὐταπάτη.

ΙΙΙ

...

IV

Κάτω ἀπ᾿ τὰ ροῦχα μου δὲ χτυπᾶ πιὰ ἡ παιδική μου καρδιὰ
Λησμόνησα τὴν ἀγάπη πού ῾ναι μόνο ἀγάπη
Μερόνυχτα νὰ τριγυρνῶ χωρὶς νὰ σὲ βρίσκω μπροστά μου
Ὁρίζοντα λευκὲ τῆς ἀστραπὴς καὶ τοῦ ὄνειρου
Ἔνιωσα τὸ στῆθος μου νὰ σπάζει στὴ φυγή σου

Ψυχὴ τῆς ἀγάπης μου ἀλήτισσα
Λεπίδι τοῦ πόθου μου ἀδυσώπητο
Νικήτρα μονάχη τῆς σκέψης μου.

V

Χαρά, Χαρά, ζεστὴ ἀγαπημένη
Τραγούδι ἀστείρευτο σὲ χείλια χιμαιρικὰ
Στὰ γυμνά μου μπράτσα τὸ εἴδωλό σου συντρίβω
Χαρὰ μακρινή, σὰν τὴ θάλασσα ἀτέλειωτη
Κουρέλι ἀκριβὸ τῆς πικρῆς ἀναζήτησης
Ἄσε νὰ φτύσω τὸ φαρμάκι τῆς ψεύτρας σου ὕπαρξης
Ἄσε νὰ ὁραματιστῶ τὶς νεκρὲς ἀναμνήσεις μου
(Ἀνελέητο κύμα τῆς νιότης μου).

Ὢ ψυχὴ τὴν ἀγωνία ἐρωτευμένη!

13.12.43

Θυμᾶσαι ποὺ σοῦ ῾λεγα
Ὅταν σφυρίζουν τὰ πλοῖα μὴν εἶσαι στὸ λιμάνι.
Μὰ ἡ μέρα ποὺ ἔφευγε ἤτανε δικιά μας
καὶ δὲ θὰ θέλαμε ποτὲ νὰ τὴν ἀφήσουμε
Ἕνα μαντήλι πικρὸ θὰ χαιρετᾶ τὴν ἀνίατου γυρισμοῦ
Κι ἔβρεχε ἀλήθεια πολὺ κι ἤτανε ἔρημοι οἱ δρόμοι
Μὲ μιὰ λεπτὴν ἀκαθόριστη χινοπωριάτικη γεύση
Κλεισμένα παράθυρα κι οἱ ἄνθρωποι τόσο λησμονημένοι -
Γιατί μᾶς ἄφησαν ὅλοι; Γιατί μᾶς ἄφησαν ὅλοι;
Κι ἕσφιγγα τὰ χέρια σου Δὲν εἶχε τίποτα τ᾿ ἀλλόκοτο ἡ κραυγή μου.

Θὰ φύγουμε κάποτε ἀθόρυβα καὶ θὰ πλανηθοῦμε
Μὲς στὶς πολύβοες πολιτεῖες καὶ στὶς ἔρημες θάλασσες
Μὲ μιὰν ἐπιθυμία φλογισμένη στὰ χείλια μας
Εἶναι ἡ ἀγάπη ποὺ γυρέψαμε καὶ μᾶς τὴν ἀρνήθηκαν
Ξεχνοῦσες τὰ δάκρυα, τὴ χαρὰ καὶ τὴ μνήμη μας
Χαιρετώντας λευκὰ πανιὰ π᾿ ἀνεμίζονται.
Ἴσως δὲ μένει τίποτ᾿ ἄλλο παρὰ αὐτὸ νὰ θυμόμαστε.
Μὲς στὴν ψυχή μου σκιρτᾶ τὸ ἐναγώνιο Γιατί,
Ρουφῶ τὸν ἀγέρα τῆς μοναξιᾶς καὶ τῆς ἐγκατάλειψης
Χτυπῶ τοὺς τοίχους τῆς ὑγρῆς φυλακῆς μου
καὶ δὲν προσμένω ἀπάντηση
Κανεὶς δὲ θ᾿ ἀγγίξει τὴν ἔκταση τῆς στοργῆς
καὶ τῆς θλίψης μου.

Κι ἐσὺ περιμένεις ἕνα γράμμα ποὺ δὲν ἔρχεται
Μιὰ μακρινὴ φωνὴ γυρνᾶ στὴ μνήμη σου καὶ σβήνει
Κι ἕνας καθρέφτης μετρᾶ σκυθρωπὸς τὴ μορφή σου
Τὴ χαμένη μας ἄγνοια, τὰ χαμένα φτερά.

Ποιητική

-Προδίδετε πάλι τὴν Ποίηση, θὰ μοῦ πεῖς,
Τὴν ἱερότερη ἐκδήλωση τοῦ Ἀνθρώπου
Τὴ χρησιμοποιεῖτε πάλι ὡς μέσον, ὑποζύγιον
Τῶν σκοτεινῶν ἐπιδιώξεών σας
Ἐν πλήρει γνώσει τῆς ζημιᾶς ποὺ προκαλεῖτε
Μὲ τὸ παράδειγμά σας στοὺς νεωτέρους.

-Τὸ τί δὲν πρόδωσες ἐσὺ νὰ μοῦ πεῖς
Ἐσὺ κι οἱ ὅμοιοί σου, χρόνια καὶ χρόνια,
Ἕνα πρὸς ἕνα τὰ ὑπάρχοντά σας ξεπουλώντας
Στὶς διεθνεῖς ἀγορὲς καὶ τὰ λαϊκὰ παζάρια
Καὶ μείνατε χωρὶς μάτια γιὰ νὰ βλέπετε, χωρὶς ἀφτιὰ
Ν᾿ ἀκοῦτε, μὲ σφραγισμένα στόματα καὶ δὲ μιλᾶτε.
Γιὰ ποιὰ ἀνθρώπινα ἱερὰ μᾶς ἐγκαλεῖτε;

Ξέρω: κηρύγματα καὶ ρητορεῖες πάλι, θὰ πεῖς.
Ἔ ναὶ λοιπόν! Κηρύγματα καὶ ρητορεῖες.

Σὰν πρόκες πρέπει νὰ καρφώνονται οἱ λέξεις

Νὰ μὴν τὶς παίρνει ὁ ἄνεμος.

Ὁ Οὐρανός

Πρῶτα νὰ πιάσω τὰ χέρια σου
Νὰ ψηλαφίσω τὸ σφυγμό σου
Ὕστερα νὰ πᾶμε μαζὶ στὸ δάσος
Ν᾿ ἀγκαλιάσουμε τὰ μεγάλα δέντρα
Ποὺ στὸν κάθε κορμὸ ἔχουμε χαράξει
Ἐδῶ καὶ χρόνια τὰ ἱερὰ ὀνόματα
Νὰ τὰ συλλαβίσουμε μαζὶ
Νὰ τὰ μετρήσουμε ἕνα-ἕνα
Μὲ τὰ μάτια ψηλὰ στὸν οὐρανὸ σὰν προσευχή.

Τὸ δικό μας τὸ δάσος δὲν τὸ κρύβει ὁ οὐρανός.

Δὲν περνοῦν ἀπὸ δῶ ξυλοκόποι.

Νέοι της Σιδῶνος

Κανονικὰ δὲν πρέπει νἄχουμε παράπονο
Καλὴ κι ἐγκάρδια ἡ συντροφιά σας, ὅλο νιάτα,
Κορίτσια δροσερά- ἀρτιμελῆ ἀγόρια
Γεμάτα πάθος κι ἔρωτα γιὰ τὴ ζωὴ καὶ γιὰ τὴ δράση.
Καλά, μὲ νόημα καὶ ζουμὶ καὶ τὰ τραγούδια σας
Τόσο, μὰ τόσο ἀνθρώπινα, συγκινημένα,
Γιὰ τὰ παιδάκια ποὺ πεθαίνουν σ᾿ ἄλλην Ἤπειρο
Γιὰ ἥρωες ποὺ σκοτωθῆκαν σ᾿ ἄλλα χρόνια,
Γιὰ ἐπαναστάτες Μαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς,
Γιὰ τὸν καημὸ τοῦ ἐν γένει πάσχοντος Ἀνθρώπου.
Ἰδιαιτέρως σᾶς τιμᾷ τούτη ἡ συμμετοχὴ
Στὴν προβληματικὴ καὶ στοὺς ἀγῶνες τοῦ καιροῦ μας
Δίνετε ἕνα ἄμεσο παρὼν καὶ δραστικό- κατόπιν τούτου
Νομίζω δικαιοῦσθε μὲ τὸ παραπάνω
Δυὸ δυό, τρεῖς τρεῖς, νὰ παίξετε, νὰ ἐρωτευθεῖτε,
Καὶ νὰ ξεσκάσετε, ἀδελφέ, μετὰ ἀπὸ τόση κούραση.

(Μᾶς γέρασαν προώρως Γιῶργο, τὸ κατάλαβες;)

Ἐπιτύμβιον

Πέθανες- κι ἔγινες καὶ σύ: ὁ καλός,
Ὁ λαμπρὸς ἄνθρωπος, ὁ οἰκογενειάρχης, ὁ πατριώτης.
Τριάντα ἕξη στέφανα σὲ συνοδέψανε, τρεῖς λόγοι ἀντιπροέδρων,
Ἑφτὰ ψηφίσματα γιὰ τὶς ὑπέροχες ὑπηρεσίες ποὺ προσέφερες.

Ἄ, ρὲ Λαυρέντη, ἐγὼ ποὺ μόνο τὄξερα τί κάθαρμα ἤσουν,
Τί κάλπικος παρᾶς, μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ μέσα στὸ ψέμα
Κοιμοῦ ἐν εἰρήνῃ, δὲν θὰ ῾ρθῶ τὴν ἡσυχία σου νὰ ταράξω.

(Ἐγώ, μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ μὲς στὴ σιωπὴ θὰ τὴν ἐξαγοράσω
Πολὺ ἀκριβὰ κι ὄχι μὲ τίμημα τὸ θλιβερό σου τὸ σαρκίο.)

Κοιμοῦ ἐν εἰρήνῃ. Ὡς ἤσουν πάντα στὴ ζωή: ὁ καλός,
Ὁ λαμπρὸς ἄνθρωπος, ὁ οἰκογενειάρχης, ὁ πατριώτης.

Δὲ θά ῾σαι ὁ πρῶτος οὔτε δὰ κι ὁ τελευταῖος.

Στ᾿ Ἀστεῖα Παίζαμε!

Δὲ χάσαμε μόνο τὸν τιποτένιο μισθό μας
Μέσα στὴ μέθη τοῦ παιχνιδιοῦ σᾶς δώσαμε καὶ τὶς γυναῖκες μας
Τὰ πιὸ ἀκριβὰ ἐνθύμια ποὺ μέσα στὴν κάσα κρύβαμε
Στὸ τέλος τὸ ἴδιο τὸ σπίτι μας μὲ ὅλα τὰ ὑπάρχοντα.

Νύχτες ἀτέλειωτες παίζαμε, μακριὰ ἀπ᾿ τὸ φῶς τῆς ἡμέρας
Μήπως πέρασαν χρόνια; σαπίσαν τὰ φύλλα τοῦ ἡμεροδείχτη
Δὲ βγάλαμε ποτὲ καλὸ χαρτί, χάναμε· χάναμε ὁλοένα
Πῶς θὰ φύγουμε τώρα; ποῦ θὰ πᾶμε; ποιὸς θὰ μᾶς δεχτεῖ;

Δῶστε μας πίσω τὰ χρόνια μας δῶστε μας πίσω τὰ χαρτιά μας
Κλέφτες!
Στὰ ψέματα παίζαμε!

Οἱ στίχοι αὐτοί

Οἱ στίχοι αὐτοὶ μπορεῖ καὶ νά ῾ναι οἱ τελευταῖοι
οἱ τελευταῖοι στοὺς τελευταίους ποὺ θὰ γραφτοῦν
Γιατί οἱ μελλούμενοι ποιητὲς δὲ ζοῦνε πιὰ
αὐτοὶ ποὺ θὰ μιλούσανε πεθάναν ὅλοι νέοι
Τὰ θλιβερὰ τραγούδια τους γενήκανε πουλιὰ
σὲ κάποιον ἄλλον οὐρανὸ ποὺ λάμπει ξένος ἥλιος
Γενῆκαν ἄγριοι ποταμοὶ καὶ τρέχουνε στὴ θάλασσα
καὶ τὰ νερά τους δὲν μπορεῖς νὰ ξεχωρίσεις
Στὰ θλιβερὰ τραγούδια τους φύτρωσε ἕνας λωτὸς
νὰ γεννηθοῦμε στὸ χυμό του ἐμεῖς πιὸ νέοι.

Ἐπίλογος

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.
Τὸ πολὺ πολὺ νὰ τοὺς ἐκλάβεις σὰ δυὸ θαμποὺς
προβολεῖς μὲς στὴν ὁμίχλη
Σὰν ἕνα δελτάριο σὲ φίλους ποὺ λείπουν
μὲ τὴ μοναδικὴ λέξη: ζῶ.

«Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,
«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες
κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα.»

Ἔστω.
Ἀνάπηρος, δεῖξε τὰ χέρια σου. Κρῖνε γιὰ νὰ κριθεῖς.

Χάρης 1944

Ἤμασταν ὅλοι μαζὶ καὶ ξεδιπλώναμε ἀκούραστα τὶς ὧρες μας
Τραγουδούσαμε σιγὰ γιὰ τὶς μέρες ποὺ θὰ ῾ρχόντανε
            φορτωμένες πολύχρωμα ὁράματα
Αὐτὸς τραγουδοῦσε, σωπαίναμε, ἡ φωνή του
            ξυπνοῦσε μικρὲς πυρκαγιὲς
Χιλιάδες μικρὲς πυρκαγιὲς ποὺ πυρπολοῦσαν τὴ νιότη μας
Μερόνυχτα ἔπαιζε τὸ κρυφτὸ μὲ τὸ θάνατο
            σὲ κάθε γωνιὰ καὶ σοκάκι
Λαχταροῦσε ξεχνώντας τὸ δικό του κορμὶ νὰ χαρίσει
            στοὺς ἄλλους μίαν Ἄνοιξη.

Ἤμασταν ὅλοι μαζὶ μὰ θαρρεῖς πῶς αὐτὸς ἦταν ὅλοι.

Μιὰ μέρα μᾶς σφύριξε κάποιος στ᾿ ἀφτί: «Πέθανε ὁ Χάρης»
«Σκοτώθηκε» ἢ κάτι τέτοιο. Λέξεις ποὺ τὶς ἀκοῦμε κάθε μέρα.
Κανεὶς δὲν τὸν εἶδε. Ἦταν σούρουπο.
Θά ῾χε σφιγμένα τὰ χέρια ὅπως πάντα
Στὰ μάτια του χαράχτηκεν ἄσβηστα ἡ χαρὰ
τῆς καινούριας ζωῆς μας
Μὰ ὅλα αὐτὰ ἦταν ἁπλὰ κι ὁ καιρὸς εἶναι λίγος.
Κανεὶς δὲν προφταίνει.

...Δὲν εἴμαστε ὅλοι μαζί. Δυὸ τρεῖς ξενιτεύτηκαν
Τράβηξεν ὁ ἄλλος μακριὰ μ᾿ ἕνα φέρσιμο ἀόριστο
κι ὁ Χάρης σκοτώθηκε
Φύγανε κι ἄλλοι, μᾶς ἦρθαν καινούριοι, γεμίσαν οἱ δρόμοι
Τὸ πλῆθος ξεχύνεται ἀβάσταχτο, ἀνεμίζουνε πάλι σημαῖες
Μαστιγώνει ὁ ἀγέρας τὰ λάβαρα.
Μὲς στὸ χάος κυματίζουν τραγούδια.

Ἂν μὲς στὶς φωνὲς ποὺ τὰ βράδια τρυποῦνε ἀνελέητα τὰ τείχη
Ξεχώρισες μία: Εἶν᾿ ἡ δική του. Ἀνάβει μικρὲς πυρκαγιὲς
Χιλιάδες μικρὲς πυρκαγιὲς ποὺ πυρπολοῦν
            τὴν ἀτίθαση νιότη μας
Εἶν᾿ ἡ δική του φωνὴ ποὺ βουίζει στὸ πλῆθος
            τριγύρω σὰν ἥλιος
Π᾿ ἀγκαλιάζει τὸν κόσμο σὰν ἥλιος
            ποὺ σπαθίζει τὶς πίκρες σὰν ἥλιος
Ποὺ μᾶς δείχνει σὰν ἥλιος λαμπρὸς τὶς χρυσὲς πολιτεῖες
Ποὺ ξανοίγονται μπρός μας λουσμένες
            στὴν Ἀλήθεια καὶ στὸ αἴθριο τὸ φῶς.

Θεσσαλονίκη, Μέρες τοῦ 1969 μ.Χ.

Τὸ ποίημα ἀνήκει στὴ συλλογὴ Ὁ Στόχος (1970). Πρωτοδημοσιεύτηκε στὰ Δεκαοχτὼ Κείμενα, ποὺ ἡ ἔκδοσή τους ἀποτέλεσε τὴν πρώτη πράξη ὁμαδικῆς δημόσιας ἀντίστασης τῶν πνευματικῶν ἀνθρώπων κατὰ τῆς δικτατορίας. Εἶναι ποίημα πολιτικό, ὅπως ἐξάλλου καὶ πολλὰ ἄλλα ποιήματα τοῦ Ἀναγνωστάκη, καὶ ἀπηχεῖ τὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ κατάσταση ἀπὸ τὴ μετακατοχικὴ περίοδο καὶ τὴ στρατιωτικὴ δικτατορία.

