Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ
στ. 942-1139 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»
Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης
στ. 942-1139 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»
Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης
4η ΣKHNH (στ. 942-1139)
| |||
| EΛENH | Ω! συμφορά μου· δυστυχία με ζώνει. Μενέλαε, χαθήκαμε· απ' το σπίτι βγαίνει όπου να' ναι η μάντισσα Θεονόη·1 |
H Εμφανιση
της Θεονοης
| |
| βροντάει απ' τις αμπάρες το παλάτι. Φύγε· γιατί να φύγεις, αφού ξέρει, έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασμένος; Η δόλια πάω χαμένη. Από την Τροία σώθηκες κι από βαρβάρους, για να 'ρθεις | 945 | ||
| να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων; | 950 | ||
| ΘΕΟΝΟΗ | Πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις και κατά την πρεπούμενη συνήθεια μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι, για να 'ρθουν τ' ουρανού πνοές καθάριες· | ||
| με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο, ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι, και το δαυλό μπροστά μου δώθε κείθε κούνησε να περάσω.2 Έτσι τιμώντας τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι μέσα | 955 | ||
| την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη, τι λες για τα μαντέματά μου; Να τος ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει το είδωλό σου κι όλα τα καράβια. Ξέφυγες συμφορές, δυστυχισμένε, | 960 | ||
| κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα μείνεις ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα· υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα,3 θα συναχτούν τη μέρα αυτή κι ο Δίας θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα, | 965 | ||
| που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει4 τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι στον τόπο σου μ' αυτήν κι όλη η Ελλάδα να μάθει πως του Πάρη ο γάμος, δώρο της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέμα· | 970 | ||
| η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει το γυρισμό σου, για να μη φανεί έτσι πως με το μάταιο γάμο της Ελένης της ομορφιάς επήρε το βραβείο. Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·5 | 975 | ||
| στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω, χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη, | 980 | ||
Σχολια
1. Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. O Eυριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δηµιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Eλένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.
2. Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυµιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειµένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η µάντισσα.
3. Η Θεονόη έχει τόσο µεγάλη προφητική δύναµη, ώστε να γνωρίζει ακόµα και τις ενδόµυχες σκέψεις και επιθυµίες των θεών.
4. H Ήρα αδιαφορεί για το Μενέλαο· αυτό που την ενδιαφέρει στην ουσία είναι να εκδικηθεί την Αφροδίτη.
5. Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση.
2. Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυµιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειµένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η µάντισσα.
3. Η Θεονόη έχει τόσο µεγάλη προφητική δύναµη, ώστε να γνωρίζει ακόµα και τις ενδόµυχες σκέψεις και επιθυµίες των θεών.
4. H Ήρα αδιαφορεί για το Μενέλαο· αυτό που την ενδιαφέρει στην ουσία είναι να εκδικηθεί την Αφροδίτη.
5. Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση.
Ας Γινουμε Θεατες
Κι ενώ η Kορυφαία εύχεται στο ζευγάρι να γλιτώσει από τις συμφορές του, η κρίσιμη στιγμή που οι δύο ήρωες περιμένουν πλησιάζει…
| 
Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)
![Θεονόη (φωτογραφία από την παράσταση 1977) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_tP2PVHawmu4zTApmmJOcOfi5V6KION7g4amLItduSRykgSKvs2se8LZvSkx8yKPnE1IQzsL_fWosF-EmBeZ8d76hUFufJrQ7rxb7Fvya39I4tas4mk3IDq0kFVwFLyj2KPdiKHq8vBXpr3x6LhTtzmnx7SxQoykCR0guP02juf4XE=s0-d "Θεονόη (φωτογραφία από την παράσταση 1977) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου]") |
Ας Εμβαθυνουμε
| Ας θυμηθούμε όσα έχουμε ακούσει ως τώρα για τη Θεονόη. Ποιες προσδοκίες μάς έχουν γεννηθεί; Θα επαληθευτούν άραγε ή θα διαψευστούν;
| 
Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)
|
Παραλληλο
Κειμενο 1
Κειμενο 1
X. Παλλαντζάς, Tο τέμπλο της Σπηλιανής
|
«Και Ωσφρανθη Κυριος
ο Θεος Οσμην Ευωδιας»
Ο παπά Φραγκούλης και η συνοδεία του φθάσαντες
εισήλθον τέλος εις τον ναόν του Χριστού, και η καρδία των ησθάνθη θάλπος και γλυκύτητα άφατον. Ο ιερεύς εψιθύρισε μετ' ενδομύχου συγκινήσε ως το «Εισελεύσομαι εις τον οίκον σου», κι η θεια το Μαλαμώ […] ήρχισε να σαρώνη το έδαφος του ναού, ενώ αι γυναίκες αι άλλαι ήναπταν επιμελώς τα κανδήλια, και ήναψαν μέγα πλήθος κηρίων εις δύο μανουάλια, και παρε σκεύασαν μεγάλην πυράν με ξηρά ξύλα και κλάδου ς εις το προαύλιον του ναού, […] κι εγέμισαν άνθρα κας το μέγα πύραυνον1, το σωζόμενον εντός του ιερού βήματος, κι έθεσαν το πύραυνον εν τω μέσω του ναού, ρίψασαι άφθονον λίβανον εις τους άνθρα κας. Και ωσφράνθη Κύριος ο Θεός οσμήν ευωδίας.