Στὴν ὁδὸ Αἰγύπτου -πρώτη πάροδος δεξιά!
Τώρα ὑψώνεται τὸ μέγαρο τῆς Τράπεζας Συναλλαγῶν
Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως.
Καὶ τὰ παιδάκια δὲν μποροῦνε πιὰ νὰ παίξουνε ἀπὸ
            τὰ τόσα τροχοφόρα ποὺ περνοῦνε.
Ἄλλωστε τὰ παιδιὰ μεγάλωσαν, ὁ καιρὸς ἐκεῖνος πέρασε ποὺ ξέρατε
Τώρα πιὰ δὲ γελοῦν, δὲν ψιθυρίζουν μυστικά, δὲν ἐμπιστεύονται,
Ὅσα ἐπιζήσαν, ἐννοεῖται, γιατὶ ᾔρθανε βαριὲς ἀρρώστιες ἀπὸ τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιῶτες,
Θυμοῦνται τὰ λόγια τοῦ πατέρα: ἐσὺ θὰ γνωρίσεις καλύτερες μέρες
Δὲν ἔχει σημασία τελικὰ ἂν δὲν τὶς γνώρισαν, λένε τὸ μάθημα
            οἱ ἴδιοι στὰ παιδιά τους
Ἐλπίζοντας πάντοτε πὼς κάποτε θὰ σταματήσει ἡ ἁλυσίδα
Ἴσως στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν τους ἣ στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν
            τῶν παιδιῶν τους.
Πρὸς τὸ παρόν, στὸν παλιὸ δρόμο ποὺ λέγαμε, ὑψώνεται
            ἡ Τράπεζα Συναλλαγῶν
- ἐγὼ συναλλάσσομαι, ἐσὺ συναλλάσσεσαι, αὐτὸς συναλλάσσεται-
Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως
-ἐμεῖς μεταναστεύουμε, ἐσεῖς μεταναστεύετε, αὐτοὶ μεταναστεύουν-
Ὅπου καὶ νὰ ταξιδέψω ἡ Ἑλλάδα μὲ πληγώνει, ἔλεγε κι ὁ Ποιητὴς
Ἡ Ἑλλάδα μὲ τὰ ὡραῖα νησιά, τὰ ὡραῖα γραφεῖα,
            τὶς ὡραῖες ἐκκλησιὲς
Ἡ Ἑλλὰς τῶν Ἑλλήνων.

Ἡ ἀγάπη εἶναι ὁ φόβος...

Ἡ ἀγάπη εἶναι ὁ φόβος ποὺ μᾶς ἑνώνει μὲ τοὺς ἄλλους
Ὅταν ὑπόταξαν τὶς μέρες μας καὶ τὶς κρεμάσανε σὰ δάκρυα
Ὅταν μαζί τους πεθάνανε σὲ μίαν οἰκτρὴ παραμόρφωση
Τὰ τελευταῖα μας σχήματα τῶν παιδικῶν αἰσθημάτων
Καὶ τί κρατᾷ τάχα τὸ χέρι ποὺ οἱ ἄνθρωποι δίνουν;
Ξέρει νὰ σφίγγει γερὰ ἐκεῖ ποὺ ὁ λογισμός μας ξεγελᾷ
Τὴν ὥρα ποὺ ὁ χρόνος σταμάτησε καὶ ἡ μνήμη ξεριζώθηκε
Σὰ μίαν ἐκζήτηση παράλογη πέρα ἀπὸ κάθε νόημα;
(κι αὐτοὶ γυρίζουν πίσω μιὰ μέρα χωρὶς στὸ μυαλὸ μία ρυτίδα
βρίσκουνε τὶς γυναῖκες τους καὶ τὰ παιδιά τους μεγάλωσαν
πηγαίνουνε στὰ μικρομάγαζα καὶ στὰ καφενεῖα τῆς συνοικίας
διαβάζουνε κάθε πρωὶ τὴν ἐποποιία τῆς καθημερινότητας.)
Πεθαίνουμε τάχα γιὰ τοὺς ἄλλους ἢ γιατὶ ἔτσι νικοῦμε τὴ ζωὴ
Ἢ γιατὶ ἔτσι φτύνουμε ἕνα-ἕνα τὰ τιποτένια ὁμοιώματα
Καὶ μία στιγμὴ στὸ στεγνωμένο νοῦ τους περνᾷ μίαν ἡλιαχτίδα
Κάτι σὰ μιὰ θαμπὴ ἀνάμνηση μιᾶς ζωικῆς προϊστορίας.
Φτάνουμε μέρες ποὺ δὲν ἔχεις πιὰ τί νὰ λογαριάσεις
Συμβάντα ἐρωτικὰ καὶ χρηματιστηριακὲς ἐπιχειρήσεις
Δὲ βρίσκεις καθρέφτες νὰ φωνάξεις τ᾿ ὄνομά σου
Ἁπλὲς προθέσεις ζωῆς διασφαλίζουν μίαν ἐπικαιρότητα
Ἀνία, πόθοι, ὄνειρα, συναλλαγές, ἐξαπατήσεις
Κι ἂν σκέφτομαι εἶναι γιατὶ ἡ συνήθεια εἶναι πιὸ προσιτὴ ἀπὸ τὴν τύψη.
Μὰ ποιὸς θὰ ῾ρθεῖ νὰ κρατήσει τὴν ὁρμὴ μιᾶς μπόρας ποὺ πέφτει;

Ἀπροσδιόριστη χρονολογία

Αὐτὴ ἡ μέρα πέρασε χωρὶς καμιὰν ἀπόχρωση
Τόσο διαφορετικὴ ἀπὸ τὶς ἄλλες μέρες
(Ἴσως ἡ ἀπαρχὴ ὁμοίων ἡμερῶν)
ἔσβησεν ἔτσι ἀνάλαφρα ὅπως ἦρθε
χωρὶς νὰ παιχνιδίσει ὁ ἥλιος στὰ κλαδιὰ
Τράβηξε τὶς κουρτίνες της μὲ διάκρισην ἡ νύχτα.
Μιὰ μέρα τόσο διάφορη ἀπ᾿ τὶς ἄλλες
Χωρὶς τὰ σύμβολα τοῦ «πλὴν» καὶ τοῦ «σὺν»
π᾿ αὐλακώνουν τὴ σκέψη
Χωρὶς νὰ βαραίνει κἂν τὴ ζυγαριὰ τῆς μνήμης
Πὲς σὰ μιὰ σαπουνόφουσκα ποὺ τρυπήσαμε μὲ τὴν καρφίτσα
Σὰν τὸν καπνὸ τσιγάρου χωρὶς ἄρωμα.
Ἔτσι ἔπεσε ἕνα φύλλο ἀπὸ τὸ καλαντάρι
Δίχως τὸν παραμικρότερο ἦχο
(Χάθηκε καὶ δὲν ψάξαμε νὰ τὸ βροῦμε)
Ἔμεινε τὸ συρτάρι μας ὅπως τὸ ἀφήσαμε.
Ἴσως -λές- πὼς δὲν ἤτανε κἂν μία μέρα
Μόνο που σήμερα φωνάζουν ἀρνητικὰ οἱ ἀριθμοὶ
Τὸ ρολόι γυρισμένο ἕνα ἀκόμη εἰκοσιτετράωρο
-Λές- πῶς περάσαμε ἀσυνείδητα τὰ μεσάνυχτα
Ἕναν ὁλόισιο ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο.

Κάθε πρωΐ

Κάθε πρωὶ
Καταργοῦμε τὰ ὄνειρα
Χτίζουμε μὲ περίσκεψη τὰ λόγια
Τὰ ροῦχα μας εἶναι μιὰ φωλιὰ ἀπὸ σίδερο
Κάθε πρωὶ
Χαιρετᾶμε τοὺς χθεσινοὺς φίλους
Οἱ νύχτες μεγαλώνουν σὰν ἁρμόνικες
-Ἦχοι, καημοί, πεθαμένα φιλιά.
(Ἀσήμαντες ἀπαριθμήσεις
-Τίποτα, λέξεις μόνο γιὰ τοὺς ἄλλους.
Μὰ ποῦ τελειώνει ἡ μοναξιά;)

Θά ῾ρθει μιὰ μέρα

Θά ῾ρθει μιὰ μέρα ποὺ δὲ θά ῾χουμε πιὰ τί νὰ ποῦμε
Θὰ καθόμαστε ἀπέναντι καὶ θὰ κοιταζόμαστε στὰ μάτια
Ἡ σιωπή μου θὰ λέει: Πόσο εἶσαι ὄμορφη, μὰ δὲ
βρίσκω ἄλλο τρόπο νὰ στὸ πῶ
Θὰ ταξιδέψουμε κάπου, ἔτσι ἀπὸ ἀνία ἢ γιὰ νὰ
ποῦμε πὼς κι ἐμεῖς ταξιδέψαμε.
Ὁ κόσμος ψάχνει σ᾿ ὅλη του τὴ ζωὴ νὰ βρεῖ τουλάχιστο
τὸν ἔρωτα, μὰ δὲν βρίσκει τίποτα.
Σκέφτομαι συχνὰ πὼς ἡ ζωή μας εἶναι τόσο μικρὴ
ποὺ δὲν ἀξίζει κἂν νὰ τὴν ἀρχίσει κανείς.
Ἀπ᾿ τὴν Ἀθήνα θὰ πάω στὸ Μοντεβίδεο ἴσως καὶ
στὴ Σαγκάη, εἶναι κάτι κι αὐτὸ δὲ μπορεῖς
νὰ τὸ ἀμφισβητήσεις.
Καπνίσαμε -θυμήσου- ἀτέλειωτα τσιγάρα
συζητώντας ἕνα βράδυ
-ξεχνῶ πάνω σὲ τί- κι εἶναι κρῖμα γιατὶ ἦταν τόσο
μα τόσο ἐνδιαφέρον.
Μιὰ μέρα, ἂς ἤτανε, νὰ φύγω μακριά σου ἀλλὰ κι
ἐκεῖ θά ῾ρθεις καὶ θὰ μὲ ζητήσεις
Δὲ μπορεῖ, Θέ μου, νὰ φύγει κανεὶς μοναχός του.

Δρόμοι παλιοί

Δρόμοι παλιοὶ ποὺ ἀγάπησα καὶ μίσησα ἀτέλειωτα
κάτω ἀπ᾿ τοὺς ἴσκιους τῶν σπιτιῶν νὰ περπατῶ
νύχτες τῶν γυρισμῶν ἀναπότρεπτες κι ἡ πόλη νεκρὴ
Τὴν ἀσήμαντη παρουσία μου βρίσκω σὲ κάθε γωνιὰ
κᾶμε νὰ σ᾿ ἀνταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο τοῦ τόπου μου κι ἐγὼ
Ξεχασμένος κι ἀτίθασος νὰ περπατῶ
κρατώντας μία σπίθα τρεμόσβηστη στὶς ὑγρές μου παλάμες
Καὶ προχωροῦσα μέσα στὴ νύχτα χωρὶς νὰ γνωρίζω κανένα
κι οὔτε κανένας κι οὔτε κανένας μὲ γνώριζε μὲ γνώριζε

Ἤτανε νέοι

Οἱ δρόμοι ἦταν σκοτεινοὶ καὶ λασπωμένοι
τὸ πιάτο στὸ τραπέζι λιγοστό,
τὸ φιλὶ στὸ κατώφλι ἦταν κλεφτὸ
καὶ ἔρωτες μέσα στὶς καρδοῦλες κλειδωμένοι
Ἤτανε νέοι ἤτανε νέοι, ἦταν παιδιὰ
καὶ ἔτυχε νά ῾ναι καὶ καλὴ σοδειὰ
Τὰ βράδια ξενυχτοῦσαν στὰ ὑπόγεια,
καὶ σβάρνα ὁλημερὶς στὶς γειτονιὲς
ἄχ! τὰ σοκάκια ἐκεῖνα κι οἱ γωνιὲς
σφιχτὰ ποὺ φυλάξαν τὰ τίμια λόγια
Ἤτανε νέοι ἤτανε νέοι, ἦταν παιδιὰ
καὶ ἔτυχε νά ῾ναι καὶ καλὴ σοδειὰ
Δὲν ξέρανε πατέρα, μάνα σπίτι, μάνα σπίτι
ἕναν δὲν δίναν γιὰ τὸ σήμερα παρᾶ
δὲ ρίχνανε δραχμὲς στὸν κουμπαρᾶ
δὲν κράταγαν μεζούρα καὶ διαβήτη
Ἤτανε νέοι ἤτανε νέοι, ἦταν παιδιὰ
καὶ ἔτυχε νά ῾ναι καὶ καλὴ σοδειά

Ὅταν μιὰν ἄνοιξη

Ὅταν μιὰν ἄνοιξη χαμογελάσει
θὰ ντυθεῖς μία καινούργια φορεσιὰ
καὶ θὰ ῾ρθεῖς νὰ σφίξεις τὰ χέρια μου
παλιέ μου φίλε

Κι ἴσως κανεὶς δὲ σὲ προσμένει νὰ γυρίσεις
μὰ ἐγὼ νιώθω τοὺς χτύπους τῆς καρδιᾶς σου
κι ἕνα ἄνθος φυτρωμένο στὴν ὥριμη,
πικραμένη σου μνήμη

Κάποιο τρένο, τὴ νύχτα, σφυρίζοντας,
ἢ ἕνα πλοῖο, μακρινὸ κι ἀπροσδόκητο
θὰ σὲ φέρει μαζὶ μὲ τὴ νιότη μας
καὶ τὰ ὄνειρά μας

Κι ἴσως τίποτα, ἀλήθεια, δὲν ξέχασες
μὰ ὁ γυρισμὸς πάντα ἀξίζει περσότερο
ἀπὸ κάθε μου ἀγάπη κι ἀγάπη σου
παλιέ μου φίλε

Τὸ σκάκι

Ἔλα νὰ παίξουμε...
Θὰ σοῦ χαρίσω τὴ βασίλισσά μου
Ἦταν γιὰ μένα μιὰ φορὰ ἡ ἀγαπημένη
Τώρα δὲν ἔχω πιὰ ἀγαπημένη

Θὰ σοῦ χαρίσω τοὺς πύργους μου
Τώρα πιὰ δὲν πυροβολῶ τοὺς φίλους μου
Ἔχουν πεθάνει ἀπὸ καιρὸ
πρὶν ἀπὸ μένα

Ὅλα, ὅλα καὶ τ᾿ ἄλογά μου θὰ στὰ δώσω
Ὅλα, ὅλα καὶ τ᾿ ἄλογά μου θὰ στὰ δώσω
Μονάχα ἐτοῦτο τὸν τρελό μου θὰ κρατήσω
ποὺ ξέρει μόνο σ᾿ ἕνα χρῶμα νὰ πηγαίνει

δρασκελώντας τὴν μίαν ἄκρη ὡς τὴν ἄλλη
γελώντας μπρὸς στὶς τόσες πανοπλίες σου
μπαίνοντας μέσα στὶς γραμμές σου ξαφνικὰ
ἀναστατώνοντας τὶς στέρεες παρατάξεις

Ἔλα νὰ παίξουμε...

Ὁ βασιλιὰς αὐτὸς δὲν ἤτανε ποτὲ δικός μου
Κι ὕστερα τόσους στρατιῶτες τί τοὺς θέλω!
Τραβᾶνε μπρὸς σκυφτοὶ δίχως κἂν ὄνειρα
Ὅλα, ὅλα, καὶ τ᾿ ἄλογά μου θὰ στὰ δώσω

Ὅλα, ὅλα, καὶ τ᾿ ἄλογά μου θὰ στὰ δώσω
Μονάχα ἐτοῦτο τὸν τρελό μου θὰ κρατήσω
ποὺ ξέρει μόνο σ᾿ ἕνα χρῶμα νὰ πηγαίνει
δρασκελώντας τὴν μίαν ἄκρη ὡς τὴν ἄλλη

γελώντας μπρὸς στὶς τόσες πανοπλίες σου
μπαίνοντας μέσα στὶς γραμμές σου ξαφνικὰ
ἀναστατώνοντας τὶς στέρεες παρατάξεις
Ἔλα νὰ παίξουμε...

Κι αὐτὴ δὲν ἔχει τέλος ἡ παρτίδα...

Φοβᾶμαι...

Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἑφτὰ χρόνια ἔκαναν πὼς δὲν εἶχαν πάρει χαμπάρι
καὶ μία ὡραία πρωία μεσοῦντος κάποιου Ἰουλίου
βγῆκαν στὶς πλατεῖες μὲ σημαιάκια κραυγάζοντας «δῶστε τὴ χούντα στὸ λαό».

Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ μὲ καταλερωμένη τὴ φωλιὰ
πασχίζουν τώρα νὰ βροῦν λεκέδες στὴ δική σου.

Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ σοῦ κλείναν τὴν πόρτα
μὴν τυχὸν καὶ τοὺς δώσεις κουπόνια καὶ τώρα
τοὺς βλέπεις στὸ Πολυτεχνεῖο νὰ καταθέτουν γαρίφαλα καὶ νὰ δακρύζουν.

Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ γέμιζαν τὶς ταβέρνες
καὶ τὰ σπάζαν στὰ μπουζούκια κάθε βράδυ καὶ τώρα τὰ ξανασπάζουν
ὅταν τοὺς πιάνει τὸ μεράκι τῆς Φαραντούρη καὶ ἔχουν καὶ «ἀπόψεις».

Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἄλλαζαν πεζοδρόμιο ὅταν σὲ συναντοῦσαν
καὶ τώρα σὲ λοιδοροῦν γιατὶ, λέει, δὲν βαδίζεις ἴσιο δρόμο.

Φοβᾶμαι, φοβᾶμαι πολλοὺς ἀνθρώπους.

Φέτος φοβήθηκα ἀκόμη περισσότερο.

Νοέμβρης 1983

Ποιήματα ποὺ μᾶς διάβασε ἕνα βράδυ ὁ λοχίας Οtto V...

I

Σὲ δυὸ λεπτὰ θὰ ἀκουστεῖ τὸ παράγγελμα «Ἐμπρός»
Δὲν πρέπει νὰ σκεφτεῖ κανένας τίποτε ἄλλο
Ἐμπρὸς ἡ σημαία μας κι ἐμεῖς ἐφ᾿ ὅπλου λόγχη ἀπὸ πίσω
Ἀπόψε θὰ χτυπήσεις ἀνελέητα καὶ θὰ θὰ χτυπηθεῖς

Θὰ τραβήξεις μπροστὰ τραγουδώντας ρυθμικὰ ἐμβατήρια
Θὰ τραβήξεις μπροστὰ ποὺ μαντεύονται χιλιάδες ἀνήσυχα μάτια
Ἐκεῖ ποὺ χιλιάδες χέρια σφίγγονται γύρω ἀπὸ μία ἄλλη σημαία
Ἕτοιμα νὰ χτυπήσουν καὶ νὰ χτυπηθοῦν.

Σ᾿ ἕνα λεφτὸ πρέπει νὰ μᾶς δώσουν τὸ σύνθημα
Μιὰ λεξούλα μικρὴ ποὺ σὲ λίγο ἐξαίσια θὰ λάμψει.

(Κι ἐγὼ ποὺ ἔχω μία ψυχὴ παιδικὴ καὶ δειλὴ
Ποὺ δὲν θέλει τίποτε ἄλλο νὰ ξέρει ἀπὸ τὴν ἀγάπη
Κι ἐγὼ πολεμῶ τόσα χρόνια χωρίς, Θέ μου, νὰ μάθω γιατί
Καὶ δὲ βλέπω μπροστὰ τόσα χρόνια παρὰ μόνο τὸ δίδυμο ἀδερφό μου.)

II

Σὲ τούτη τὴ φωτογραφία ἤμουνα νέος κοντὰ 22
χρονῶ. ἐδῶ εἶναι ἡ γυναῖκα π᾿ ἀγαποῦσα: ἡ
γυναῖκα μου
Τὴ λέγανε Μάρθα· ἔσφιγγε τὸ γιό μου μὲ λαχτάρα
στὴν ἀγκαλιά της
Δὲ μοῦ ῾πε: «χαίρομαι ποὺ πᾶς νὰ πολεμήσεις».
Ἔκλαιγε σὰν ἕνα μικρὸ κοριτσάκι.
Κι ἐδῶ κάποιο σπίτι παλιὸ μ᾿ ἕναν κῆπο στὴ μέση
καὶ μ᾿ ἄνθη...
...Θυμᾶσαι ὅταν ἤμασταν παιδιὰ εἴχαμε ἕνα ξύλι-
νο ἄλογο καὶ μία γυαλιστερὴ τρομπέτα
Τὰ βράδια ξαγρυπνούσαμε στὰ βιβλία μὲ τὶς ἀρ-
χαῖες ἡρωικὲς ἱστορίες
Τὸν ἀθῷο μας ὕπνο τυράννησαν οἱ ἀντίλαλοι τῶν
φημισμένων πολεμιστῶν
Ὕστερα τὰ ξεχάσαμε ὅλα αὐτὰ σὲ μία γωνιὰ γε-
λώντας γιὰ τὰ παιδιάστικα καμώματα.
Ἴσως αὔριο μιὰ τόση τρυπίτσα μοῦ χαράξει τό μέ-
τωπο
Ὢ μία τρυπίτσα ποὺ χωρᾷ ὅλο τὸν πόνο τῶν ἀν-
θρώπων
Ποιὸς εἶμαι; Ποῦ βρίσκομαι; Σκίστε τὰ ροῦχα
μου ἐδῶ μπροστὰ στὸ στῆθος
Ἴσως θὰ βρεῖτε ἀκόμα τ᾿ ὄνομά μου σκαλισμένο.
Ποιὸς τὸ θυμᾶται;
Ψάξτε τὰ ροῦχα μου ἀκόμα... Ἐδῶ ἤμουνα νέος
22 μόλις χρονῶ
Κι ἐδῶ μιὰ γυναῖκα ποὺ σφίγγει μὲ λαχτάρα ἕνα
παιδὶ στὴν ἀγκαλιά της.

(Ἔκλαιγε ἀλήθεια ὅταν ἔφευγα σὰν ἕνα μικρὸ κο-
ριτσάκι).

Κι ἤθελε ἀκόμη...

Κι ἤθελε ἀκόμη πολὺ φῶς νὰ ξημερώσει. Ὅμως ἐγὼ
Δὲν παραδέχτηκα τὴν ἧττα. Ἔβλεπα τώρα
Πόσα κρυμμένα τιμαλφῆ ἔπρεπε νὰ σώσω
Πόσες φωλιὲς νεροῦ νὰ συντηρήσω μέσα στὶς φλόγες.
Μιλᾶτε, δείχνετε πληγὲς ἀλλόφρονες στοὺς δρόμους
Τὸν πανικὸ ποὺ στραγγαλίζει τὴν καρδιά σας σὰ σημαία
Καρφώσατε σ᾿ ἐξῶστες, μὲ σπουδὴ φορτώσατε τὸ ἐμπόρευμα
Ἡ πρόγνωσίς σας ἀσφαλής: Θὰ πέσει ἡ πόλις.
Ἐκεῖ, προσεχτικά, σὲ μιὰ γωνιά, μαζεύω μὲ τάξη,
Φράζω μὲ σύνεση τὸ τελευταῖο μου φυλάκιο
Κρεμῶ κομμένα χέρια στοὺς τοίχους, στολίζω
Μὲ τὰ κομμένα κρανία τὰ παράθυρα, πλέκω
Μὲ κομμένα μαλλιὰ τὸ δίχτυ μου καὶ περιμένω.
Ὄρθιος καὶ μόνος σὰν καὶ πρῶτα περιμένω.

Μιλῶ…

Μιλῶ γιὰ τὰ τελευταῖα σαλπίσματα τῶν νικημένων στρατιωτῶν
Γιὰ τὰ κουρέλια ἀπὸ τὰ γιορτινά μας φορέματα
Γιὰ τὰ παιδιά μας ποὺ πουλᾶν τσιγάρα στοὺς διαβάτες
Μιλῶ γιὰ τὰ λουλούδια ποὺ μαραθήκανε στοὺς τάφους καὶ τὰ σαπίζει ἡ βροχὴ
Γιὰ τὰ σπίτια ποὺ χάσκουνε δίχως παράθυρα σὰν κρανία ξεδοντιασμένα
Γιὰ τὰ κορίτσια ποὺ ζητιανεύουν δείχνοντας στὰ στήθια τὶς πληγές τους
Μιλῶ γιὰ τὶς ξυπόλυτες μάνες ποὺ σέρνονται στὰ χαλάσματα
Γιὰ τὶς φλεγόμενες πόλεις τὰ σωριασμένα κουφάρια σοὺς δρόμους
Τοὺς μαστρωποὺς ποιητὲς ποὺ τρέμουνε τὶς νύχτες στὰ κατώφλια
Μιλῶ γιὰ τὶς ἀτέλειωτες νύχτες ὅταν τὸ φῶς λιγοστεύει τὰ ξημερώματα
Γιὰ τὰ φορτωμένα καμιόνια καὶ τοὺς βηματισμοὺς στὶς ὑγρὲς πλάκες
Γιὰ τὰ προαύλια τῶν φυλακῶν καὶ γιὰ τὸ δάκρυ τῶν μελλοθανάτων.

Μὰ πιὸ πολὺ μιλῶ γιὰ τοὺς ψαράδες
Π᾿ ἀφήσανε τὰ δίχτυά τους καὶ πήρανε τὰ βήματά Του
Κι ὅταν Αὐτὸς κουράστηκε αὐτοὶ δὲν ξαποστάσαν
Κι ὅταν Αὐτὸς τοὺς πρόδωσε αὐτοὶ δὲν ἀρνηθῆκαν
Κι ὅταν Αὐτὸς δοξάστηκε αὐτοὶ στρέψαν τὰ μάτια
Κι οἱ σύντροφοί τους φτύνανε καὶ τοὺς σταυρῶναν
Κι αὐτοί, γαλήνιοι, τὸ δρόμο παίρνουνε π᾿ ἄκρη δὲν ἔχει
Χωρὶς τὸ βλέμμα τους νὰ σκοτεινιάσει ἢ νὰ λυγίσει

Ὄρθιοι καὶ μόνοι μὲς στὴ φοβερὴ ἐρημία τοῦ πλήθους.

Ἐπιτάφιο

Ἐδῶ ἀναπαύεται
Ἡ μόνη ἀνάπαυση τῆς ζωῆς του
Ἡ μόνη του στερνὴ ἱκανοποίηση
Νὰ κείτεται μαζὶ μὲ τοὺς ἀφέντες του
Στὴν ἴδια κρύα γῆ, στὸν ἴδιο τόπο.

Αὐτοὶ δὲν εἶναι οἱ δρόμοι ποὺ γνωρίσαμε...

Αὐτοὶ δὲν εἶναι οἱ δρόμοι ποὺ γνωρίσαμε
Ἀλλότριο πλῆθος ἕρπει τώρα στὶς λεωφόρους
Ἀλλάξαν καὶ τῶν προαστίων οἱ ὀνομασίες
Ὑψώνονται ἄσυλα στὰ γήπεδα καὶ στὶς πλατεῖες.
Ποιὸς περιμένει τὴν ἐπιστροφή σου; Ἐδῶ οἱ ἐπίγονοι
Λιθοβολοῦν τοὺς ξένους, θύουν σ᾿ ὁμοιώματα,
Εἶσαι ἕνας ἄγνωστος μὲς στὸ ἄγνωστο ἐκκλησίασμα
Κι ἀπὸ τὸν ἄμβωνα ἀφορίζουνε τοὺς ξένους
Ρίχνουνε στοὺς ἀλλόγλωσσους κατάρες

Ἐσὺ στοὺς σκοτεινοὺς διαδρόμους χώσου
Στὶς δαιδαλώδεις κρύπτες ποὺ δὲν προσεγγίζει
Οὔτε φωνὴ ἀγριμιοῦ ἢ ἦχος τυμπάνου·
Ἐκεῖ δὲ θὰ σὲ βροῦν. Γιατί ἂν σ᾿ ἀφορίσουν
Κάποιοι –ἀναπόφευκτα– στὰ χείλη τους θὰ σὲ προφέρουν
Οἱ σκέψεις σου θ᾿ ἀλλοιωθοῦν, θὰ σοῦ ἀποδώσουν
Ψιθυριστὰ προθέσεις, θὰ σὲ ὑμνήσουν.
Μὲ τέτοιες προσιτὲς ἐπιτυχίες θὰ ἡττηθεῖς.
Τεντώσου ἀπορρίπτοντας τῶν λόγων σου τὴν πανοπλία
Κάθε ἐξωτερικὸ περίβλημά σου περιττὸ
Καὶ τῆς Σιωπῆς τὸ μέγα διάστημα, ἔτσι,
Τεντώσου νὰ πληρώσεις συμπαγής.

Ἡ ἀπόφαση

Εἶστε ὑπὲρ ἢ κατά;
Ἔστω ἀπαντεῖστε μ᾿ ἕνα ναὶ ἢ μ᾿ ἕνα ὄχι.
Τὸ ἔχετε τὸ πρόβλημα σκεφτεῖ
Πιστεύω ἀσφαλῶς πὼς σᾶς βασάνισε
Τὰ πάντα βασανίζουν στὴ ζωὴ
Παιδιὰ γυναῖκες ἔντομα
Βλαβερὰ φυτὰ χαμένες ὦρες
Δύσκολα πάθη χαλασμένα δόντια
Μέτρια φίλμς. Κι αὐτὸ σᾶς βασάνισε ἀσφαλῶς.
Μιλᾶτε ὑπεύθυνα λοιπόν. Ἔστω μὲ ναὶ ἢ ὄχι.
Σὲ σᾶς ἀνήκει ἡ ἀπόφαση.
Δὲ σᾶς ζητοῦμε πιὰ νὰ πάψετε
Τὶς ἀσχολίες σας νὰ διακόψετε τὴ ζωή σας
Τὶς προσφιλεῖς ἐφημερίδες σας· τὶς συζητήσεις
Στὸ κουρεῖο· τὶς Κυριακές σας στὰ γήπεδα.
Μιὰ λέξη μόνο. Ἐμπρὸς λοιπόν:
Εἶστε ὑπὲρ ἢ κατά;
Σκεφθεῖτε το καλά. Θὰ περιμένω.

If...

Ἂν - λέω ἄν...
ἂν ὅλα δὲ συνέβαιναν τόσο νωρὶς
ἡ ἀποβολή σου ἀπ᾿ τὸ Γυμνάσιο στὴν Ε´ τάξη,
μετὰ Χαϊδάρι, Ἅι-Στράτης, Μακρονήσι, Ἰτζεδίν,
ἂν στὰ 42 σου δὲν ἤσουν μὲ σπονδυλοαθρίτιδα
ὕστερα ἀπὸ τὰ εἴκοσι χρόνια τῆς φυλακῆς
μὲ δυὸ διαγραφὲς στὴν πλάτη σου, μιὰ δήλωση
ἀποκηρύξεως ὅταν σ᾿ ἀπομονῶσαν στὸ Ψυχιατρεῖο
ἂν - σήμερα λογιστὴς σ᾿ ἕνα κατάστημα ἐδωδίμων-
ἄχρηστος πιὰ γιὰ ὅλους, στιμμένο λεμόνι,
ξοφλημένη περίπτωση, μὲ ἰδέες ἀπὸ καιρὸ ξεπερασμένες,
ἂν - λέω ἄν...
μὲ λίγη καλὴ θέληση ἐρχόνταν ὅλα κάπως διαφορετικὰ
ἢ ἀπὸ μία τυχαία σύμπτωση, ὅπως σὲ τόσους καὶ τόσους
συμμαθητές, φίλους, συντρόφους - δὲ λέω ἀβρόχοις ποσὶ
ἀλλὰ ἄν...
(Φτάνει. Μ᾿ αὐτὰ δὲ γράφονται τὰ ποιήματα. Μὴν ἐπιμένεις.
Ἄλλον ἀέρα θέλουν γιὰ ν᾿ ἀρέσουν, ἄλλη «μετουσίωση».
Τὸ παραρίξαμε στὴ θεματογραφία).

Ἀφιέρωση

Γιὰ τοὺς ἐρωτευμένους ποὺ παντρεύτηκαν
Γιὰ τὸ σπίτι ποὺ χτίστηκε
Γιὰ τὰ παιδάκια ποὺ μεγάλωσαν
Γιὰ τὰ πλοῖα ποὺ ἄραξαν
Γιὰ τὴ μάχη ποὺ κερδήθηκε
Γιὰ τὸν ἄσωτο ποὺ ἐπέστρεψε
Γιὰ ὅλα ὅσα τέλειωσαν χωρὶς ἐλπίδα πιά.

Προσχέδιο δοκιμίου πολιτικῆς ἀγωγῆς

Οἱ τσαγκαράδες νὰ φτιάσουν ὅπως πάντα γερὰ παπούτσια
Οἱ ἐκπαιδευτικοὶ νὰ συμμορφώνονται μὲ τὸ ἀναλυτικὸ πρόγραμμα τοῦ Ὑπουργείου
Οἱ τροχονόμοι νὰ σημειώνουν μὲ σχολαστικότητα τὶς παραβάσεις
Οἱ ἐφοπλιστὲς νὰ καθελκύουν διαρκῶς νέα σκάφη
Οἱ καταστηματάρχες ν᾿ ἀνοίγουν καὶ νὰ κλείνουν σύμφωνα μὲ τὸ ἑκάστοτε ὡράριο
Οἱ ἐργάτες νὰ συμβάλλουν εὐσυνείδητα στὴν ἄνοδο τοῦ ἐπιπέδου παραγωγῆς
Οἱ ἀγρότες νὰ συμβάλλουν εὐσυνείδητα στὴν κάθοδο τοῦ ἐπιπέδου καταναλώσεως
Οἱ φοιτητὲς νὰ μιμοῦνται τοὺς δασκάλους τους καὶ νὰ μὴν πολιτικολογοῦν
Οἱ ποδοσφαιριστὲς νὰ μὴ δωροδοκοῦνται πέραν ἑνὸς λογικοῦ ὁρίου
Οἱ δικαστὲς νὰ κρίνουν κατὰ συνείδησιν καὶ ἐκτάκτως μόνον, κατ᾿ ἐπιταγὴν
Ὁ τύπος νὰ μὴ γράφει ὅ,τι πιθανὸν νὰ ἐμβάλλει εἰς ἀνησυχίαν τοὺς φορτοεκφορτωτάς
Οἱ ποιητὲς ὅπως πάντα νὰ γράφουν ὡραῖα ποιήματα.

Σημ.: Πρόκειται περὶ προσχεδίου, ὡς ὁ τίτλος, καὶ προσφέρεται εἰς ἐλευθέραν δημοσίαν συζήτησιν. Μετὰ τὰς ἀκουσθησομένας ἀπόψεις θὰ γίνει τελικὴ ἐπεξεργασία ὑπὸ ὁμάδος ἐγκρίτων Ποιητῶν καὶ θὰ παραδοθεῖ εἰς τὸ κοινὸ πρὸς γνῶσιν καὶ ἀναμόρφωσιν.

Τώρα εἶναι ἁπλὸς θεατής...

Τώρα εἶναι ἁπλὸς θεατὴς
Ἀσήμαντος ἀνθρωπάκος μέσα στὸ πλῆθος
Τώρα πιὰ δὲ χειροκροτεῖ δὲ χειροκροτεῖται
Ξένος περιφέρεται στῶν ὁδῶν τὸ κάλεσμα-

Ἔρχονται ἀπὸ μακριὰ οἱ νέοι σαλπιγκτὲς
Τῶν ἐπίλεκτων κλάσεων τοῦ μέλλοντος
Οἱ κραυγὲς τοὺς γκρεμίζουν τὰ σαθρὰ τείχη
Τήκουν τὴ λάσπη σὲ φωτεινοὺς ρύακες
Ἔρχονται οἱ ἁγνοί, οἱ ἀνυπόκριτοι.
Οἱ βιαστές, οἱ ἀμέτοχοι, οἱ παρθένοι.
Οἱ πονηροὶ συνδαιτυμόνες, οἱ ἀθῶοι
Οἱ ληξίαρχοι τῶν ἡμερῶν μας
Ἔρχεται τὸ μεγάλο παρανάλωμα
Μέσα στοὺς πίδακες τῶν πρόσχαρων νερῶν.
Ἔρχονται οἱ τελευταῖες προδιαγραφές

Μὰ τώρα αὐτὸς εἶναι ἁπλὸς θεατὴς
Ἀνώνυμος ἀνθρωπάκος μέσα στὸ πλῆθος
Μὲ τὰ χέρια στὸ στῆθος σὰν ἕτοιμος νεκρὸς
Τώρα πιὰ δὲ χειροκροτεῖ δὲ χειροκροτεῖται.
(Νὰ ξέρεις πάντα τὸ πότε καὶ τὸ πῶς)

Τὸ πρωΐ

Τὸ πρωὶ
Στὶς 5
Ὁ ξηρὸς
Μεταλλικὸς ἦχος
Ὕστερα ἀπὸ τὰ φορτωμένα καμιόνια.
Ποὺ θρυμματίζουνε τὶς πόρτες τοῦ ὕπνου.
Καὶ τὸ τελευταῖο «ἀντίο» τῆς παραμονῆς
Καὶ οἱ τελευταῖοι βηματισμοὶ στὶς ὑγρὲς πλάκες
Καὶ τὸ τελευταῖο σου γράμμα
Στὸ παιδικὸ τετράδιο τῆς ἀριθμητικῆς
Σὰν τοῦ μικροῦ παραθυριοῦ τὸ δίχτυ
Ποὺ τεμαχίζει μὲ κάθετες μαῦρες γραμμὲς
Τοῦ πρωινοῦ χαρούμενου ἥλιου τὴν παρέλαση.

Χειμώνας 1942

Ξημέρωσεν ὁ δείχτης πάλι Κυριακή.