Αλ. Παπαδια
1. πύραυνος: μεταλλικό ή πήλινο αγγείο, ανοιχτό στομάντης, Στο Χριστό στο Κά στρο (από σπασμα) (Aπό το Αλ. Παπαδιαμάντης, Άπαντα, τόμ. 2, Δόμος) πάνω μέρος, μέσα στο οποίο μεταφέρεται ή ανάβεται μικρή φωτιά για θέρμανση ή παρασκευή φαγητού. |
| κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω σωπαίνοντας παρά την προσταγή του, να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις. | |||
| Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα θα τρέξει να του πει τον ερχομό του;6 | 985 | ||
| EΛE. | Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω και σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας τη θέση αυτή, για μένα και για κείνον, |
Ο Λογος της Ελενης
| |
| να μην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα. Στον αδελφό σου μην το μαρτυρήσεις πως ήρθε ο άντρας μου· έλα, γλίτωσέ τον, σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια για χάρη του αδελφού σου μην προδώσεις | 990 | ||
| κερδίζοντάς του την ευγνωμοσύνη με ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα μισεί ο θεός τη βία και προστάζει ν' αποκτούν όλοι δίκαια τ' αγαθά τους. Ας μη ζητάει κανείς άδικα πλούτη. | 995 | ||
| Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους και πρέπει μες στο σπίτι του καθένας τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο βιος στανικά να κλέβει.7 Στο γονιό σου μ' έδωσεν ο Ερμής να με φυλάξει | 1000 | ||
| –καλό απ' τη μεριά, κακό απ' την άλλη– 8 για τον άντρα μου εδώ που με γυρεύει. Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας σ' ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει; Το θεό και το γονιό σου ρώτα· θέλουν | 1005 | ||
| ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν. Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου, το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας. Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις. | 1010 | ||
| Το δίκιο θ' ατιμάσεις του γονιού σου κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις; Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις, τα τωρινά και τα μελλούμενα, όλα, και να μην ξέρεις τη δικαιοσύνη.9 | 1015 | ||
| Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ με, την τύχη μου έτσι λίγο βοηθώντας· | 1020 |
Σχολια
6. H ερώτηση αυτή ισοδυναµεί ουσιαστικά µε µια έµµεση εντολή. H Θεονόη δηλ. απευθύνει σε κάποιον
µια εντολή. Σε ποιον όµως; Άλλοι µελετητές υποστηρίζουν ότι απευθύνεται στις γυναίκες του Xορού.
Όµως καµιά δε σπεύδει να εκτελέσει τη διαταγή της, αφενός γιατί δεν επιθυµούν να βλάψουν το Μενέλαο
και
την Ελένη, αφετέρου διότι περιµένουν την έκβαση της ικεσίας της Eλένης. Άλλοι εξοβελίζουν τους δύο
αυτούς στίχους και τους αποδίδουν σε κάποιον ηθοποιό που ήθελε να δηµιουργήσει δραµατική ένταση.
7. Ορισµένοι µελετητές αθετούν τους στίχους 997-1003. Γίνονται πάντως αναφορές στην αδικία, τη βία
αλλά και την έννοια του δικαίου.
8. Kαλό, γιατί έτσι δεν πρόδωσε τον άντρα της· κακό, διότι η αποµάκρυνση της Ελένης έδωσε τη
δυνατότητα στον Πάρη να απαγάγει το είδωλο, µε ολέθριες συνέπειες για τους Τρώες και τους Έλληνες
αλλά και τη
φήµη της ίδιας της Ελένης.
9. ∆ε διαφεύγει από την Eλένη η αντίθεση, που θα προβληµατίσει τη Θεονόη, ανάµεσα στην επιθυµία του Θεοκλύµενου και τη δικαιοσύνη.
µια εντολή. Σε ποιον όµως; Άλλοι µελετητές υποστηρίζουν ότι απευθύνεται στις γυναίκες του Xορού.
Όµως καµιά δε σπεύδει να εκτελέσει τη διαταγή της, αφενός γιατί δεν επιθυµούν να βλάψουν το Μενέλαο
και
την Ελένη, αφετέρου διότι περιµένουν την έκβαση της ικεσίας της Eλένης. Άλλοι εξοβελίζουν τους δύο
αυτούς στίχους και τους αποδίδουν σε κάποιον ηθοποιό που ήθελε να δηµιουργήσει δραµατική ένταση.
7. Ορισµένοι µελετητές αθετούν τους στίχους 997-1003. Γίνονται πάντως αναφορές στην αδικία, τη βία
αλλά και την έννοια του δικαίου.
8. Kαλό, γιατί έτσι δεν πρόδωσε τον άντρα της· κακό, διότι η αποµάκρυνση της Ελένης έδωσε τη
δυνατότητα στον Πάρη να απαγάγει το είδωλο, µε ολέθριες συνέπειες για τους Τρώες και τους Έλληνες
αλλά και τη
φήµη της ίδιας της Ελένης.
9. ∆ε διαφεύγει από την Eλένη η αντίθεση, που θα προβληµατίσει τη Θεονόη, ανάµεσα στην επιθυµία του Θεοκλύµενου και τη δικαιοσύνη.
Ας Γινουμε Θεατες
| 
Θεονόη – Eλένη – Mενέλαος
(K. Παναγιώτου – Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης) |
Θεονόη – Eλένη – Xορός (Λ. Φωτοπούλου – A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)
|
Ας Εμβαθυνου
με
με
|
Παραλληλο Κειμενο
2
2
H Πειθω
| ||
Στην επικοινωνία μας με τους άλλους χρησιμοποιούμε συχνά τον προφορικό ή γραπτό λόγο, για να πείσουμε κάποιον να δεχτεί τις απόψεις μας ή να ενεργήσει σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε συνήθως τους παρακάτω τρόπους (είδη πειθούς):
|  | α) την επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύ ουμε ως μέσα τα επιχειρή ματα και τα τεκμήρια. β) την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε συναισθηματικά το δέκτη. γ) την επίκληση στο ήθος του ομιλητή και στην αυθεντία, οπότε μεταχειριζόμαστε ποικίλα μέσα, για να παρουσιαστούμε στα μάτια του ως αξιόπιστοι.