Ἑφτὰ μέρες
Ἡ μιὰ πάνω ἀπ᾿ τὴν ἄλλη
Δεμένες
Ὁλόιδιες
Σὰ χάντρες κατάμαυρες
Κόμπο λογιῶν του Σεμιναρίου.

Μιά, τέσσερις, πενηνταδυό.
Ἕξι μέρες ὅλες γιὰ μία
Ἕξι μέρες ἀναμονὴ
Ἕξι μέρες σκέψη
Γιὰ μία μέρα
Μόνο γιὰ μία μέρα
Μόνο γιὰ μίαν ὥρα
Ἀπόγευμα κι ἥλιος.

Ὧρες
Ταυτισμένες
Χωρὶς συνείδηση
Προσπαθώντας μία λάμψη
Σὲ φόντο σελίδων
Μὲ πένθιμο χρῶμα

Μιὰ μέρα ἀμφίβολης χαρᾶς
Ἴσως μόνο μίαν ὥρα
Λίγες στιγμὲς
Τὸ βράδυ ἀρχίζει πάλι ἡ ἀναμονὴ
Πάλι μίαν ἑβδομάδα, τέσσερις, πενηνταδυό

Σήμερα βρέχει ἀπ᾿ τὸ πρωί.
Ἕνα κίτρινο χιονόνερο.

Ἄτιτλο

(ὁ ποιητὴς ὑπογράφει ὡς: Μανοῦσος Φάσσης)

Στὸ ξενοδοχεῖο Macedonia
πλαγίασα σὲ μεταξωτὰ σεντόνια
εἴχανε καὶ μεταξωτὲς κουβέρτες
κι εἶπα: φέρτες.

Εἶπα καὶ στὴ ρεσεψιονίστα
πὼς μ᾿ ἔπιασε μεγάλη νύστα.
Θέλω ἄνεση σουίτας
εἶμαι ποιητὴς τῆς ἥττας.

Εἶμαι γενιὰ τοῦ Ἀργυρίου
(ρίου ρίου κι ἀντιρίου)
συνάδελφος τοῦ Κουλουφάκου
καὶ κάτσε κι ἄκου...

(ἀπόσπασμα)

Fair Play

(ὁ ποιητὴς ὑπογράφει ὡς: Μανοῦσος Φάσσης)

Τῷ φίλω Μ.Ἄν.

Πόσες χιλάδες ὧρες πέρασαν μὲ συνεδρίαση,
σ᾿ αχτίδες, κόβες καὶ κομματικοὺς πυρῆνες,
στὸ τέλος πάθαμε χρονία νικοτινίαση
κι ὁ πονοκέφαλος οὔτε περνοῦσε μ᾿ ασπιρίνες.

Μάθαμε ἀπ᾿ ὄξω -βασικὰ- ὅλα τὰ προβλήματα
καὶ τὴν ἀναγκαιότητα τῆς πάλης
καὶ γίναμε τὰ δακτυλοδειχτούμενα τὰ βλήματα
κρατώντας τὸν Μὰρξ – Ἔγκελς ὑπὸ μάλης.

Μέρα τὴ μέρα θά ῾ρχονταν ἡ Ἐπανάσταση
καὶ περιμένοντας πέρασαν τὰ χρόνια
κι ὅμως σ᾿ τὸ λέγαν οἱ γονεῖς σου «ἄσ᾿ τα σὺ
πάντα θὰ βρίσκονται στὸν κόσμο ἄλλα κωθώνια».

Πάντοτε ὁ καπιταλισμὸς βρίσκει περάσματα
καὶ ξεπερνᾶ τὶς δύσκολες τὶς κρίσεις.
Κι ἕνα πρωί: «Ἀπαγορεύονται τὰ ἄσματα
καὶ κοπιάστε στὸ τμῆμα γιὰ ἀνακρίσεις».

Τώρα νὰ σπάσεις δὲν μπορεῖς πιά, σὲ χρωμάτισαν
καὶ σ᾿ ἔχουν σὰν τὸν ποντικὸ μέσα στὴ φάκα
καὶ δὲν ξεφεύγεις ἀπὸ τοῦ χαφιὲ τὸ μάτι σὰν
συναναστρέφεσαι τὸν καθ᾿ ἕνα μαλάκα.

...........................................................................................

Δὲν ἄκουσες ποτὲ τὴ μάνα σου τὴν ἅγια
σ᾿ ἐνοχλοῦσε καὶ σένα τὸ κατεστημένο,
δὲν εἶδες γύρω σου χιλιάδες τὰ ναυάγια
δὲν τὸ χαμπάρισες πὼς τὸ παιχνίδι ἦταν στημένο.

http://users.uoa.gr/~nektar/arts/poetry/manolhs_anagnwstakhs_poems.htm

8 μεγά

λα

τραγού

δια

σε ποίηση

Μανόλη Ανα

γνωστά

κη

https://www.ogdoo.gr/diskografia/stigmes/8-megala-tragoydia-se-poiisi-manoli-anagnostaki

(ΑΚΟΥΣΤΕ) Στις 23 Ιουνίου του 2005 ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης έφευγε απ’ τη ζωή.

8 μεγάλα τραγούδια σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη

23/06/2016

ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ

Κώστας Μπαλαχούτης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ

Δολοφονήθηκε η Ρόζα Λούξεμπουργκ (1919)

Άφησε πίσω του ένα σπουδαίο έργο με προσωπικό χαρακτήρα και ανεξίτηλη σφραγίδα, προνόμιο των χαρισματικών.

Στα 80 χρόνια της ζήσης του ο Μανόλης Αναγνωστάκης πάλεψε για τις ιδέες του και κράτησε μια σταθερή, έντιμη και συνεπή στάση, συμβατή με τα πονήματά του, χαρακτηριστικό των αληθινά μεγάλων δημιουργών και ανθρώπων.

Μετρημενα από τα ποιήματά του ευτύχησαν να γίνουν και τραγούδια, να μπουν στα χείλη και τις καρδιές του κόσμου και να μείνουν για πάντα εκεί, περνώντας ανελλιπώς και στις κατοπινές γενιές ενώ ορισμένα από αυτά -όπως και ποιήματα του ποιητή- περιμένουν τη στιγμή να «αγγιχτούν» και να φωτιστούν ξανά…

«Δρόμοι παλιοί» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη από τον κύκλο τραγουδιών του συνθέτη «Μπαλάντες» του 1975 σε ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τους Μαργαρίτα Ζορμπαλά και Πέτρο Πανδή.

«Κι ήθελε ακόμη» σε μουσική του Θάνου Μικρούτσικου με τη Μαρία Δημητριάδη, από το δίσκο του συνθέτη «Τραγούδια της λευτεριάς» του 1978.

«Το σκάκι» σε μουσική του Δημήτρη Παπαδημητρίου με τον Γεράσιμο Ανδρεάτο από το δίσκο «Λόγω Τιμής» του 1997 με τη μουσική και τα τραγούδια για την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά.

«Μιλώ» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη μέσα από τις περίφημες «Αρκαδίες» (Αρκαδία 6 - Αρκαδία 8 - 1974) του συνθέτη. Το τραγουδά η Μαρία Φαραντούρη.

Ακόμη και με ψευδώνυμο (Μίνως Αμαριώτης) ο Μανόλης Αναγνωστάκης κατάφερνε με άμεσο αλλά μεστό τρόπο να κάνει τη δική του «κριτική» στην κοινωνία και του νεοέλληνες. Από το «Ξαφνικό Ταξίδι» του Θέμη Ανδρεάδη το 1983, με τους Γιάννη Θωμόπουλο και Χριστίνα Χρυσικάκη «Θεόφιλε, Θεόφιλε».

«Έφτασες αργά» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου από τα τραγούδια «Της εξορίας» του 1976.

«Το ναυάγιο» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη από τον κύκλο τραγουδιών του συνθέτη «Μπαλάντες» του 1975 σε ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τους Μαργαρίτα Ζορμπαλά και Πέτρο Πανδή.

«Χάρης 1944» σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη μέσα από τις περίφημες «Αρκαδίες» (Αρκαδία 6 - Αρκαδία 8 - 1974) του συνθέτη. Το τραγουδά η Μαρία Φαραντούρη.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ, Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ

25 Οκτωβρίου 2015

Στις 15/10 εγκαινιάστηκε στη Θεσσαλονίκη, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού μεγάλη έκθεση, αφιερωμένη στον Μανόλη Αναγνωστάκη, με τίτλο «Μιλώ… Τεκμήρια και μαρτυρίες. 90 χρόνια από τη γέννησή του — 10 χρόνια απ’ το θάνατό του». Τον γενικό συντονισμό της έκθεσης και των εκδηλώσεων που οργανώνει ο Δήμος Θεσσαλονίκης για το «Έτος Αναγνωστάκη» έχει η Ελένη Χοντολίδου, αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΑΠΘ, πρόεδρος της Α΄ Κοινότητος Δήμου Θεσσαλονίκης. Την έκθεση επιμελήθηκε η κοινωνική ανθρωπολόγος αναπληρώτρια Καθηγήτρια του ΑΠΘ Ελεωνόρα Σκουτέρη-Διδασκάλου και τα τρία δραστήρια μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής, οι πανεπιστημιακοί Βενετία Αποστολίδου και Μιχάλης Μπακογιάννης και ο φίλος του Αναγνωστάκη, αρχιτέκτονας Μιχάλης Πολυβίου.

Το γεγονός ότι γίνεται αυτή η έκθεση είναι σημαντικό και, ταυτόχρονα, μελαγχολικό: ο τιμώμενος είναι απών. Το ότι στην Ελλάδα ο τιμώμενος είναι κατά κανόνα ή απών ή ήδη πολυβραβευμένος είναι το σύνηθες, όχι όμως και το αυτονόητο.

Η έκθεση είναι χωρισμένη σε ενότητες που ακολουθούν αφηγηματική λογική, πιστή στη συνέχεια που διέπει παράλληλα τη ζωή και το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Ο επισκέπτης, προκειμένου να παρακολουθήσει την αφήγηση αυτή με τη σωστή σειρά, πρέπει να αρχίσει την περιήγηση από τα αριστερά — και αυτό δεν αποτελεί πολιτικό σχόλιο.

Οι παιδικές φωτογραφίες του Αναγνωστάκη είναι τραβηγμένες από τον πατέρα του, Ανέστη Αναγνωστάκη, ακτινολόγο και μανιώδη φωτογράφο. Όταν η μητέρα του Αναγνωστάκη, Βαγγέλα, παντρεύτηκε τον Ανέστη, στα θετικά σχόλια συγγενών και φίλων απαντούσε: «Γιάντα μωρέ καλοπαντρεύτηκα; Έναν φωτογράφο πήρα…» Δεν είναι γνωστό αν αναφερόταν στη φωτογραφική μανία του Ανέστη ή στο κύριο επάγγελμά του, δεδομένου ότι την εποχή εκείνη τους ακτινολόγους τους θεωρούσαν κάτι σαν φωτογράφους.

Τη εξαιρέσει των selfie, ο φωτογράφος είναι ο αναγκαίος όρος για να υπάρξει μια φωτογραφία και, ταυτόχρονα, είναι εξ ορισμού απών. Καμιά φορά, ωστόσο, είναι παρών διά της σκιάς του, όπως ο Ανέστης Αναγνωστάκης, πατέρας του Μανόλη, σε αυτή τη φωτογραφία. Παρεμπιπτόντως, φορά καμπαρντίνα, αν και στη σκιά μοιάζει με ράσο. Παρακάτω, σε μια από τις φωτογραφίες της έκθεσης, είναι με παρόμοιο τρόπο παρών ο Γιώργος Ζεβελάκης: ως αντανάκλαση στο τζάμι της προθήκης με τα εκθέματα.

Η έκθεση, καθώς και η ομιλία του Γιώργου Ζεβελάκη, στενού φίλου και συνεργάτη του Αναγνωστάκη, επιχειρούν να φωτίσουν τις διαφορετικές πτυχές: ο Αναγνωστάκης ως ποιητής, ως κριτικός, ως αναγνώστης της ποίησης και της πεζογραφίας, ο Αναγνωστάκης ως σατιρικός, ως γιατρός, ως πολίτης. Ο Αναγνωστάκης ως ανθολόγος, ως αλληλλέγγυος στους ομοτέχνους του και δη στους ελάσσονες, στους παραγνωρισμένους· στους χαμηλόφωνους. Και, τέλος, ο Αναγνωστάκης ως συλλέκτης: όπως μάς είπε ο Γιώργος Ζεβελάκης, «πολλοί θεωρούν ότι αυτή η έκθεση στηρίζεται σε αυτούς που έχουν δώσει τα ντοκουμέντα, μεταξύ των οποίων είμαι κι εγώ. Πίσω όμως από αυτούς βρίσκεται ο συλλέκτης Αναγνωστάκης, ο οποίος τα διέσωσε και τα διατήρησε».

Η μακέτα του περιοδικού Ξεκίνημα που έβγαλε ο Αναγνωστάκης το 1944

Η χειρόγραφη αφιέρωση του Μ.Α. στον Γιώργο Ζεβελάκη, στο verso της μακέτας του περιοδικού Ξεκίνημα

* * *

Η έκθεση «Μιλώ… Τεκμήρια και μαρτυρίες. 90 χρόνια από τη γέννησή του — 10 χρόνια απ’ το θάνατό του» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης διαρκεί μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου.

Ακολουθεί η ομιλία του Γιώργου Ζεβελάκη στα εγκαίνια της έκθεσης, Πέμπτη 15 Οκτωβρίου. Οι φωτογραφίες από την έκθεση είναι επίσης του Γιώργου Ζεβελάκη.

Το dim/art υπόσχεται να επανέλθει σύντομα με ένα αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του αγαπημένου ποιητή, όπου θα παρουσιαστούν πολλά αδημοσίευτα ακόμη τεκμήρια και προφορικές μαρτυρίες.

* * *

Μανόλης Αναγνωστάκης, ο ποιητής της συνέχειας

—του Γιώργου Ζεβελάκη—

Μιλώντας σήμερα στην πόλη όπου γεννήθηκε, έζησε πενήντα χρόνια της ζωής του, τον ενέπνευσε και στην οποία συνεχώς αναφερόταν, αισθάνομαι αμήχανα. Τρεις δεκαετίες αδιατάρακτης φιλίας και δημιουργικής συνεργασίας με τον Μανόλη Αναγνωστάκη, στερέωσαν ένα αίσθημα βαθιάς και ισόβιας ευγνωμοσύνης και δεν θα ήθελα με την ομιλία μου αυτή να το λιγοστέψει κατ’ ελάχιστον ή να φανεί σαν πράξη, κατά κάποιο τρόπο, ανταπόδοσης. Αισθάνομαι όμως την ανάγκη να καταθέσω την εμπειρία μου από τη συνεργασία μας, να σταθώ και να περιγράψω την πνευματική του δραστηριότητα, μέσα από ένα βασικό άξονα που διαπερνούσε τη ζωή και την τέχνη του: τη συνέχεια.

Είχα την τύχη, σε μια ώριμη στιγμή της ζωής μου, να τον γνωρίσω και να συνδεθώ στενά μαζί του. Αρχίσαμε ν’ αλληλογραφούμε, όταν κατοικούσε στη Θεσσαλονίκη, για την κοινή μας αγάπη τα λογοτεχνικά περιοδικά και, από το 1978 που εγκαταστάθηκε στην Πεύκη, η επικοινωνία μας έγινε σχεδόν καθημερινή. Από αυτή την πολυετή επαφή, ο σεβασμός, η επιείκειά του και το κλίμα εμπιστοσύνης και αμοιβαιότητας, βοήθησαν να τον γνωρίσω καλύτερα, να καταλάβω τη στάση ζωής του, να ανακαλύψω τις εμμονές και τη νοοτροπία του, να μάθω από τη δημοκρατική συμπεριφορά του.

Συγκρατώ και ανακαλώ στη μνήμη τις εικόνες από τη μοναδική επίσκεψή μου στο σπίτι του στη Θεσσαλονίκη, οδός Παλαιών Πατρών Γερμανού 13. Στη μικρή σάλα όπου με δέχτηκε, δέσποζε μια βιβλιοθήκη μόνο με περιοδικά στα οποία και περιστράφηκε η συζήτησή μας. Το φόντο και ο διάκοσμος των περιοδικών υπέβαλλαν σε μια αίσθηση διαλόγου και κίνησης των ιδεών, διαφορετική απ’ ό,τι αν υπήρχαν βιβλία που παραπέμπουν περισσότερο σε κάτι το οριστικό και το τελειωμένο.

Την επιμονή και τη φροντίδα του Μανόλη Αναγνωστάκη για τη «συνέχεια» υπέδειξε μέσα από ένα γράμμα που μου ενεχείρησε το 1988, λίγους μήνες πριν κλονιστεί σοβαρά η υγεία του. «Η Πεζογραφική μας Παράδοση», έγραφε, εννοώντας τη σειρά των εκδόσεων Νεφέλη «είναι μια δουλειά που την έχω πάρει πολύ στα σοβαρά, όπως ξέρεις, δεν θα ήθελα λοιπόν σε καμιά περίπτωση να σταματήσει στη μέση, όπως συμβαίνει με τόσες και τόσες άλλες δουλειές στην Ελλάδα, θέλω να ολοκληρωθεί». Και μου εμπιστευόταν τη συνέχιση «αν μου συμβεί κάτι και δεν μπορέσω να συνεχίσω».

Πριν σταθώ στις χαρακτηριστικές πλευρές του έργου του που διέπονται από την ιδέα της συνέχειας, θα κάνω μνεία σε ένα γνωστό βιογραφικό του στοιχείο, στο επάγγελμα του ακτινολόγου, το οποίο άσκησε συνεχίζοντας τη δραστηριότητα του πατέρα του. Και επιπλέον συνέχισε τη συνεργασία που είχε ο πατέρας του με τον επίσης ακτινολόγο Σπύρο Κρητικό. Σημειώνω τις διαδοχικές επαγγελματικές τους διευθύνσεις: Βενιζέλου 106, Εγνατίας 71 και Τσιμισκή 33.