Nέα
Eλλη νικά, TEE, 2ος κύκλος, OEΔB, 2004 |
| όλοι μισούνε την Ελένη, βουίζει ολάκερ' η Ελλάδα πως δεν ήμουν στον άντρα μου πιστή και στης Φρυγίας | |||
| πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια.10 Όταν ξαναγυρίσω όμως στη Σπάρτη και μάθουν και το δουν πως απ' το δόλο των θεών αφανιζόντουσαν στη μάχη και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους, | 1025 | ||
| φρόνιμη θα με πουν και τίμια11 πάλι· θα παντρευτεί κι η κόρη μου, που τώρα κανείς γαμπρός δεν τη ζητά, θ' αφήσω την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου. | 1030 | ||
| Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαμμένος, μακριά του θα τον έκλαιγα μ' αγάπη· τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω; Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω, κάνε μου αυτήν τη χάρη και μιμήσου | 1035 | ||
| του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους. Για τα παιδιά είναι η πιο μεγάλη δόξα, να θέλουν στους καλούς γονιούς να μοιάσουν. | 1040 | ||
| ΧΟΡΟΣ | Τα λόγια σου γεμάτα δυστυχία κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα | ||
| για να σωθεί, πώς θα μιλήσει τάχα;12 | 1045 | ||
| ΜΕΝΕΛΑΟΣ | Δε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου μήτε θα κλάψω.13 Τα έργα μου στην Τροία θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν |
Ο Λογος του Μενελαου
| |
| οι συμφορές.14 Ωραίο ετούτο, αν είναι ωραίο· όμως εγώ θα προτιμήσω τ' αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις, να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ' την | 1050 | ||
| και σώσε τον·15αλλιώς η δυστυχία για με δε θα 'ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω θα ριχτώ του γονιού σου16 και θα πω όσα κρίνω για μένα αντάξια και δίκαια | 1055 | ||
| κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο, | 1060 |
Σχολια
10. Φρυγίας παλάτια = ανάκτορο του Πρίαµου. Tο επίθετο («χρυσά») δηλώνει τον πλούτο των
ανακτόρων.
11. Aυτές τις αξίες («φρόνηση», «τιµιότητα») προβάλλει η Eλένη ως τους βασικούς παράγοντες που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά της.
12. H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενέλαου
και υπογραµµίζει το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων».
13. Συνήθης πρακτική στις δίκες του 5ου αι. π.X. στην Αθήνα ήταν να καταφεύγει ο κατηγορούµενος
σε δάκρυα ή να επιδεικνύει στο δικαστήριο τη γυναίκα και τα παιδιά του, για να συγκινήσει τους
δικαστές.
14. Η αιδώς , δηλαδή το αίσθηµα της ντροπής, είναι στενά συνυφασµένη µε την ευγενική κατα
γωγή.
Πάντως τους οµηρικούς ήρωες δεν τους εµποδίζει η ευγένεια να κλαίνε, όταν µάθουν το θάνατο
προσφιλών τους προσώπων ή όταν δεν µπορούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους.
15. O Mενέλαος δένει τη µοίρα του µε την Eλένη. Nα σώσει τη ζωή του χωρίς αυτή δεν του αρκεί.
16. Aυτή η απειλή του Mενέλαου θα υπενθύµιζε στη Θεονόη τη δέσµευση που είχε αναλάβει ο
Πρωτέας απέναντι στο ∆ία.
ανακτόρων.
11. Aυτές τις αξίες («φρόνηση», «τιµιότητα») προβάλλει η Eλένη ως τους βασικούς παράγοντες που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά της.
12. H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενέλαου
και υπογραµµίζει το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων».
13. Συνήθης πρακτική στις δίκες του 5ου αι. π.X. στην Αθήνα ήταν να καταφεύγει ο κατηγορούµενος
σε δάκρυα ή να επιδεικνύει στο δικαστήριο τη γυναίκα και τα παιδιά του, για να συγκινήσει τους
δικαστές.
14. Η αιδώς , δηλαδή το αίσθηµα της ντροπής, είναι στενά συνυφασµένη µε την ευγενική κατα
γωγή.
Πάντως τους οµηρικούς ήρωες δεν τους εµποδίζει η ευγένεια να κλαίνε, όταν µάθουν το θάνατο
προσφιλών τους προσώπων ή όταν δεν µπορούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους.
15. O Mενέλαος δένει τη µοίρα του µε την Eλένη. Nα σώσει τη ζωή του χωρίς αυτή δεν του αρκεί.
16. Aυτή η απειλή του Mενέλαου θα υπενθύµιζε στη Θεονόη τη δέσµευση που είχε αναλάβει ο
Πρωτέας απέναντι στο ∆ία.
Ας Γινουμε
Θεατες
Θεατες
|
Ας Εμβαθυνουμε
| 
Pωμαϊκό ψηφιδωτό με τη μορφή του
Αλκιβιάδης (448-404 π.Χ.)Aλκιβιάδη
Επιφανής Αθηναίος πολιτικός
και στρατηγός. Κατηγορήθηκε για ιερο συλία από τους πολιτικούς του αντιπάλους, ενώ βρισκόταν με τον αθηναϊκό στρατό στη Σικελία, και προτίμησε, αντί να επιστρέψει στην Αθήνα, να προδώσει την πατρίδα του καταφεύγοντας στη Σπάρτη. Μετά όμως τη Σικελική κατα στροφή οι Αθηναίοι προσβλέπουν πάλι σε αυτόν. |
Παραλληλο Κειμενο
3
3
Xορός (Aισχύλος, Iκέτιδες, K.E.Π.E.A.E.Δ. «Δεσμοί», 1994, σκην. Σ. Nτουφεξής)
|
«Tα
Λοιπόν βιαστείτε και στ' αριστερά σαςπεινα και Κλαυτα κι Οπως το Θελ΄ η Αναγκη» χέρια σεμνά κρατώντας τα κλαδιά της ικεσίας –του Δία καμάρι– ν' αποκρίνεστε στους ξένους ταπεινά και κλαυτά κι όπως το θέλ' η ανάγκη σαν πρόσφυγες οπού είμαστε, και να τους πείτε να μάθουν καθαρά πως καθαρός από αίμα είν' ο ερχομός μας· και θυμάστε πρώτ' απ' όλα όχι πολύ ξεθαρρετή να 'ναι η φωνή σας, μα η όψη σεμνοπρόσωπη με ήσυχο βλέμμα την άδολή σας να μηνά την ειλικρίνεια· κι ούτε να προτρέχει η γλώσσα σου κι ούτε του μάκρου να ξεσέρνεις τα λόγια σου, γιατί είναι, μάθε, πάρα πολύ του τόπου εδώ δύσκολοι οι ανθρώ ποι· θύμα* να υποχωρείς, αφού είσαι της ανάγκης, ξένη κι αποδιωγμένη και ποτέ δεν πρέπει να 'χουν οι πιο μικροί τη γλώσσα τους μεγάλη.
Αι
* θύμα = θυμήσουσχύλος, Ικέτιδες, στ. 191-203 (μτφρ. I. Γρυπάρης) (Aπό το Oι τραγω δίες του Aισχύλου, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας») |
| που κατοικείς στο πέτρινο αυτό μνήμα, τη γυναίκα μου δώσ' μου, τη ζητάω· στην είχε στείλει ο Δίας να τη φυλάξεις για μένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε | |||
| μπορείς να μου την πάρεις πια, μα ετούτη ποτέ τον τιμημένο της πατέρα που από τον Κάτω Κόσμο τον καλούμε, δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουν·17 έχει τη δύναμη γι' αυτό. Βοηθό σε κράζω, | 1065 | ||
| βαθύσκιωτε Άδη· πλήθος έχεις λάβει κορμιά για την Ελένη απ' το σπαθί μου· πήρες την αμοιβή σου· τώρα ή φέρ' τους στη ζωή πάλι,18 ή ετούτη ανάγκασέ την να γίνει απ' τον ενάρετο γονιό της | 1070 | ||
| ακόμα πιο καλή και να μου δώσει τη γυναίκα μου. Αν μου το αρνηθείτε, θα πω όσα δεν φανέρωσ' η Ελένη. Πρώτα μάθε, τ' ορκίστηκα να πολεμήσω τον αδελφό σου κι ένας απ' τους δυο μας | 1075 | ||
| θα σκοτωθεί· ξεκάθαρα το λέω· κι άμα δε χτυπηθεί μαζί μου κι έχει στο νου του να μας πιάσει τους ικέτες στον τάφο με την πείνα,19 απόφαση έχω να τη σκοτώσω κι ύστερα να μπήξω | 1080 | ||
| στα σπλάχνα μου το δίκοπο ξιφάρι στο μνήμα εδώ, να στάζει όλο το αίμα· κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος και του γονιού σου ντρόπιασμα· κανένας, | 1085 | ||
| ούτ' ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρει· μονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη, τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω κλαίγοντας σα γυναίκα20 τη συμπόνια· σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω. | 1090 | ||
| Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ με· ωστόσο δε θα πεθάνω ατιμασμένος. Κάλλιο σ' αυτά που λέω να στέρξεις· έτσι θα 'σαι και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη.21 | 1095 | ||
| ΧΟP. | Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα σε όλους η απόφασή σου αυτή ν' αρέσει. | 1100 |
Σχολια
17. Tο καθήκον του φύλακα περνά στον κληρονόµο και, εποµένως, η αθέτηση αυτού του καθήκοντος
ατίµαζε ακόµα και το νεκρό.
18. Ο Μενέλαος εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη µε την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων
στην Τροία δε θα έχει κανένα νόηµα.
19. Το ενδεχόµενο να αποκλείσει ο Θεοκλύµενος την Ελένη και το Μενέλαο στον τάφο του Πρωτέα
θυµίζει την περίπτωση του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία (5ος αι. π.X.), που, για να αποφύγει τη
σύλληψη,
κατέφυγε ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου και αποκλείστηκε από τους εφόρους. Λίγο
όµως πριν πεθάνει από την πείνα, τον έσυραν έξω, γιατί θεωρούσαν µίασµα το θάνατο µέσα σε ναό.
20. Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόµενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιµέτωπος µε τα δεινά δεν κλαίει.
21. Στα τελευταία του λόγια ο Mενέλαος επαναλαµβάνει και συνοψίζει το αίτηµά του, ακολουθώντας
την τεχνική των επιλόγων των δικανικών λόγων, όπου συνοψίζονται όλα τα βασικά σηµεία.