Περνώ στο πνευματικό του έργο με το πρώτο δημοσιευμένο σε λογοτεχνικό περιοδικό ποίημα, το παραδοσιακό με τίτλο “1870-1942”. Δείχνει στα δεκαεφτά του μόλις χρόνια να είναι εξοικειωμένος με τους παλιούς ρυθμούς και να χρησιμοποιεί με άνεση και ευρηματικότητα τη ρίμα. Τη δημιουργική του ενασχόληση με την παραδοσιακή ποίηση θα τη συνεχίσει τα επόμενα χρόνια και το 1987 θα περιλάβει όλη την έμμετρη σατιρική του παραγωγή στο αυτοβιογραφικό του ρομάντζο Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Το ψευδώνυμο, ο παραπειστικός του υπότιτλος και το αληθοφανές περιεχόμενο προκαλούσαν παρανοήσεις και έκαναν κάποιους να ψάχνουν τον άγνωστο ποιητή. Το βιβλίο, γραμμένο με χάρη και χιούμορ, είχε παρεμβατική δύναμη και έκρυβε πολλά μυστικά . Ήταν μια πρόταση για μια άλλου τύπου αυτοβιογραφία, μέσω μιας περσόνας που θα απέφευγε την εγωιστική εξιστόρηση των συμβάντων της ζωής του. « Η μεγάλη τέχνη είναι να ξέρεις να μιλάς για τον εαυτό σου σε έναν απρόσωπο τόνο» είχε γράψει ο Εμίλ Σιοράν.

Μαρία, Μανόλης, Λούλα

Από το 1945 έως το 1951 εκδίδει τρεις ποιητικές συλλογές με τον τίτλο Εποχές, Εποχές 2 και Εποχές 3. Η επιλογή της λέξης στον πληθυντικό και όχι στον ενικό, εμπεριέχει την έννοια της συνέχειας. Έτσι θα τιτλοφορήσει τις τρεις επόμενες ισχνές πλακέτες του (Συνέχεια, Συνέχεια 2, Συνέχεια 3). Την ενότητα των «Εποχών» διασπούν οι «Παρενθέσεις», που όμως και αυτές υπονοούν τη συνέχεια, ποιήματα που, εκτός από ένα, δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ο Αιώνας μας. Το καλαίσθητο εκείνο έντυπο αποτόλμησε τη δημοσίευση το 1949, λίγες μέρες μετά την εις θάνατον καταδίκη του ποιητή για τη συμμετοχή του στον Εμφύλιο. Τη διαδοχή των συλλογών της Συνέχειας διακόπτει Ο Στόχος μια στεγνή, πυκνή και πικρά ειρωνική αντίδραση στη δικτατορία των συνταγματαρχών.

Αλλά εκείνο το μικρόσωμο βιβλίο του που συνεχίζει, ανανεώνει και συνοψίζει τα προηγούμενα, είναι το ΥΓ. που κυκλοφόρησε πρώτα σε 100 αντίτυπα εκτός εμπορίου το 1983. Σ’ αυτή τη λιλιπούτεια πλακέτα, που είναι ταυτόχρονα επίλογος, αποχαιρετισμός και εκτός εποχής άνθιση, νομίζω ότι περιλαμβάνονται οι απόψεις και οι εμμονές του για την αισθητική της ποίησης και τη λειτουργία της στους σημερινούς καιρούς. Με τον Μανόλη Αναγνωστάκη συνέβη το αντίθετο από αυτό που παρατηρείται συνήθως στους περισσότερους ποιητές οι οποίοι πρωτοεμφανίζονται διστακτικά, με ισχνές απέριττες πλακέτες και στην πορεία, όσο αναγνωρίζονται, τα βιβλία τους παίρνουν όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Πολλές φορές μάλιστα, οι εκδόσεις τους, όταν αυτοί καταξιωθούν ευρύτερα, είναι πολυτελείς και εικονογραφούνται από φημισμένους ζωγράφους. Αντίθετα, το κύκνειο άσμα του Αναγνωστάκη, το ΥΓ, κυκλοφόρησε αρχικά σε πολύ μικρό αριθμό αντιτύπων, αθόρυβα, και ήταν μεγέθους πακέτου τσιγάρων, λες και συνέχιζε τον τρόπο των παράνομων κατοχικών φυλλαδίων που μπορούσαν να χωρέσουν στην παλάμη. Το δελτάριο έφερε ως τίτλο τη σπασμένη συνθηματική λέξη ΥΓ. Είναι ένας μελαγχολικός επίλογος αλλά όχι στο απόλυτα μαύρο. Εξάλλου, η επιλογή του ελάχιστου σχήματος έδειχνε το όριο της σιωπής λίγο πριν από την οριστική τελεία. Περιέχει 112 μονόστιχα ποιήματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως κινήσεις στη νοηματική γλώσσα ή σήματα μορς ναυαγού. Το πιο σύντομο παραπέμπει στη μεγάλη ευρωπαϊκή τέχνη: Ο Μπαχ. Το ΥΓ. έχει μια ποιητική τεχνική που το διαφοροποιεί από τους απρόσωπους αφορισμούς και τα σχηματικά χαϊκού. Η ποιητική συγκίνηση παράγεται ακαριαία, μόλις πέσει το βλέμμα στον απογυμνωμένο στίχο. Συνιστά ένα όριο και ένα άλλο τρόπο ποιητικής έκφρασης.

Τα προλεγόμενα των ανθολογιών συνδέονται με ιδιότητες του χαρακτήρα του. Σ’ όλη του τη ζωή ο Μανόλης Αναγνωστάκης είχε την έγνοια του άλλου. Συμπαραστάτης, συντρέχτης, συναγωνιστής, συνάδελφος, συνεργάτης, συνδρομητής, συμπολεμιστής, συνταξιδιώτης, σύντροφος. Άτομο εν στενή και διηνεκεί συναφεία μετ’ άλλου. Η πνευματική αλληλεγγύη του Μανόλη Αναγνωστάκη, ασυνήθιστη, ίσως και αφύσικη για εγωιστικά όντα όπως είναι οι ποιητές, εκδηλώθηκε με την επιμέλεια δύο ανθολογιών, με ραδιοφωνικές εκπομπές και με την επιλογή πεζογράφων του 19ου αιώνα.

Η προσωπική ανθολογία «Η Χαμηλή Φωνή: τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς» ήταν η συνέχεια της εργασίας του «Η ποίηση των Φανταιζίστ», θέμα ομιλίας του, το 1981, στην Πνευματική Εστία Νικαίας. Στην εισαγωγική συνέντευξη που μου έδωσε είχε υποστηρίξει: «Μου έχει από χρόνια δημιουργηθεί η πεποίθηση ότι η εκτίμησή μας για την ποιητική μας παράδοση στηρίχθηκε περισσότερο σε ιδεολογικά παρά σε μορφολογικά κριτήρια. Ο λυρικός ποιητής δεν εμπνέεται από ιδέες οποιασδήποτε κατηγορίας. Εγωιστικά, όσο εγωιστικός είναι ο έρωτας, η ατομική στάση απέναντι στη φύση και στις εκφάνσεις της, η προσωπική ζωή και η καθημερινότητα».

Η δεύτερη ανθολογία του «Η νεωτερική μας ποίηση: η πρώτη γενιά», ανέκδοτη προσώρας, ήταν η συνέχεια των «ελεύθερων μαθημάτων» που παρουσίασε στην καλλιτεχνική στέγη της «Τέχνης», Κομνηνών 4, στη Θεσσαλονίκη, το 1961. Σε σειρά μαθημάτων, με εγγραφές ακροατών και «δίδακτρα», ανέπτυξε το θέμα: «Η νεώτερη ποίηση στην Ελλάδα μέσα από το έργο των κυριότερων εκπροσώπων της». Τα μαθήματα συνόδευε απαγγελία του Κώστα Λαχά. Παρουσιάζοντας στο ραδιόφωνο το 1988 την επιλογή ποιημάτων της νεωτερικής μας ποίησης, διευκρίνισε και τις διαφορές των δύο ανθολογιών: «Στη “Χαμηλή Φωνή” υπήρξα άκρως υποκειμενικός. Διάλεξα τα ποιήματα και τους ποιητές που με συγκίνησαν και με συγκινούν. Στη “νεωτερική” δεν προβάλλω προσωπικές μου προτιμήσεις. Θέλω να είμαι όσο γίνεται αντικειμενικός, πάντα βέβαια μέσα σ’ ένα πλαίσιο αυστηρών κριτηρίων».

Σαν συνέχεια και αναβίωση της πνευματικής ζωής πριν από τον πόλεμο μπορεί να θεωρηθεί η ραδιοφωνική εκπομπή μας «Φιλολογικοί περίπατοι στο Μεσοπόλεμο», στην οποία συνεργαστήκαμε με τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Σ’ αυτήν παρουσιάζονταν «συνεντεύξεις» πνευματικών ανθρώπων που δεν πρόλαβαν να μιλήσουν στο μικρόφωνο και τους «αντικαθιστούσαν» διαβάζοντας τις απαντήσεις τους σύγχρονοι ομόλογοί τους συγγραφείς. Η ταυτότητα της εκπομπής συνοψίζεται ως εξής: «Μέσα από κείμενα συνεντεύξεων, που δόθηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες της περιόδου 1920-1940, μιλούν καλλιτέχνες, λογοτέχνες, λόγιοι, ηθοποιοί, διανοούμενοι, πνευματικοί άνθρωποι μιας παλαιότερης εποχής, για το έργο τους, τα όνειρά τους, τις καθημερινές τους ασχολίες, για τα προβλήματα της εποχής τους, που πολλά εξακολουθούν να είναι προβλήματα και της δικής μας εποχής».

Ως τέταρτη πράξη πνευματικής αλληλεγγύης και συνέχειας θεωρώ τη σειρά «Η πεζογραφική μας παράδοση» που διηύθυνε στις εκδόσεις «Νεφέλη» του κοινού μας φίλου Γιάννη Δουβίτσα. Ήρθαν στην επικαιρότητα τριάντα τέσσερις παλαιοί συγγραφείς, που είναι οι περισσότεροι άδικα λησμονημένοι σήμερα. Η έκδοση συνιστά ένα πανόραμα των πεζογράφων του 19ου και του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, σε μια τυποποιημένη, εύχρηστη και οικονομικά προσιτή σειρά πενήντα βιβλίων.

Η ιδέα της συνέχειας όπως τη σκεφτόταν και την εφάρμοζε ο ποιητής του «Χάρη» ονοματοδότησε το καλύτερο ίσως λογοτεχνικό περιοδικό που βγήκε στην επταετία και στο οποίο ενεργά συμμετείχε. Και μόνο η λέξη στον τίτλο παρέπεμπε στη συνέχεια της δημοκρατίας που είχε διακοπεί βίαια από τη δικτατορία.

Προσπάθησα να δείξω με παραδείγματα πως η συνέχεια υπήρξε άξονας, συνδετική ύλη και συνεχής μέριμνα στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Θα προσθέσω ένα σχόλιο του ίδιου για το σύνολο των ποιημάτων του: «Οι τίτλοι στα Περιεχόμενα άμα τους διάβαζες στη σειρά, φτιάχναν ένα καινούριο ποίημα — το πιο όμορφο ποίημα, χωρίς λόγια περιττά, χωρίς φιλολογία, χωρίς φτιασίδια». Ο κατάλογος, έλεγε, ίσως καθ’ υπερβολήν, ο συμπατριώτης του Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, είναι η ανώτερη μορφή λογοτεχνίας. Η ταξινόμηση και η ακριβής περιγραφή διατηρεί πιστότερα το αίσθημα και τη μνήμη.

Παρακολουθώντας τη διαδρομή του Μανόλη Αναγνωστάκη σήμερα, με τη χρονική απόσταση των δέκα χρόνων από τον θάνατό του και ενενήντα από τη γέννησή του, φαίνεται ολοκάθαρα ότι ήταν ποιητής της συνέχειας και προπάντων των ιδεών. Τον απασχολούσε διαρκώς ο δογματισμός ως γενικότερο πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο. Αγωνιούσε γιατί έβλεπε να αναπαράγεται μια μεθοδολογία και πρακτική που εξακτινώνεται και διαποτίζει όλους τους τομείς της σκέψης και της κοινωνικής πράξης. Και συντηρείται, όπως έλεγε, αδιάκοπα μέσα στην πραγματικότητα της μόνιμης βαριάς ανωμαλίας που σφραγίζει τη νεοελληνική πολιτική ζωή. Τα ποιήματα και τα πεζά του, η σάτιρα και η μαχητική του αρθρογραφία, η πολιτική του ένταξη και δράση διαπνέονταν από την ιδέα ανανέωσης της Αριστεράς αλλά και της κοινωνίας συνολικά. Προωθούσαν το πνεύμα και διεύρυναν τα όρια του διαλόγου.

Το έργο του, βέβαια, περιέχει καλλιτεχνικές αναζητήσεις, φιλοσοφικές σκέψεις, κοινωνικές ιδέες, πολιτικές επιλογές και ποικίλες παρεμβάσεις, ενσωματωμένα όλα στον προσωπικό του κώδικα, με τρόπο όμως που η έκφρασή τους να καθίσταται πράξη ποιητική.

* * *

https://dimartblog.com/2015/

10/25

/continuity/

Εδώ άλλα επετειακά αφιερώματα του dim/art

Mανόλης Αναγνωστάκης: «Επισκευαστής αναμνήσεων»