ατίµαζε ακόµα και το νεκρό.
18. Ο Μενέλαος εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη µε την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων
στην Τροία δε θα έχει κανένα νόηµα.
19. Το ενδεχόµενο να αποκλείσει ο Θεοκλύµενος την Ελένη και το Μενέλαο στον τάφο του Πρωτέα
θυµίζει την περίπτωση του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία (5ος αι. π.X.), που, για να αποφύγει τη
σύλληψη,
κατέφυγε ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου και αποκλείστηκε από τους εφόρους. Λίγο
όµως πριν πεθάνει από την πείνα, τον έσυραν έξω, γιατί θεωρούσαν µίασµα το θάνατο µέσα σε ναό.
20. Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόµενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιµέτωπος µε τα δεινά δεν κλαίει.
21. Στα τελευταία του λόγια ο Mενέλαος επαναλαµβάνει και συνοψίζει το αίτηµά του, ακολουθώντας
την τεχνική των επιλόγων των δικανικών λόγων, όπου συνοψίζονται όλα τα βασικά σηµεία.
Ας Γινουμε Θεατες
 O Λ. Bογιατζής ως Mενέλαος σε πρόβα | Μία ακόμα εκτενής ρήση…Όμως ο ηθοποιός που ενσαρκώνει το Μενέλαο έχει τη δυνατότητα να μετατρέ ψει μια «στατική» σκηνή μονολόγου σε σκηνή με δράση.
|
Ας Εμβαθυνου
με
με
λόγων;  |
Παραλληλο Κειμενο
4
4
O K. Kουν (όρθιος, αριστερά) στην Eπίδαυρο
|
Eκτε
νεις Ρησεις και Υπο κριτικη
Προχωρώντας το ανέβασμα αντιμετωπί
σαμε ορισμένα δεδομένα. Tο πώς ανεβαζόταν ε κείνο τον καιρό η τραγωδία και συνήρπα ζε το κοινό της, είναι μυστικά που εμείς δεν τα ξέρουμε. Yπάρχουν, σαν παράδειγμα, ε κείνοι οι τρομαχτικοί μονόλογοι. Tι έκα ναν μ' αυτούς; [...] Όλη μας η μελέτη και εργασία βα σίστηκε στο πώς θα αποδώσουμε, τι εκφρα στι κά μέσα θα χρησιμοποιήσουμε εμείς, οι άνθρω ποι του σήμερα, για να κάνουμε ν' αγγί ξουν τα έργα αυτά με τις συγκεκριμένες τους αλή θειες τον σημερινό άνθρωπο.
K.
Kουν (Aπό το K . Kουν, Kάνουμε θέατρο για την ψυχή μας, Kαστα νιώτης) |
| ΘEO. | Είμαι ευσεβής και θέλω έτσι να μείνω· καθάριο θα κρατήσω τ’ όνομά μου και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό μου θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήμη. |
Η Αποφαση
της Θεονοης
| |
| Έχω μες στην καρδιά μου από τη φύση ναό μεγάλο της δικαιοσύνης, κληρονομιά, Μενέλαε, του Νηρέα κι όσο μπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω με τη γνώμη της Ήρας, γιατί θέλει | 1105 | ||
| το καλό σου· η Κύπρη ας μη θυμώσει με μένα, εξάλλου εμείς οι δυο καμία δεν έχουμε συνάφεια, τι για πάντα παρθένα θα πασκίσω ν’ απομείνω.22 Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου | 1110 | ||
| που ’λεγες στο γονιό μου εδώ στον τάφο, μαζί σου συμφωνώ κι άδικο θα’ ταν να μη σου δώσω πίσω τη γυναίκα· κι εκείνος το ίδιο θα ’κανε, άμα ζούσε. Yπάρχει βέβαια τιμωρία23 για τούτα | 1115 | ||
| και σε νεκρούς και ζωντανούς. Δεν έχει ζωή η ψυχή των πεθαμένων, όμως αιώνια παίρνει νόηση, όταν σμίξει με τον αθάνατον αιθέρα.24 Τέλος, για να μην παν τα λόγια μου σε μάκρος, | 1120 | ||
| γι’ αυτά που με ικετέψατε σωπαίνω· στην άμυαλη εγώ πράξη του αδερφού μου δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα ’βρει μεγάλη, κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ’ναι ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε | 1125 | ||
| να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας· εγώ πηγαίνω δίχως να μιλήσω. Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστε· η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις, κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα | 1130 | ||
| να σώσει, ας μην αλλάξει τη βουλή της. Κι όσο μπορώ, νεκρέ πατέρα μου, όλοι πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν. | 1135 | ||
| ΧΟΡ. | Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει, μονάχα με το δίκιο η σωτηρία.25 |
Σχολια
22. Kαι στην αρχαιότητα θεωρούσαν την αποχή από τις απολαύσεις του σώµατος χαρακτηριστικό του
αγνού βίου. Η Θεονόη προτιµά να µείνει παρθένα, απαρνείται δηλαδή τα δώρα της θεάς Αφροδίτης.
23. Στο πρωτότυπο: τίσις. H ιδέα της τιµωρίας που επιφυλάσσεται σε ένοχους νεκρούς συναντάται και
σε αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις.
24. Όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η ψυχή δεν εξακολουθεί να ζει όπως προηγουµένως (∆εν έχει ζωή η ψυχή
των πεθαµένων), αλλά αποχωρίζεται από το σώµα και πηγαίνει στον ουρανό (τον αθάνατο αιθέρα), όπου ενώνεται µε τον αιθέρα διατηρώντας αθάνατη τη µνήµη και την ατοµικότητά της. Έτσι η ψυχή και µετά
το θάνατο του σώµατος δεν ξεχνά το κακό που τυχόν έκανε και βασανίζεται αιώνια. Εδώ εκφράζεται η άποψη σχετικά µε την αθανασία της ψυχής, θέση που θα αναπτύξει αργότερα ο Πλάτωνας. Ο Ηρόδοτος, στην Iστορία του, αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ο πρώτος λαός που διατύπωσε τη θεωρία για την αθανα
σία της ψυχής και για τη µετεµψύχωση.
25. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν τη λαϊκή αντίληψη ότι µόνο ο δίκαιος ευτυχεί. Mε την παρέµβαση αυτή του/της Kορυφαίας ολοκληρώνεται η σκηνή αυτή και η Θεονόη αποχωρεί από το σκηνικό χώρο.
αγνού βίου. Η Θεονόη προτιµά να µείνει παρθένα, απαρνείται δηλαδή τα δώρα της θεάς Αφροδίτης.
23. Στο πρωτότυπο: τίσις. H ιδέα της τιµωρίας που επιφυλάσσεται σε ένοχους νεκρούς συναντάται και
σε αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις.
24. Όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η ψυχή δεν εξακολουθεί να ζει όπως προηγουµένως (∆εν έχει ζωή η ψυχή
των πεθαµένων), αλλά αποχωρίζεται από το σώµα και πηγαίνει στον ουρανό (τον αθάνατο αιθέρα), όπου ενώνεται µε τον αιθέρα διατηρώντας αθάνατη τη µνήµη και την ατοµικότητά της. Έτσι η ψυχή και µετά
το θάνατο του σώµατος δεν ξεχνά το κακό που τυχόν έκανε και βασανίζεται αιώνια. Εδώ εκφράζεται η άποψη σχετικά µε την αθανασία της ψυχής, θέση που θα αναπτύξει αργότερα ο Πλάτωνας. Ο Ηρόδοτος, στην Iστορία του, αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ο πρώτος λαός που διατύπωσε τη θεωρία για την αθανα
σία της ψυχής και για τη µετεµψύχωση.
25. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν τη λαϊκή αντίληψη ότι µόνο ο δίκαιος ευτυχεί. Mε την παρέµβαση αυτή του/της Kορυφαίας ολοκληρώνεται η σκηνή αυτή και η Θεονόη αποχωρεί από το σκηνικό χώρο.
Ας Γινουμε Θεα
τες
τες
| ||
Θεονόη (I. Tσιριγκούλη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)
| 
Θεονόη (K. Παναγιώτου, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)
|  Θεονόη (Λ . Φωτο πούλου , K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσ ινάς) |
Ας Εμβαθυνου
με
με
απόδρασή τους ή έστω κάποιον υπαινιγμό για αίσιο τέλος… Πώς περιμένεις να αντιδράσουν; |
Παραλληλο Κειμενο
5
5
Θεονόη (Σ. Φόρτωμα, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)
|
Tο Δι
καιο και το Αδικο
Mπορείς να φανταστείς τι συζητήσεις ξεσή
κω σαν στην κοινωνία της Aθήνας οι περιπλα νώμε νοι και πολυταξιδεμένοι σοφιστές, όταν ισχυρί στη καν ότι δεν υπάρχουν σταθερά κριτήρια για το Δί καιο και το Άδικο, ότι, δηλαδή, δεν υπάρχουν σταθε ρές και αμετάβλητες αξίες. O Σωκράτης, α ντίθετα, προσπαθούσε από τη μεριά του ν' απο δείξει ότι υπάρχουν στ' αλήθεια κάποιες αξίες, που είναι σταθερές και απόλυτες, κάποιες αξίες που ισχύουν παντού και πάντα. J. Gaarder, O Kόσμος της Σοφίας,μτφρ. M. Aγγελί δου, Nέα Σύνορ α – A.A. Λιβάνη  |
Ελληνικός πολιτισμός, Διδάσκοντας την
Ελένη
Ακουστικό αρχείο του Εθνικού Θεάτρου το 1977 στην Επίδαυρο
Ακουστικό αρχείο του Κ.Θ.Β.Ε. το 1982, στ. 900-950 
Β' επεισόδιο στ. 942-1139 «Oὐδείς ποτ’
ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς,
ἐν τῷ δικαίῳ δ’ ἐλπίδες σωτηρίας»
Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης
σελ. 70-71
4η ΣKHNH (στ. 942-1139)H Εμφανιση τησ Θεονοησ
ΕΛΕ: Ω! συμφορά μου· δυστυχία με ζώνει. ● Πώς προαναγγέλλεται
η είσοδος της Θεονόης;
● Πώς αντιδρά η Ελένη;
● Πώς εμφανίζεται η Θεονόη;
● Τι αποκαλύπτει στον
Μενέλαο;
● Ποιο είναι το δίλημμά της;
● Τι αποφασίζει αρχικά
η Θεονόη;
Μενέλαε, χαθήκαμε· απ' το σπίτι
βγαίνει όπου να' ναι η μάντισσα Θεονόη·
945 βροντάει απ' τις αμπάρες το παλάτι. 