Κι ήθελε ακόμη
Μανόλης Αναγνωστάκης
Κι ήθελε ακόμη πολύ φως να ξημερώσει.
Όμως εγώ δεν παραδέχτηκα την ήττα.
Έβλεπα τώρα
Πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω
Πόσες φωλιές νερού να συντηρήσω μέσα στις φλόγες.
Μιλάτε, δείχνετε πληγές, αλλόφρονες στους δρόμους
Τον πανικό που στραγγαλίζει την καρδιά σας σα σημαία
Καρφώσατε σ’ εξώστες με σπουδή φορτώσατε το εμπόρευμα
Η διάγνωσίς σας ασφαλής: Θα πέσει η πόλις.
Εκεί, προσεκτικά, σε μια γωνιά, μαζεύω τάξη,
Φράζω με σύνεση το τελευταίο μου φυλάκιο
Κρεμώ κομμένα χέρια στους τοίχους, στολίζω
Με τα κομμένα κρανία τα παράθυρα, πλέκω,
Με κομμένα μαλλιά το δίχτυ μου και περιμένω
Όρθιος και μόνος σαν και πρώτα περιμένω.
Μιλώ Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
Μιλώ για τα τελευταία σαλπίσματα των νικημένων στρατιωτών
Για τα κουρέλια από τα γιορτινά μας φορέματα
Για τα παιδιά μας που πουλάν τσιγάρα στους διαβάτες
Μιλώ για τα λουλούδια που μαραθήκανε σους τάφους και τα σαπίζει η βροχή
Για τα σπίτια που χάσκουνε δίχως παράθυρα σαν κρανία ξεδοντιασμένα
Για τα κορίτσια που ζητιανεύουν δείχνοντας στα στήθια τις πληγές τους
Μιλώ για τις ξυπόλυτες μάνες που σέρνονται στα χαλάσματα
Για τις φλεγόμενες πόλεις τα σωριασμένα κουφάρια σους δρόμους
Τους μαστροπούς ποιητές που τρέμουνε τις νύχτες στα κατώφλια
Μιλώ για τις ατέλειωτες νύχτες όταν το φως λιγοστεύει τα ξημερώματα
Για τα φορτωμένα καμιόνια και τους βηματισμούς στις υγρές πλάκες
Για τα προαύλια των φυλακών και για το δάκρυ των μελλοθανάτων.
Μα πιο πολύ μιλώ για τους ψαράδες
Π’ αφήσανε τα δίχτυα τους και πήρανε τα βήματά Του
Κι όταν Αυτός κουράστηκε αυτοί δεν ξαποστάσαν
Κι όταν Αυτός τους πρόδωσε αυτοί δεν αρνηθήκαν
Κι όταν Αυτός δοξάστηκε αυτοί στρέψαν τα μάτια
Κι οι σύντροφοι τους φτύνανε και τους σταυρώναν
Κι αυτοί, γαλήνιοι, το δρόμο παίρνουνε π’ άκρη δεν έχει
Χωρίς το βλέμμα τους να σκοτεινιάσει ή να λυγίσει.
Όρθιοι και μόνοι μες στη φοβερή ερημία του πλήθους.
Ποιητική
Προδίδετε πάλι τὴν Ποίηση, θὰ μοῦ πεῖς,
Τὴν ἱερότερη ἐκδήλωση τοῦ Ἀνθρώπου
Τὴ χρησιμοποιεῖτε πάλι ὡς μέσον, ὑποζύγιον
Τῶν σκοτεινῶν ἐπιδιώξεών σας
Ἐν πλήρει γνώσει τῆς ζημιᾶς ποὺ προκαλεῖτε
Μὲ τὸ παράδειγμά σας στοὺς νεωτέρους.
-Τὸ τί δὲν πρόδωσες ἐσὺ νὰ μοῦ πεῖς
Ἐσὺ κι οἱ ὅμοιοί σου, χρόνια καὶ χρόνια,
Ἕνα πρὸς ἕνα τὰ ὑπάρχοντά σας ξεπουλώντας
Στὶς διεθνεῖς ἀγορὲς καὶ τὰ λαϊκὰ παζάρια
Καὶ μείνατε χωρὶς μάτια γιὰ νὰ βλέπετε, χωρὶς ἀφτιὰ
Ν᾿ ἀκοῦτε, μὲ σφραγισμένα στόματα καὶ δὲ μιλᾶτε.
Γιὰ ποιὰ ἀνθρώπινα ἱερὰ μᾶς ἐγκαλεῖτε;
Ξέρω: κηρύγματα καὶ ρητορεῖες πάλι, θὰ πεῖς.
Ἔ ναὶ λοιπόν! Κηρύγματα καὶ ρητορεῖες.
Σὰν πρόκες πρέπει νὰ καρφώνονται οἱ λέξεις
Νὰ μὴν τὶς παίρνει ὁ ἄνεμος. Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
Φοβάμαι
τους ανθρώπους που εφτά χρόνια
έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι
και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου–
βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας
«Δώστε τη χούντα στο λαό».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που με καταλερωμένη τη φωλιά
πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που σου ‘κλειναν την πόρτα
μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια
και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο
να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που γέμιζαν τις ταβέρνες
και τα ‘σπαζαν στα μπουζούκια
κάθε βράδυ
και τώρα τα ξανασπάζουν
όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη
και έχουν και «απόψεις».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν
και τώρα σε λοιδορούν γιατί, λέει, δεν βαδίζεις στον ίσιο δρόμο.
Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ακόμα περισσότερο. Κι ήθελε ακόμη – Μανόλης Αναγνωστάκης.
~.~
Το στίγμα αυτού που δεν παραδέχτηκε την ήττα
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ποιητές και δοκιμιογράφους της μεταπολεμικής γενιάς. Φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο για τις πολιτικές του πεποιθήσεις, ενώ χαρακτηρίστηκε ο «ποιητής της ήττας» αφού οι στίχοι του αποτύπωσαν τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς. «Δεν είναι ποίηση της ήττας. Είναι μια αγωνία για την εποχή», έλεγε ο ίδιος.
«Κατά καιρούς μ’ έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή. Προσωπικά δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο. Είναι η εποχή που τα συνδύαζε αυτά τα δύο. Δηλαδή δεν μπορούσε να είναι κανείς ερωτικός ποιητής, ξεχνώντας το πολιτικό πλαίσιο εκείνης της εποχής που ήταν φουντωμένα τα πολιτικά πάθη. Υπήρχε το πολιτικό στοιχείο μέσα, η έκφραση της πολιτικής, μέσα από μια ερωτική κατάσταση όμως. Δεν ξέρω αν το καταλαβαίνουμε αυτό το πράγμα εύκολα. Γι’ αυτό αρνούμαι όλα αυτά περί “ποίησης της ήττας’ και τα σχετικά. Δεν είναι ποίηση της ήττας. Είναι μια αγωνία για την εποχή, ένα άγχος για την εποχή. Όταν τελείωσε η εποχή, τελειώνει κι η ποίηση. Δεν μπορείς να γράφεις συνεχώς ποίηση. Δεν είμαι επαγγελματίας ποιητής. Αισθάνομαι την ποίηση σαν τρόπο έκφρασης επειδή δεν μπορούσα να εκφραστώ διαφορετικά. Δηλαδή ήταν η εποχή τόσο πιεσμένη, τόσο δύσκολη, που μόνο εκφράζοντας τον πόνο του μπορούσε κανείς να την αντέξει».
Ο βίος ενός αμετανόητου νέου
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 10 Μαρτίου του 1925. Εκεί σπούδασε Ιατρική ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Την διετία 1943-1944 διατέλεσε αρχισυντάκτης του περιοδικού «Ξεκίνημα», του εκπολιτιστικού ομίλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν τα πρώτα του γραπτά στο περιοδικό «Πειραϊκά Γράμματα». Σημείωσε έντονη πολιτική δράση στο φοιτητικό κίνημα, κάτι για το οποίο φυλακίστηκε το 1948.
Το επόμενο έτος καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, αλλά δυο χρόνια αργότερα, το 1951, απελευθερώθηκε με την γενική αμνηστία. Τα χρόνια 1955-1956 ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη και στη συνέχεια, στη Θεσσαλονίκη, άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου. Την περίοδο 1959 – 1961 εξέδωσε το περιοδικό Κριτική ενώ υπήρξε μέλος της εκδοτικής ομάδας των Δεκαοκτώ κειμένων (1970), των Νέων Κειμένων και του περιοδικού Η Συνέχεια (1973). Το 1978 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Τα ελάχιστα ποιήματα και η σιωπή
Τα ποιήματα που ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε πίσω του δημοσιευμένα είναι 88 και γράφτηκαν από το 1941 έως το 1971. Από το 1979 που κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και από το 1983 που κυκλοφόρησε ιδιωτικά το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» δεν υπήρξε καμία δημόσια παρέμβασή του.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης έφυγε από τη ζωή στις 23 Ιουνίου του 2005, στην Αθήνα. «Ο Αναγνωστάκης υπήρξε φίλος μου από το ‘50 μέχρι που πέθανε. Είχαμε συνδεθεί πριν το ‘50 και όταν φυλακίστηκε είχα τολμήσει να αλληλογραφώ μαζί του. Από τότε η αλληλογραφία μας συνεχίστηκε και όταν αποφυλακίστηκε και αργότερα όταν έβγαλα το περιοδικό «Διαγώνιος» δημοσίευσα μελέτη για το έργο του. Τότε πολλοί δεν τον ήξεραν ή δεν τον χώνευαν επειδή δεν ήταν ορθόδοξος κομμουνιστής. Καθιερώθηκε όμως στη γενική εκτίμηση ως ο μοναδικός αριστερός ποιητής ο οποίος δεν αναμασούσε τα άρθρα του «Ριζοσπάστη». Αξίζει όχι μόνο γιατί είχε μεγάλο ταλέντο αλλά και τα μάτια του ανοιχτά ώστε να μην αναμασά κομματικές ρετσέτες που είχαν υποδείξει οι κομματικοί του φίλοι», είπε για τον Αναγνωστάκη ο φίλος του και επίσης ποιητής, Ντίνος Χριστιανόπουλος Ποιήματά του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ενώ μελοποιήθηκαν από συνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Γιάννης Μαρκόπουλος και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου.
Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2002), ενώ αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
«Αυτή η ανεξέλεγκτη και χειμαρρώδης αντιστασιολογία, πόσω μάλλον από ανθρώπους που όψιμα ανακάλυψαν αυτό το ορυχείο, ομολογώ ότι με εκνευρίζει λίγο, με μελαγχολεί. Δεν διέπομαι από κανένα πνεύμα ρεβανσισμού και δεν αισθάνομαι καλά σε ένα κλίμα φραστικού παλικαρισμού που γίνεται εκ του ασφαλούς βέβαια. Είμαι ξένος σε αυτό το κλίμα. Κυρίως με ενοχλεί ο στόμφος, τα μεγάλα λόγια, η καθυστερημένη επίδειξη τίτλων και ευσήμων που για μένα ελάχιστοι τα δικαιούνται και αυτοί είναι εκείνοι που δεν τα προβάλλουν. Η ιστορία πλαστογραφήθηκε, εξευτελίστηκε, παραποιήθηκε. Το θέμα είναι να μην ξαναγράψουμε μια ιστορία πάλι με αποσιωπήσεις, εν ονόματι σκοπιμοτήτων δικών μας αυτή τη φορά. Αυτό μας ρίχνει σε έναν φαύλο κύκλο λειψής ενημέρωσης και κακής πληροφόρησης των νεώτερων γενιών».
πηγή, φωτογραφία: tvxs.gr
το άρθρο υπάρχει εδώ:
https://tvxs.gr/news/%CF%83%CE%B1%CE%BD-%CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1/%CF%80%CE%AD%CE%BD%CF%84%CE%B5-

https://www.youtube.com/watch?v=NGIc7ZlHOLc

Το σκάκι, Δ. Παπαδημητρίου, Μ. Αναγνωστάκης

Για τον Μανόλη Αναγνωστάκη
http://stigmalogou.blogspot.com/
2015/07/
blog-post_3.html

Σπουδαίος ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε το 1925 στη Θεσσαλονίκη, την πόλη η οποία έχει τροφοδοτήσει και εμπλουτίσει τον χώρο της Ποίησης και της Λογοτεχνίας της χώρας μας με μερικούς από τους πιο σημαντικούς και αξιόλογους ποιητές-λογοτέχνες. Αν και λέγεται ότι η Ποίηση ακολουθείται και διαβάζεται από περιορισμένο αριθμό αναγνωστών, εν τούτοις ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι από τους πιο γνωστούς και αγαπητούς ποιητές και η γραφή του έχει απήχηση σε ένα ευρύτερο κοινό. Ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Μιχάλη Γρηγορίου, τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Θάνο Μικρούτσικο και τον Δημήτρη Παπαδημητρίου. Διαχρονικά, εμβληματικά αλλά και αγαπημένα τραγούδια παραμένουν τα μελοποιημένα ποιήματα του με τους αντίστοιχους τίτλους "Δρόμοι παλιοί", "Μιλώ" και "Το σκάκι".

Θεωρείται κατ' εξοχήν πολιτικός ποιητής. Όμως ο ίδιος αυτοπροσδιορίστηκε ως ερωτικός ποιητής που τα ποιήματα του εμπεριείχαν και πολιτικό λόγο, αφού όπως έλεγε η εποχή του κυριαρχείτο από έντονη πολιτική παρουσία στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1942 (στο περιοδικό Πειραϊκά γράμματα), εν μέσω της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα ενώ μετά ακολούθησε ο Εμφύλιος και η μετεμφυλιακή περίοδος οπότε μεγάλωσε και ανδρώθηκε σε χρόνια γεμάτα πολέμους, δυσκολίες και έντονα πολιτικά πάθη.

Πολιτικοποιημένος και ο ίδιος και ανήκοντας ιδεολογικά στην Αριστερά, φυλακίστηκε για την πολιτική του δράση το 1948 και καταδικάστηκε την επόμενη χρονιά από έκτακτο στρατοδικείο σε θάνατο, αλλά μετά από δύο χρόνια (το 1951) απελευθερώθηκε με τη γενική αμνηστία. Ήταν επόμενο η ποίησή του να επηρεαστεί και να έχει πολιτικό χαρακτήρα με κοινωνικές όμως και βαθύτατες υπαρξιακές ανθρωπιστικές προεκτάσεις ως προς περιεχόμενο. Γι' αυτό και πιστεύω ότι οφείλουμε να σεβαστούμε τα λόγια και την τοποθέτησή του. Άλλωστε ποιος μπορεί να γνωρίζει καλύτερα από τον ίδιο τον ποιητή τι πιστεύει, τι αισθάνεται, τι εκφράζει και ποια είναι η νοηματική της ποιητικής του γραφής;

Του απέδωσαν και τον τίτλο του "ποιητή της ήττας", τον οποίο δεν δέχθηκε ποτέ. Τον αρνήθηκε γιατί, όπως υποστήριζε, η ποίηση του δεν ήταν ποίηση της ήττας, αλλά ποίηση που εξέφραζε την αγωνία, το άγχος εκείνων των χρόνων. Εξάλλου είναι πολύ βαρύ ένας άνθρωπος να επωμιστεί την ήττα μιας ολόκληρης γενιάς ή εποχής, είναι άδικο και σκληρό. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι ποτέ και τίποτα δεν είναι ολοκληρωτικά χαμένο όσο κάποιοι άνθρωποι συνεχίζουν να παλεύουν για έναν καλύτερο κόσμο, όραμα για το οποίο αγωνίστηκε με αξιοπρέπεια και ξεχωριστό ήθος σε όλη του τη ζωή ο Αναγνωστάκης. Στο ποίημα του "Κι ήθελε ακόμη", γράφει:

Κι ήθελε ακόμη πολύ φως να ξημερώσει.

Όμως εγώ δεν παραδέχτηκα την ήττα.

Έβλεπα τώρα όσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω

Πόσες φωλιές νερού να συντηρήσω μέσα στις φλόγες.

Δημοσίευσε 88 ποιήματα και από το 1971 σταμάτησε να γράφει Ποίηση. Πολλοί σχολίασαν αυτή του την απόφαση να σιωπήσει ποιητικά. Ο ίδιος έδωσε τις δική του εκδοχή λέγοντας: "Η ποίηση είναι μια δυνατότητα έκφρασης. Θα μείνει κανείς μόνο σ’ αυτή τη δυνατότητα ή θα επιχειρήσει να εκφραστεί και με άλλους τρόπους; Ή θα φτάσει κάποτε σ’ ένα σημείο που δεν θα αισθανθεί την ανάγκη της έκφρασης − και αυτό όχι από αδιαφορία ή από παραίτηση, εντελώς το αντίθετο, από την οδυνηρή διαπίστωση της φτώχειας των εκφραστικών δυνατοτήτων, της φτώχειας δηλαδή των λέξεων να αποδώσουν την ουσία της ζωής; Τότε σταματά, τότε επιλέγει τη σιωπή, που και η σιωπή ορισμένες φορές και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι κι αυτή μια έκφραση, εγώ θα ‘λεγα πως είναι και μια πράξη".

Τιμήθηκε με το Κρατικό βραβείο Ποίησης το 1986, το Μεγάλο βραβείο λογοτεχνίας το 2002 και επίσης αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας του Α.Π.Θ.

Έφυγε από τη ζωή το 2005 και η φετινή χρονιά ορίστηκε "έτος Αναγνωστάκη" για να τιμηθεί ο ποιητής κυρίως από την γενέτειρά του, τη Θεσσαλονίκη.

Η αληθινή τέχνη, η αληθινή Ποίηση περιέχει τη διορατικότητα και την προφητεία, προπορεύεται δηλαδή της εποχής της και διακρίνει τι έπεται στο μέλλον, αφού κάνει το μέλλον παρόν. Έτσι θα κλείσω με το ποίημα του Αναγνωστάκη "Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ." που θυμίζουν τις σημερινές δικές μας και είναι επίκαιρες.

Φανή Αθανασιάδου

Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ.

Στην οδό Αιγύπτου-πρώτη πάροδος δεξιά!
Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως
Και τα παιδάκια δεν μπορούνε πια να παίξουνε
Από τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε.
Αλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν,
ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε
Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται,
Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες
Θυμούνται τα λόγια του πατέρα εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες
Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα
οι ίδιοι στα παιδιά τους
Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα
Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών
των παιδιών τους.
Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε υψώνεται
η Τράπεζα Συναλλαγών
-εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι, αυτός συναλλάσσεται-
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως
-εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν-
Όπου και να ταξιδεύω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε ο Ποιητής
Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία
τις ωραίες εκκλησιές
Η Ελλάς των Ελλήνων.

Αναγνωστάκης Μανόλης

1925-2005

Βιογραφία

Εργογραφία

Βιβλιογραφία

Αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη, έναν από τους κορυφαίους ποιητές της μεταπολεμικής γενιάς

Σαν σήμερα πεθαίνει το 2005

https://www.lifo.gr/arxeio/afieroma-ston-manoli-anagno

staki-enan-apo-toys-koryfaioys-poiites-tis-metapolemikis-

genias

Αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη, έναν από τους κορυφαίους ποιητές της μεταπολεμικής γενιάς

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης τη δεκαετία του 1970. Φωτο από την εκπομπή Παρασκήνιο του Λάκη Παπαστάθη.

Ηποίηση είναι μια δυνατότητα έκφρασης: θα μείνει κανείς μόνο σ' αυτή ή θα επιχειρήσει να εκφραστεί και μ' άλλους τρόπους; Ή θα φτάσει κάποτε σ' ένα σημείο που δεν θα αισθανθεί την ανάγκη της έκφρασης; Κι αυτό όχι από αδιαφορία ή παραίτηση· εντελώς το αντίθετο: από την οδυνηρή, αν θέλεις, διαπίστωση της φτώχειας των εκφραστικών του δυνατοτήτων. Της φτώχειας δηλαδή των λέξεων να αποδώσουν την ουσία της ζωής (...) Τότε σταματά. Τότε επιλέγει τη σιωπή. Που και η σιωπή, ορισμένες φορές και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι μια έκφραση. Εγώ θα έλεγα πως είναι και μια πράξη.»* (από τη συνέντευξη του Μανόλη Αναγνωστάκη στην τηλεοπτική εκπομπή «Παρασκήνιο», Σάββατο 1η Ιανουαρίου, 1983).

Μανόλης Αναγνωστάκης

Φοιτητής στην Κατοχή, ο Μανόλης Αναγνωστάκης είχε αναλάβει κατά τη διετία 1943-1944, παράλληλα με την δραστηριοποίησή του στην ΕΠΟΝ, την αρχισυνταξία του περιοδικού "Ξεκίνημα", που εξέδιδε ο Εκπολιτιστικός 'Ομιλος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βλ. Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας.

"Aσκήσεις ισορροπίας, σαν σε πατίνι ή κρεμασμένος στη σκαλοναρία. Στο παράθυρο του αυτοκινήτου, η μητέρα του υποκλίνεται ελαφρά στον φακό· δίπλα της, ο ξάδελφός του Γιάννης Kασιμάτης, με τον οποίο παλεύει στο εξώφυλλο του βιβλίου «Mανούσος Φάσσης». Στο μαρσπιέ, χαλαρή, σε στιγμές ευδαιμονίας, η μεγάλη του αδελφή, Mαρία, πιθανόν το 1934 (αρχείο Γ. Zεβελάκη)."

"Ποδηλατώντας στις εξοχές της Θεσσαλονίκης. Σε μια οικογενειακή εκδρομή, λίγο πριν από τον πόλεμο που έφερε τα πάνω κάτω (αρχείο Γ. Zεβελάκη)."

Από το βίντεο του Γιώργου Κορδομενίδη στο Youtube (φωτογραφίες από την εκπομπή Παρασκήνιο του Λάκη Παπαστάθη ;).

«Στο Πανεπιστήμιο γνώρισα τον Θανάση Φωτιάδη, συμφοιτητή μου στη Νομική Σχολή, και άρχισα να κάνω παρέα μαζί του. Η γνωριμία αυτή έμελλε να εξελιχθεί σε μια πολύ στενή φιλία, που κράτησε μέχρι το θάνατό του, το καλοκαίρι του 1989. Δηλαδή, πενήντα ολόκληρα χρόνια! Τον Θανάση τον χαρακτήριζαν εξυπνάδα και ευρυμάθεια. Κι ακόμη, ένα έμφυτο χιούμορ. Είχε μιαν αξιόλογη βιβλιοθήκη σε σχέση με τη δική μου, που τότε άρχιζε να δημιουργείται. Πολύ συχνά βρισκόμουν στο δωμάτιό του, που συγχρόνως ήταν βιβλιοθήκη, χώρος ύπνου, σνακ-μπαρ- έτσι θα το λέγαμε , αν γνωρίζαμε αυτήν τη λέξη τότε- και αποθηκευτικός, εν γένει χώρος. Έρχονταν εκεί και άλλοι φίλοι και φίλες. Πολύ συχνά μαζευόμασταν εφτά κι οχτώ άτομα σ' έναν μικρό χώρο, τρία επί τέσσερα περίπου. Εκείνον τον καιρό καπνίζαμε κάτι φοβερά τσιγάρα, τα «Ποιότ» του Χατζηγεωργίου, κι όταν ντουμάνιαζε ο χώρος, φορούσαμε τα παλτά μας κι ανοίγαμε τα παράθυρα (...)