Φύγε· γιατί να φύγεις, αφού ξέρει,
έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασμένος;
Η δόλια πάω χαμένη. Από την Τροία 
σώθηκες κι από βαρβάρους, για να 'ρθεις
950 να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων;
ΘΕΟΝΟΗ: Πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι,
για να 'ρθουν τ' ουρανού πνοές καθάριες·
955 με τη φωτιά καθάρισε τον δρόμο,
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι,
και τον δαυλό μπροστά μου δώθε κείθε
κούνησε να περάσω. Έτσι τιμώντας
τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι μέσα
960 την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη,
τι λες για τα μαντέματά μου; Να τος
ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει
το είδωλό σου κι όλα τα καράβια.
Ξέφυγες συμφορές, δυστυχισμένε,
965 κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα μείνεις
ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα·
υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα,
θα συναχτούν τη μέρα αυτή κι ο Δίας
θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα,
970 που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει
τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι
στον τόπο σου μ' αυτήν κι όλη η Ελλάδα
να μάθει πως του Πάρη ο γάμος, δώρο
της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέμα·
975 η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει
τον γυρισμό σου, για να μη φανεί έτσι
πως με τον μάταιο γάμο της Ελένης
της ομορφιάς επήρε το βραβείο.
Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·
980 στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη,
σελ. 72-73
κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις.
985 Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα
θα τρέξει να του πει τον ερχομό του;
ΕΛΕ: Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω Ο Λογοσ τησ Ελενησ
και σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας
τη θέση αυτή, για μένα και για κείνον, ● Τι ζητά η Ελένη
από τη Θεονόη
και με ποιον τρόπο;
● Ποιες συμφορές της
επικαλείται;
990 να μην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα.
Στον αδελφό σου μην το μαρτυρήσεις
πως ήρθε ο άντρας μου· έλα, γλίτωσέ τον,
σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια
για χάρη του αδελφού σου μην προδώσεις
995 κερδίζοντάς του την ευγνωμοσύνη
με ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα
μισεί ο θεός τη βία και προστάζει
ν' αποκτούν όλοι δίκαια τ' αγαθά τους.
Ας μη ζητάει κανείς άδικα πλούτη.
1000 Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους
και πρέπει μες στο σπίτι του καθένας
τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο
βιος στανικά να κλέβει. Στον γονιό σου
μ' έδωσεν ο Ερμής να με φυλάξει
1005 –καλό απ' τη μεριά, κακό απ' την άλλη–
για τον άντρα μου εδώ που με γυρεύει.
Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας
σ' ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει;
Τον θεό και τον γονιό σου ρώτα· θέλουν
1010 ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω
να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν.
Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου,
το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας.
Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις.
1015 Το δίκιο θ' ατιμάσεις του γονιού σου
κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις;
Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις,
τα τωρινά και τα μελλούμενα, όλα,
και να μην ξέρεις τη δικαιοσύνη.
1020 Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ με,
την τύχη μου έτσι λίγο βοηθώντας·
σελ. 74-75
όλοι μισούνε την Ελένη, βουίζει
ολάκερ' η Ελλάδα πως δεν ήμουν
στον άντρα μου πιστή και στης Φρυγίας
1025 πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια.
Όταν ξαναγυρίσω όμως στη Σπάρτη
και μάθουν και το δουν πως απ' τον δόλο
των θεών αφανιζόντουσαν στη μάχη
και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους,
1030 φρόνιμη θα με πουν και τίμια πάλι·
θα παντρευτεί κι η κόρη μου, που τώρα
κανείς γαμπρός δεν τη ζητά, θ' αφήσω
την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα
τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου.
1035 Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαμμένος,
μακριά του θα τον έκλαιγα μ' αγάπη·
τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω;
Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω,
κάνε μου αυτήν τη χάρη και μιμήσου
1040 του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους.
Για τα παιδιά είναι η πιο μεγάλη δόξα,
να θέλουν στους καλούς γονιούς να μοιάσουν.
ΧΟΡ: Τα λόγια σου γεμάτα δυστυχία
κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα
1045 για να σωθεί, πώς θα μιλήσει τάχα;
ΜΕΝ: Δε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου Ο Λογοσ του Μενελαου
μήτε θα κλάψω. Τα έργα μου στην Τροία
θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε ● Με ποιον τρόπο
απευθύνεται στη Θεονόη;
● Ποια επιχειρήματα
χρησιμοποιεί, για
να την πείσει;
● Τι απειλεί να κάνει,
αν δεν εισακουστεί;
πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν
1050 οι συμφορές. Ωραίο ετούτο, αν είναι
ωραίο· όμως εγώ θα προτιμήσω
τ' αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις,
να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει
τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ' την
1055 και σώσε τον· αλλιώς η δυστυχία
για με δε θα 'ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα
θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω
θα ριχτώ του γονιού σου και θα πω όσα
κρίνω για μένα αντάξια και δίκαια
1060 κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο,
σελ. 76-77
που κατοικείς στο πέτρινο αυτό μνήμα,
τη γυναίκα μου δώσ' μου, τη ζητάω·
σ' την είχε στείλει ο Δίας να τη φυλάξεις
για μένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε
1065 μπορείς να μου την πάρεις πια, μα ετούτη
ποτέ τον τιμημένο της πατέρα
που από τον Κάτω Κόσμο τον καλούμε,
δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουν·
έχει τη δύναμη γι' αυτό. Βοηθό σε κράζω,
1070 βαθύσκιωτε Άδη· πλήθος έχεις λάβει
κορμιά για την Ελένη απ' το σπαθί μου·
πήρες την αμοιβή σου· τώρα ή φέρ' τους
στη ζωή πάλι, ή ετούτη ανάγκασέ την
να γίνει απ' τον ενάρετον γονιό της
1075 ακόμα πιο καλή και να μου δώσει
τη γυναίκα μου. Αν μου το αρνηθείτε,
θα πω όσα δεν φανέρωσ' η Ελένη. Πρώτα
μάθε, τ' ορκίστηκα να πολεμήσω
τον αδελφό σου κι ένας απ' τους δυο μας
1080 θα σκοτωθεί· ξεκάθαρα το λέω·
κι άμα δε χτυπηθεί μαζί μου κι έχει
στον νου του να μας πιάσει τους ικέτες
στον τάφο με την πείνα, απόφαση έχω
να τη σκοτώσω κι ύστερα να μπήξω
1085 στα σπλάχνα μου το δίκοπο ξιφάρι
στο μνήμα εδώ, να στάζει όλο το αίμα·
κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι
θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος
και του γονιού σου ντρόπιασμα· κανένας,
1090 ούτ' ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρει·
μονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη,
τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω
κλαίγοντας σα γυναίκα τη συμπόνια·
σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω.