Ο Θανάσης από παιδί ακόμη, διάβαζε με πάθος. Το ένα βιβλίο κατόπιν του άλλου. Διάβαζε λογοτεχνία, ιστορία, αργότερα μαρξιστικά, φιλοσοφία. Πνεύμα ανήσυχο, έψαχνε πάντοτε με σκοπό να βρει την αιτία των πραγμάτων. Όταν πρωταντίκρισα τη βιβλιοθήκη του, τα έχασα. Άγνωστοι τίτλοι αναγράφονταν στις ράχες των βιβλίων που πυργώνονταν γύρω μου ως την οροφή. Βρίσκονταν εκεί Γάλλοι υπερρεαλιστές, ο Έλιοτ, ο Κορδάτος, ο Κορνάρος, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η Ρόζα Ιμβριώτη. Περιοδικά, τόμοι ολόκληροι, δεμένοι, που αγνοούσα ως και την ύπαρξή τους. Νέα Γράμματα, Φιλική Εταιρεία, Ο Κύκλος, Το Τρίτο Μάτι. Βιβλία που πρωτοσυναντούσα, όπως η Οδύσσεια του Καζαντζάκη, βιβλία του Ελύτη, του Ρίτσου, του Εμπειρίκου, το μοναδικού Κοσμά Πολίτη και τόσων , μα τόσων άλλων. Μου διάβαζε στίχους δικούς του ή ξένους, μου διάβαζε θέατρο με μια βαθιά, υποβλητική φωνή. Συχνά μου μιλούσε για ζωγραφική, καθώς και για τις νεότερες τεχνοτροπίες, επειδή πειραματίζονταν και ο ίδιος. Ή, για να εκφραστώ καλύτερα, προσπαθούσε να ζωγραφίσει και ο ίδιος. Και μερικές φορές αρχίζαμε συζητήσεις πάνω σε κείμενα του Ματξ, του Ένγκελς ή και του Πλεχάνωφ. Και όταν βγαίναμε, κάναμε πάντοτε φάρσες για να ξεδώσουμε. Πειράζαμε τον κόσμο και πουλούσαμε ουτσκουσουσούμ, κάτι μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, κατάλληλο για όλες τις εποχές, τις καταστάσεις και τις ηλικίες. Υλικό θαυματουργό. Έμπαινε παντού. Από σαλάτα του φαγητού μέχρι κινητήρα αεροπλάνου. Το ουτσκουσουσούμ εξελίχθηκε σε λέξη μαγική που σήμαινε το καθετί. Τα πάντα. Και την προσφέραμε με μια τέτοια σοβαρότητα, που ο άλλος δίσταζε να σε ρωτήσει. Ήταν πλέον κάτι το δεδομένο! Κι ο Θανάσης Φωτιάδης, αγνοημένος, παραγνωρισμένος, σχεδόν αποδιοπομπαίος από συστήματα σιωπής και σκοπιμότητας, αναζητεί μετά θάνατον μια δικαίωση. Τη δικαίωση εκείνη που την αξίζει επειδή τη δικαιούται.» (Κλείτος Κύρου, "Οπισθοδρομήσεις- Αναδρομή ζωής", Εκδ. Άγρα, σ. 81-84). Βλ. gerontakos.

1946. Ο Θανάσης Φωτιάδης (τέταρτος από τα αριστερά) , διευθυντής του περιοδικού "Ξεκίνημα", με μια παρέα Επονιτών στο Σέιχ-Σου.

Eφημερίδα Μακεδoνία (24-10-1948). Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι ο δεύτερος από αριστερά στην τρίτη σειρά. (Από το αρχείο της οικογένειας Αξαρλή).

Η Λούλα Αναγνωστάκη, αδερφή του Μανώλη Αναγνωστάκη. Φωτ. Σ.Σ.

Με τη Λούλα Αναγνωστάκη. Από το βίντεο του Γιώργου Κορδομενίδη στο Youtube.

Ἐπίλογος (ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη από τον Στόχο)

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.
Τὸ πολὺ πολὺ νὰ τοὺς ἐκλάβεις σὰ δυὸ θαμποὺς
προβολεῖς μὲς στὴν ὁμίχλη
Σὰν ἕνα δελτάριο σὲ φίλους ποὺ λείπουν
μὲ τὴ μοναδικὴ λέξη: ζῶ.
Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,
«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες
κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα.»
Ἔστω.
Ἀνάπηρος, δεῖξε τὰ χέρια σου. Κρῖνε γιὰ νὰ κριθεῖς.

Τίτος Πατρίκιος

Εμφύλιος Πόλεμος (1948), έργο του Νίκου Εγγονόπουλου.

Στον Νίκο Ε... 1949

Φίλοι
Που φεύγουν
Που χάνονται μια μέρα
Φωνές
Τη νύχτα
Μακρινές φωνές
Μάνας τρελής στους έρημους δρόμους
Κλάμα παιδιού χωρίς απάντηση
Ερείπια
Σαν τρυπημένες σάπιες σημαίες
Εφιάλτες,
Στα σιδερένια κρεβάτια
Όταν το φως λιγοστεύει
Τα ξημερώματα.
(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;)

Μανόλης Αναγνωστάκης, Παρενθέσεις 1949. Ποίημα γραμμένο στη φυλακή του Γεντί Κουλέ (Επταπύργιο).

Nίκος Εγγονόπουλος

Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ.

Στην οδό Αιγύπτου -πρώτη πάροδος δεξιά-
Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως.
Και τα παιδάκια δε μπορούνε πια να παίξουνε από
τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε.
Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε
Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται,
όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες,
Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες
Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα
οι ίδιοι στα παιδιά τους
Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα
Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών
των παιδιών τους.
Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε, υψώνεται
η Τράπεζα Συναλλαγών
- εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι, αυτός συναλλάσσεται-
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως
-εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν-
Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής
Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία,
τις ωραίες εκκλησιές
Η Ελλάς των Ελλήνων.

Το ποίημα πρωτοδημοσιεύτηκε στα Δεκαοχτώ Κείμενα, η έκδοση των οποίων αποτέλεσε πράξη ομαδικής δημόσιας αντίστασης κατά της δικτατορίας. Ο τίτλος του ποιήματος παραπέμπει σε έργα του Καβάφη, ενώ στο τρίτο, τελευταίο μέρος του ποιήματος ο ποιητής χρησιμοποιεί το γνωστό στίχο του Γιώργου Σεφέρη με ειρωνική διάθεση, όπως σημειώνουν οι κριτικοί.

Ο Γιώργος Σεφέρης στο Μπχαμντούν του Λιβάνου τον Ιούλιο του 1955.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης στην εκπομπή Παρασκήνιο του Λάκη Παπαστάθη.

Από το βίντεο του Γιώργου Κορδομενίδη στο Youtube.

Αριστερά σχέδιο του εξωφύλλου της "Παιδικής Μούσας" του Μ. Φάσση (Μ.Αναγνωστάκης), 1980.

Θά 'ρθει μια μέρα

Θά 'ρθει μια μέρα που δε θα 'χουμε πια τι να πούμε
Θα καθόμαστε απέναντι και θα κοιταζόμαστε στα μάτια
Η σιωπή μου θα λέει: Πόσο είσαι όμορφη, μα δε
βρίσκω άλλο τρόπο να στο πω
Θα ταξιδέψουμε κάπου, έτσι από ανία ή για να
πούμε πως κι εμείς ταξιδέψαμε.
Ο κόσμος ψάχνει σ' όλη του τη ζωή να βρει τουλάχιστο
τον έρωτα, μα δε βρίσκει τίποτα.
Σκέφτομαι συχνά πως η ζωή μας είναι τόσο μικρή
που δεν αξίζει καν να την αρχίσει κανείς.
Απ' την Αθήνα θα πάω στο Μοντεβίδεο ίσως και
στη Σαγκάη, είναι κάτι κι αυτό δε μπορείς
να το αμφισβητήσεις.
Καπνίσαμε -θυμήσου- ατέλειωτα τσιγάρα
συζητώντας ένα βράδυ
-ξεχνώ πάνω σε τι- κι είναι κρίμα γιατί ήταν τόσο
μα τόσο ενδιαφέρον.
Μια μέρα, ας ήτανε, να φύγω μακριά σου αλλά κι
εκεί θα 'ρθεις και θα με ζητήσεις
Δε μπορεί, Θε μου, να φύγει κανείς μοναχός του.

(από τις Εποχές, 1945)

-03:11

Γιάννης Κουνέλλης: μια ανάγνωση μέσα από τον Μανόλη Αναγνωστάκη (Βασισμένο εξ ολοκλήρου στην εργασία της Φιλίνας Λ. με τον ομώνυμο τίτλο, για το μάθημα "Ιστορία και Θεωρία" 7- Εμβαθύνσεις, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, ακαδημαϊκό έτος 2006-2007).

-12:27

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης στην εκπομπή Παρασκήνιο του Λάκη Παπαστάθη.

https://schoolblender.wordpress.com/2021/04/23/anagnwstakhs-thessalonikh/

Μ.Αναγνωστάκης Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.χ.

Πανελλαδικές online μαθήματα

Ομογενείς online μαθήματα

Modern Greek online

benia1003@gmail.com

Μ. Αναγνωστάκης Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.χ.

HTTP://EBOOKS.EDU.GR/EBOOKS/V/HTML/8547/2710/KEIMENA-NEOELLINIKIS-LOGOTECHNIAS_G-LYKEIOU_HTML-EMPL/INDEX_A_15_01.HTML

Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Ο Στόχος (1970). Πρωτοδημοσιεύτηκε στα Δεκαοχτώ Κείμενα, που η έκδοσή τους αποτέλεσε την πρώτη πράξη ομαδικής δημόσιας αντίστασης των πνευματικών ανθρώπων κατά της δικτατορίας. Είναι ποίημα πολιτικό, όπως εξάλλου και πολλά άλλα ποιήματα του Αναγνωστάκη, και απηχεί την πολιτική και κοινωνική κατάσταση από τη μετακατοχική περίοδο και τη στρατιωτική δικτατορία.

	Στην οδό Αιγύπτου —πρώτη πάροδος δεξιά1— Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως. Και τα παιδάκια δεν μπορούνε πια να παίζουνε από τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε.
5	Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε
	Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται, Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες, Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες
10	Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα οι ίδιοι στα παιδιά τους
	Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους. Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε, υψώνεται η Τράπεζα Συναλλαγών
15	—εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι αυτός συναλλάσσεται—
	Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως —εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν— Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής2 Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές

	Η Ελλάς των Ελλήνων3.

Σημειώσεις Λουκίας Γρηγορίου

http://loukia-gregoriou.blogspot.com/2012/01/1969.html

Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.Χ., Μ. Αναγνωστάκη

Ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος: Το ποίημα αναφέρεται στις δραματικές εμπειρίες της κατοχής και τις αντιστάσεις όλων των ετών που ακολούθησαν μετά τον εμφύλιο πόλεμο, τις μετακατοχικές πολιτικές, κοινωνικές συγκρούσεις και τα προσωπικά βιώματα που έζησε ο ποιητής στα χρόνια της δικτατορίας. Αναφέρεται στη δικτατορία του 1967 του Ιωαννίδη και των ομοϊδεατών του. Ανήκει στη συλλογή: «Ο στόχος». Το ποίημα είναι μια κραυγή διαμαρτυρίας εναντίον των δικτατόρων.

Θέμα του ποιήματος: Είναι η κοινωνικοπολιτική εικόνα της Ελλάδας του 1969 σε συσχετισμό με την Ελλάδα του παρελθόντος και με τη διάψευση των ελπίδων για ένα καλύτερο μέλλον. Το περιεχόμενο είναι κοινωνικό και πολιτικό. Ο τίτλος του ποιήματος μας θυμίζει τον Καβάφη.

Τι συμβολίζει η Αίγυπτος;

Είναι η οδός του ποιητή που έζησε τα παιδικά του χρόνια. Συμβολίζει όμως ολόκληρη την Ελλάδα του 1969.

Ποιες αλλαγές βλέπει ο ποιητής στην οδό Αιγύπτου;

Ο ποιητής στην οδό Αιγύπτου βλέπει τεράστιες κοινωνικές αλλαγές. Οι άνθρωποι αλλοτριώθηκαν, δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, συναλλάσσονται οι λίγοι και οι πολλοί μεταναστεύουν. Επίσης βλέπει ότι άλλαξε η όψη του χώρου. Στον οικονομικό τομέα υψώνονται Τράπεζες συναλλαγών και πρακτορεία μετανάστευσης. Ο τρόπος ζωής των παιδιών έχει αλλάξει. Δεν εμφανίζονται πια και δεν μπορούν να παίξουν στους δρόμους της γειτονιάς επειδή κινδυνεύουν από τα τροχοφόρα. Λιγοστεύουν τα παιδιά και γενικά μειώθηκε ο πληθυσμός των ανθρώπων οι οποίοι τώρα είναι κλεισμένοι στον εαυτό τους. Αυτό οφείλεται σε θεομηνίες και στους θωρακισμένους στρατιώτες. Τέλος οι άνθρωποι αλλοτριώθηκαν από τις συναλλαγές.

Το ποίημα κινείται σε δύο χρονικά επίπεδα (το παρόν και το παρελθόν) με επίκεντρο την οδό Αιγύπτου. Το επίπεδο του παρόντος διαγράφεται πιο ρητά, ενώ το επίπεδο του παρελθόντος συνάγεται έμμεσα κατά τη διαδρομή του ποιήματος. Με βάση τους υπαινιγμούς που γίνονται και τις αντιθέσεις προς το παρόν, προσπαθήστε να ανασυνθέσετε την εικόνα του παρελθόντος.

Το ποίημα κινείται αρχικά στο παρόν (1969 μ.Χ.- στρατιωτική δικτατορία) με αναφορά στην οδό Αιγύπτου. Η μετάβαση από το παρόν στο παρελθόν γίνεται με μια ιδιαίτερη τεχνική: τα στοιχεία που επισημαίνεται ρητά ότι δεν υπάρχουν πια στο παρόν αφήνεται να νοηθεί ότι κάποτε υπήρχαν στο παρελθόν, με την αρνητική δηλαδή παρουσίαση του παρόντος νοείται έμμεσα και αντιθετικά η κατάσταση του παρελθόντος. Το παρελθόν που υπαινίσσεται ο ποιητής είναι μάλλον εκείνο των παιδικών χρόνων του ποιητή. Τα δύο πια που υπάρχουν μέσα στο ποίημα (στ.4 και 6) υποδηλώνουν ότι κάποτε συνέβαιναν αυτά που δε συμβαίνουν τώρα. Το παρελθόν μπορούμε να το ανασυνθέσουμε στηριζόμενοι: α) στις αντιθέσεις προς το παρόν και β) στους υπαινιγμούς για το παρελθόν. Έτσι στο παρελθόν:

α) Δεν υψώνονταν μεγάλα κτίρια, άρα υπήρχε ανοιχτοσύνη, ο δρόμος ήταν ίσως μια γειτονιά και είχε ανθρώπινο πρόσωπο.

β) Τα παιδιά έπαιζαν ελεύθερα στους δρόμους της γειτονιάς, αφού δεν υπήρχαν επικίνδυνα τροχοφόρα.

γ) Πολλοί όμως από τη γενιά του ποιητή έχασαν τη ζωή τους από μεγάλες συμφορές («βαριές αρρώστιες») που ενέσκηψαν στη χώρα. Οι συμφορές αυτές δηλώνονται με τη φράση: «πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες». Πίσω από αυτές τις συμφορές εννοούνται: ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940, η Γερμανική Κατοχή, με την πείνα και τις εκτελέσεις, ο αιματηρός Εμφύλιος (1946-1949) και η μεμφυλιακή περίοδος με τις διώξεις των αντιφρονούντων, δικτατορία του Μεταξά 1936 και δικτατορία του Ιωαννίδη 1967.

Με την αναφορά του ποιητή στον «πατέρα» που ανήκει στην προηγούμενη γενιά, δηλαδή στη γενιά των Βαλκανικών πολέμων, του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 και της προσφυγιάς, το παρελθόν προεκτείνεται προς τα πίσω και φαίνεται ότι το παρελθόν ήταν μια αλυσίδα αλλεπάλληλων εθνικών περιπετειών. Όμως παρά τα δεινά είχε ανθρώπινο πρόσωπο. Οι άνθρωποι διατηρούσαν δεσμούς οικειότητας και εμπιστοσύνης.

Το ποίημα κινείται επίσης σε δύο νοηματικά επίπεδα. Το πρώτο διακρίνεται εύκολα με μια πρώτη ανάγνωση. Ποιο είναι το δεύτερο στο οποίο στοχεύει το ποίημα;

Στο πρώτο νοηματικό επίπεδο ο ποιητής επισημαίνει τις τοπογραφικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην οδό Αιγύπτου. Πίσω όμως από αυτό το ορατό νοηματικό επίπεδο, κρύβεται ένα άλλο:

α) Η Τράπεζα Συναλλαγών αφήνει να νοηθεί ότι κυριαρχούν οι συναλλαγές. Πέρα όμως από το οικονομικό και εμπορικό της περιεχόμενο, η λέξη δηλώνει και την εμπορευματοποίηση, την εκμετάλλευση, τη διάβρωση συνειδήσεων, το ξεπούλημα των ιδεών, την πολιτική διαφθορά, γενικά την αλλοτρίωση των πάντων. Η επανάληψη του ρήματος συναλλάσσομαι και στα τρία ρηματικά πρόσωπα δείχνει ότι η αλλοτρίωση είναι καθολική.

β) Τα τουριστικά γραφεία δηλώνουν, από τη μια, μια επίπλαστη εικόνα ευημερίας, αφού λόγω της φτώχειας πολλοί άνθρωποι μεταναστεύουν και από την άλλη, τον κίνδυνο της τουριστικής αλλοτρίωσης που υφίστανται τα ωραία νησιά, που είναι παράλληλα και τόπος εξορίας των αντιπάλων του καθεστώτος.

γ) Τα πρακτορεία μεταναστεύσεως δείχνουν ότι πίσω από τη βιτρίνα της ευημερίας και του εκσυγχρονισμού («υψώνεται η Τράπεζα Συναλλαγών», «τα ωραία γραφεία») κρύβεται η αθλιότητα, αφού λόγω της οικονομικής κατάστασης πάρα πολλοί άνθρωποι αναγκάζονται να μεταναστεύουν σε αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής. Το φαινόμενο μάλιστα της μετανάστευσης είναι καθολικό, όπως φαίνεται από την κλίση του ρήματος «μεταναστεύω» στα τρία ρηματικά πρόσωπα.

δ) Τα ωραία γραφεία, πέρα από το φαινομενικό εκσυγχρονισμό, δηλώνουν επίσης την ασχήμια που υπάρχει, αφού αυτά τα γραφεία είτε είναι χώροι συναλλαγής και εκμετάλλευσης είτε χώροι ανακρίσεων και βασανιστηρίων δημοκρατικών πολιτών.

ε) Οι ωραίες εκκλησιές δηλώνουν είτε ότι η δικτατορία καπηλεύεται υψηλές αξίες όπως της θρησκείας (όπως φαίνεται και από το σύνθημα της «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» το οποίο ο ποιητής στο τέλος του ποιήματος είτε από αυτολογοκρισία είτε απαξιώνοντας να το αναφέρει ολόκληρο, το αναφέρει λειψό) είτε ότι κάποια όργανα της Εκκλησίας υπηρετούν τη δικτατορία και της παρέχουν ηθική κάλυψη.

Γενικά πίσω από τη φαινομενική εικόνα της ευημερίας και του εκσυγχρονισμού κρύβεται η αθλιότητα της αλλοτρίωσης, της συναλλαγής. Με το επίθετο «ωραία» ο ποιητής ειρωνεύεται την τακτική του δικτατορικού καθεστώτος να υποστηρίζει ότι τα πάντα στη χώρα είναι ωραία, ότι οι πολίτες ευημερούν.

Τι θυμούνται τα παιδιά;

Τα παιδιά θυμούνται τα λόγια του πατέρα τους για το μέλλον, που ήταν γεμάτα αισιοδοξία και ελπίδα για τη δική τους και την επόμενη τους γενιά. Ο πατέρας άνηκε στην προηγούμενη γενιά, σε εκείνη που έζησε τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, τους Βαλκανικούς πολέμους και κυρίως την τραγωδία της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 και δεν φανταζόταν πόσα κακά επρόκειτο να βρουν την Ελλάδα. Τελικά δεν γνώρισαν καλύτερες μέρες αλλά χειρότερες. Οι ελπίδες τους για ένα καλύτερο μέλλον διαψεύστηκαν κυρίως στον εμφύλιο και κατά την περίοδο της δικτατορίας του 1967.

Τι πληγώνει τον ποιητή;

Το στίχο αυτόν το δανείζεται από το Σεφέρη ο οποίος πληγώθηκε από τη δικτατορία του Μεταξά και ο Αναγνωστάκης το βρίσκει επίκαιρο. Τον πληγώνει η Ελλάδα με τα ωραία νησιά που έγιναν τόπος εξορίας των αντιφρονούντων και τόπος αλλοτρίωσης από τους τουρίστες. Τον πληγώνει η Ελλάδα με τα ωραία γραφεία που έγιναν χώροι συναλλαγής και εκμετάλλευσης. Θεωρεί ότι η θρησκεία κινδυνεύει από τους κομμουνιστές σύμφωνα με τους δικτάτορες που έλεγαν ότι κινδύνευαν τα ιερά και τα όσια.

Ποια είναι τα συναισθήματα που διακατέχουν τον ποιητή;

Τον ποιητή διακατέχει η μελαγχολική διάθεση, η θλίψη, ο πόνος, η απογοήτευση, η οργή, η αγανάκτηση, η ειρωνεία και ο σαρκασμός.

Σχολιάστε τον τελευταίο στίχο.

Ο στίχος αυτός αν συμπληρωθεί με τη λέξη Χριστιανών, εκφράζει το σύνθημα των δικτατόρων με το οποίο καπηλεύονταν τις υψηλές αξίες της πατρίδας και της θρησκείας. Ο ποιητής αφαιρεί τη λέξη Χριστιανών για να πει ότι η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες και όχι μόνο στους Έλληνες Χριστιανούς. Βέβαια ήθελε να σαρκάσει το σύνθημα των δικτατόρων που πίστευαν ότι οι Έλληνες Χριστιανοί κινδύνευαν από τους κομμουνιστές.

Σημειώσεις

http://www.kee.gr/attachments/file/2468.pdf

1. ΚΕΙΜΕΝO
Μανόλης Αναγνωστάκης: Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 µ.Χ.
(Κ.Ν.Λ. Γ΄ Λυκείου, σσ. 73-74)

2. ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ
2.1. Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραµµατολογικά στοιχεία:
1. Το ποίηµα ανήκει σε συλλογή µε τον τίτλο “Στόχος”. Πιστεύετε ότι ο τίτλος αυτός εναρµονίζεται µε το περιεχόµενο του ποιήµατος;
2. α) Πού παραπέµπει ο τίτλος του ποιήµατος;
β) Ποια ιδιαίτερη λειτουργία έχει, κατά τη γνώµη σας, η διευκρίνιση µ.Χ.;
3. Σε ποιες περιόδους της ιστορίας µας αναφέρονται οι ιστορικοπολιτικοίυπαινιγµοί του ποιήµατος; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
4. “Τράπεζα Συναλλαγών” – “Τουριστικά γραφεία” – “πρακτορεία µεταναστεύσεων” – “τόσα τροχοφόρα”: Ποια φαινόµενα που σηµάδεψαν την οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ζωή της Ελλάδας στη δεκαετία 1960-1970 θίγει ο συγγραφέας µέσα απ’ αυτές τις αναφορές;
5. “Μερικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Μ. Αναγνωστάκη είναι ο έντονος κοινωνικοπολιτικός της χαρακτήρας… ο σταθερός εξοµολογητικός και απαισιόδοξος τόνος που πολλές φορές γίνεται αιχµηρός και διδακτικός, σατυρικός και σαρκαστικός”. Σε ποια σηµεία του ποιήµατος µπορείτε να εντοπίσετε αυτά τα χαρακτηριστικά;

2.2. ∆οµή του κειµένου, επαλήθευση ή διάψευση µιας κρίσης µε βάση το κείµενο, εκφραστικά µέσα και τρόποι του κειµένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηµατικές λειτουργίες, επιλογές του δηµιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Το ποίηµα διακρίνεται σε δύο νοηµατικά επίπεδα: στο πρώτο περιγράφεται το παρόν και στο δεύτερο υπάρχουν υπαινιγµοί που αναφέρονται στο παρελθόν. Να διακρίνετε τα σηµεία του ποιήµατος που αφορούν κάθε επίπεδο.
2. Το ποίηµα στηρίζεται σε δύο χρονικούς άξονες: παρόν – παρελθόν. Πώς γίνεται η µετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο;
3. α) Ποιος αφηγείται στο ποίηµα;
β) Ποιες αφηγηµατικές τεχνικές χρησιµοποιεί;
γ) Σε ποιους απευθύνεται;
4. α) Ποιο αίσθηµα µεταφέρει στον αναγνώστη η φράση: “πληµµύρες, καταποντισµοί, σεισµοί” (στ. 8) µε την οποία αποδίδει ο ποιητής τις συνθήκες στις οποίες ανδρώθηκαν τα παιδιά;
β) Πώς αντιλαµβάνεστε τη χρήση του β΄ πληθυντικού προσώπου “ξέρατε” (στ. 5);
5. “Εγώ, εσύ, αυτός” (στ. 15), “Εµείς, εσείς, αυτοί” (στ. 17): Πώς ερµηνεύετε την αλλαγή από τον ενικό του στ. 15 στον πληθυντικό του στ. 17;
6. Ποιο ρόλο έχει στο ποίηµα η παρέκβαση των στίχων 5-14;
7. Κατά µία άποψη3 ο αναγνώστης του Αναγνωστάκη είναι ο έντιµος µε πολιτική και ηθική συνείδηση και ευαισθησία πολίτης που πονά για τον άνθρωπο, για τον τόπο του και για τη µοίρα του. Γιατί, θα πρέπει, κατά τη γνώµη σας, αυτές οι αρετές να διακρίνουν τον αναγνώστη του συγκεκριµένου ποιήµατος;
8. Γνωρίσµατα της ποίησης του Αναγνωστάκη, ως προς τη µορφή, είναι ο κουβεντιαστός τόνος και η πεζολογική έκφραση. Να εντοπίσετε τα σηµεία του ποιήµατος που τεκµηριώνουν αυτή την άποψη.
2.3. Σχολιασµός ή σύντοµη ανάπτυξη χωρίων του κειµένου:
1. Το ποίηµα προχωρεί από το συγκεκριµένο του α΄ στίχου: “Στην οδό Αιγύπτου”, στο ευρύτερο του τελευταίου στίχου: “Η Ελλάς των Ελλήνων”.
Πώς ερµηνεύετε αυτή τη διεύρυνση; Πού τοποθετείται η Θεσσαλονίκη του 1969 µ.Χ. σε σχέση µε τα δύο αυτά άκρα;
2. α) “Πρώτη πάροδος δεξιά” (στ. 1): Ποια είναι η σηµασία αυτής της συγκεκριµένης αναφοράς;
β) “υψώνεται” (στ. 2, 14): Πώς δικαιολογείτε την επιλογή αυτού του ρήµατος;
γ) “Τράπεζα Συναλλαγών” (στ. 2): Τι υποδηλώνει, κατά τη γνώµη σας, η γραφή των λέξεων µε κεφαλαίο;
3. Γιατί αναφέρεται, κατά τη γνώµη σας, ο ποιητής στα παιδιά;
4. “Θυµούνται τα λόγια … στα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους”, (στ. 9-13): Να σχολιάσετε το βαθύτερο νόηµα αυτών των στίχων
.
5. α) Ποια είναι η σηµασία του “εννοείται” στο στίχο 7;
β) Τι εξυπηρετεί η επανάληψη του επιθέτου “ωραία” στο στίχο 19; Πώς συνδέεται µε τον προηγούµενο και τον επόµενο στίχο του ποιήµατος;
6. α) Ο Ποιητής 5 (στ. 18): Τι υποδηλώνει, κατά τη γνώµη σας, η γραφή της
λέξης µε κεφαλαίο;
β) Να σχολιάσετε την έννοια “Ελλάδα / Ελλάς” στους τρεις τελευταίους στίχους του ποιήµατος.
7. Το ποίηµα διαπνέεται από ένα αίσθηµα πίκρας και απογοήτευσης. Τι το προκαλεί στον ποιητή;
4 Βλ. σχετικά και Βιβλίο του Καθηγητή, Κ.Ν.Λ. Γυµνασίου – Λυκείου, Ποίηση 4, σ. 99 και σ. 105.
Οι στίχοι αυτοί συνδέονται επίσης έµµεσα και µε τον τρόπο κοινωνικοποίησης των νέων και την “αλυσιδωτή” αναπαραγωγή της ισχύουσας ιδεολογίας.

2.4. Σχολιασµός αδίδακτου λογοτεχνικού κειµένου:

Γ. Σεφέρης: Με τον τρόπο του Γ.Σ.

…………………………………………………………
Στο µεταξύ η Ελλάδα ταξιδεύει ολοένα ταξιδεύει
κι αν “ορώµεν ανθούν πέλαγος Αιγαίον νεκροίς”
είναι εκείνοι πού θέλησαν να πιάσουν το µεγάλο καράβι
µε το κολύµπι
εκείνοι που βαρέθηκαν να περιµένουν τα καράβια που δεν
µπορούν να κινήσουν
την ΕΛΣΗ τη ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ τον ΑΜΒΡΑΚΙΚΟ.
Σφυρίζουν τα καράβια τώρα που βραδιάζει στον Πειραιά
σφυρίζουν ολοένα σφυρίζουν µα δεν κουνιέται κανένας
αργάτης
καµιά αλυσίδα δεν έλαµψε βρεµένη στο στερνό φως που
βασιλεύει
ο καπετάνιος µένει µαρµαρωµένος µες στ’ άσπρα και στα
χρυσά.
Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα µε πληγώνει·
παραπετάσµατα βουνών αρχιπέλαγα γυµνοί γρανίτες
το καράβι που ταξιδεύει το λένε ΑΓ ΩΝΙΑ 937.
(απόσπασµα)

Ποια στάση ζωής ακολουθούν “εκείνοι που θέλησαν να πιάσουν το µεγάλο καράβι”; Να τη συγκρίνετε µε εκείνη που ακολουθούν οι άνθρωποι στη Θεσσαλονίκη του 1969 µ.Χ.

Γ. Σεφέρης: Το σπίτι κοντά στη θάλασσα
Τα σπίτια που είχα µου τα πήραν. Έτυχε
να’ναι τα χρόνια δίσεχτα· πόλεµοι χαλασµοί ξενιτεµοί·
κάποτε ο κυνηγός βρίσκει τα διαβατάρικα πουλιά
κάποτε δεν τα βρίσκει· το κυνήγι
ήταν καλό στα χρόνια µου, πήραν πολλούς τα σκάγια·
οι άλλοι γυρίζουν ή τρελαίνουνται στα καταφύγια.
………………………………………………………
(απόσπασµα)
Με ποιο από τα θέµατα που θίγονται στο ποίηµα Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969
µ.Χ. συνδέονται οι παραπάνω στίχοι;

Κλ. Κύρου: Κραυγές της νύχτας
Μιλώ µε σπασµένη φωνή δεν εκλιπαρώ
Τον οίκτο σας µέσα µου µιλούν χιλιάδες στόµατα
Που κάποτε φώναζαν οργισµένα στον ήλιο
Μια γενιά που έψελνε τα δικαιώµατά της
Κουνώντας λάβαρα πανηγυριού σειώντας σπαθιά
Γράφοντας στίχους εξαίσιους µιας πρώτης νεότητας
Ποτίζοντας τα σπαρτά µε περίσσιο αίµα
Μικρά παιδιά που αφέθηκαν στο έλεος τ’ ουρανού.
Η γενιά µου ήταν µια αστραπή που πνίγηκε
Η βροντή της η γενιά µου καταδιώχτηκε
Σα ληστής σύρθηκε στο συρµατόπλεγµα
Μοίρασε σαν αντίδωρο τη ζωή και το θάνατο
………………………………………………………………………..
(απόσπασµα)
Πώς συσχετίζεται το παραπάνω απόσπασµα µε το εξεταζόµενο ποίηµα;

3. ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ
1. Με βάση τους υπαινιγµούς του ποιήµατος, να προσπαθήσετε να ανασυνθέσετε την εικόνα της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης του 1969 µ.Χ.
2. Με βάση το ποίηµα να προσπαθήσετε να ανασυνθέσετε την εικόνα του παρελθόντος στην οδό Αιγύπτου, τότε που οι ενήλικες του 1969 µ.Χ. ήταν παιδιά. Πώς ζούσαν, τι προβλήµατα αντιµετώπισαν, ποιες ήταν οι ελπίδες τους και ποια τα όνειρά τους;

4. ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
Κριτήριο για ωριαία γραπτή δοκιµασία
(45 λεπτά περίπου)
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:…………………………………………………………..
ΤΑΞΗ:………………….ΤΜΗΜΑ:………………………
ΜΑΘΗΜΑ: Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
Μανόλης Αναγνωστάκης: Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969, µ.Χ.
ΗΜΕΡ/ΝΙΑ:……………………………
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:
1. Πώς φαντάζεστε την κοινωνία της Θεσσαλονίκης του 1969 µ.Χ.;
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
Μονάδες 5
2. Ποια αντίθεση υπάρχει στους στίχους 6-7 και 8; Ποια συναισθήµατα σας δηµιουργεί η αντίθεση αυτή;
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
Μονάδες 5

3. Τι πιστεύετε ότι συµβολίζει για τον ποιητή η οδός Αιγύπτου;
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
Μονάδες 5
4. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους και σε ποιους κυρίως στίχους διαφαίνεται
η διάψευση των ελπίδων;
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………….

[91b6226e1f71098991636d73551ec658c43881c8-1] {Άλμα πάνω, στο:1,0} ^1,1 ^1,2 (Αγγλικά) SNAC. w6960pwm. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.

[8d23e2c61060ff5098b131411bb97d183722a3f6-2] {Άλμα πάνω, στο:2,0} ^2,1 ^2,2 (Αγγλικά) Discogs. 945817. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.

[bbf343f7736dbd5db3b35e3005610d7d68e35d61-3] {Άλμα πάνω, στο:3,0} ^3,1 ^3,2 (Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. anagnostakis-manolis.

[5bd73fa1c6c75adc35949a5269602fd7d715cd15-4] Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 2014.

[08ec4f3b053cfe28d4bcd9cfe94a5a7085d1843b-5] Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) αρχή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb13738500q. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.

[c14140816ad6fbf9e62758c83f5a964c6552682b-6] Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) αρχή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb13738500q. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.

[7] Εκκεκάκης Γ.Π. Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη Τόμος Α' Γράμμα Α σελ.8 Ρέθυμνο Ιανουάριος 2010

[8] Who is Who στην Ελλάδα Ηubners Who is Who 2006, σελ.63

[9] Epochi, rizospastis.gr | Synchroni. «rizospastis.gr - Σίγησε μια σημαντική ποιητική φωνή». ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.

[10] «90 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή Μανώλη Αναγνωστάκη | Λημνιακός Λόγος | Εφημερίδα της Λήμνου με νέα και ειδήσεις». www.limnosnea.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.^{[νεκρός σύνδεσμος]}

[11] «Μανόλης Αναγνωστάκης: Χρονολόγιο». www.greek-language.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.

[12] «Μανόλης Αναγνωστάκης».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[1]

Μανόλης Αναγνωστάκης
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	10 Μαρτίου 1925^[1]^[2]^[3] Θεσσαλονίκη^[4]
Θάνατος	23 Ιουνίου 2005^[5]^[1]^[2]^[3] Αθήνα
Εθνικότητα	Έλληνες
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Νέα ελληνική γλώσσα^[6]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	ιατρός συγγραφέας ακτινολόγος ποιητής
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Εσωτερικού
Οικογένεια
Σύζυγος	Νόρα Αναγνωστάκη
Αδέλφια	Λούλα Αναγνωστάκη
Υπογραφή

δεδομένα

Σάββατο 15 Ιανουαρίου 2022

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ : Ο βίος ,το έργο του

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΕΚΠΟΜΠΉ

ΠΑΡΑΣΚΉΝΙΟ από το archive ert gr

Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΔΙΑΒΑΖΕΙ

ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ_ Μέρος 1ο

Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ_ Μέρος 2ο

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ – Για την ποίηση – «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ» 1983 απόσπασμα από το

archive ert gr

Μανόλης Αναγνωστάκης - Στο παιδί μου...

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ 2

Αντί να φωνασκώ - Μανώλης Αναγνωστάκης

Ηρθες όταν εγώ - Μανώλης Αναγνωστάκης

Μανόλης Αναγνωστάκης Όταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει

Μανώλης Μητσιάς*Δρόμοι παλιοί*Μανώλης Αναγνωστάκης*Μίκης Θεοδωράκης

Mιλώ, Μ.Αναγνωστάκης, Α.Καλογιάννης.wmv

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης μιλά στον Γιώργο Ζεβελάκη

για τη «Χαμηλή Φωνή»

και τη Λυρική ποίηση.

ΠΡΟΣΩΠΟ

Παρουσίαση με θέμα: "Χριστίνα Αργυροπούλου Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

Μανόλης Αναγνωστάκης

Βιογραφία

Εργογραφία

Δισκογραφία (σε στίχους του ποιητή)

Βιβλιογραφία

Δείτε επίσης

Παραπομπές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

Διαβάστε

Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

Εργογραφία

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

Βασική βιβλιογραφία (επιλογή)

Αφιερώματα περιοδικών

Δικτυακές πηγές - Τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ

Μανώλης ΜητσιάςΔρόμοι παλιοίΜανώλης Αναγνωστάκης*Μίκης Θεοδωράκης