1095 Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ με· ωστόσο
δε θα πεθάνω ατιμασμένος. Κάλλιο
σ' αυτά που λέω να στέρξεις· έτσι θα 'σαι
και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη.
ΧΟΡ: Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα
1100 σε όλους η απόφασή σου αυτή ν' αρέσει.
σελ. 78-79
ΘΕΟ: Είμαι ευσεβής και θέλω έτσι να μείνω· Η Αποφαση τησ Θεονοησ
καθάριο θα κρατήσω τ’ όνομά μου
και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό μου● Ποια απόφαση παίρνει
η Θεονόη και πώς την
αιτιολογεί;
● Tι πιστεύει για την
ανθρώπινη ψυχή;
● Τι προτείνει στον
Μενέλαο και την Ελένη;
θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήμη.
1105 Έχω μες στην καρδιά μου από τη φύση
ναό μεγάλο της δικαιοσύνης,
κληρονομιά, Μενέλαε, του Νηρέα
κι όσο μπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω
με τη γνώμη της Ήρας, γιατί θέλει
1110 το καλό σου· η Κύπρη ας μη θυμώσει
με μένα, εξάλλου εμείς οι δυο καμία
δεν έχουμε συνάφεια, τι για πάντα
παρθένα θα πασκίσω ν’ απομείνω.
Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου
1115 που ’λεγες στον γονιό μου εδώ στον τάφο,
μαζί σου συμφωνώ κι άδικο θα’ ταν
να μη σου δώσω πίσω τη γυναίκα·
κι εκείνος το ίδιο θα ’κανε, άμα ζούσε.
Yπάρχει βέβαια τιμωρία για τούτα
1120 και σε νεκρούς και ζωντανούς. Δεν έχει
ζωή η ψυχή των πεθαμένων, όμως
αιώνια παίρνει νόηση, όταν σμίξει
με τον αθάνατον αιθέρα. Τέλος,
για να μην παν τα λόγια μου σε μάκρος,
1125 γι’ αυτά που με ικετέψατε σωπαίνω·
στην άμυαλη εγώ πράξη του αδερφού μου
δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα ’βρει
μεγάλη, κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ’ναι
ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε
1130 να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας·
εγώ πηγαίνω δίχως να μιλήσω.
Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστε·
η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις,
κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα
1135 να σώσει, ας μην αλλάξει τη βουλή της.
Κι όσο μπορώ, νεκρέ πατέρα μου, όλοι
πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν.
ΧΟΡ: Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει,
μονάχα με το δίκιο η σωτηρία.
Ακουστικό αρχείο του Εθνικού Θεάτρου το 1977 στην Επίδαυρο
Ακουστικό αρχείο του Κ.Θ.Β.Ε. το 1982, στ. 900-950
Β' επεισόδιο στ. 942-1139 «Oὐδείς ποτ’
ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς,
ἐν τῷ δικαίῳ δ’ ἐλπίδες σωτηρίας»
Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης
σελ. 70-71
4η ΣKHNH (στ. 942-1139)H Εμφανιση τησ Θεονοησ
ΕΛΕ: Ω! συμφορά μου· δυστυχία με ζώνει. ● Πώς προαναγγέλλεται
η είσοδος της Θεονόης;
● Πώς αντιδρά η Ελένη;
● Πώς εμφανίζεται η Θεονόη;
● Τι αποκαλύπτει στον
Μενέλαο;
● Ποιο είναι το δίλημμά της;
● Τι αποφασίζει αρχικά
η Θεονόη;
Μενέλαε, χαθήκαμε· απ' το σπίτι
βγαίνει όπου να' ναι η μάντισσα Θεονόη·
945 βροντάει απ' τις αμπάρες το παλάτι.
Φύγε· γιατί να φύγεις, αφού ξέρει,
έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασμένος;
Η δόλια πάω χαμένη. Από την Τροία
σώθηκες κι από βαρβάρους, για να 'ρθεις
950 να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων;
ΘΕΟΝΟΗ: Πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι,
για να 'ρθουν τ' ουρανού πνοές καθάριες·
955 με τη φωτιά καθάρισε τον δρόμο,
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι,
και τον δαυλό μπροστά μου δώθε κείθε
κούνησε να περάσω. Έτσι τιμώντας
τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι μέσα
960 την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη,
τι λες για τα μαντέματά μου; Να τος
ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει
το είδωλό σου κι όλα τα καράβια.
Ξέφυγες συμφορές, δυστυχισμένε,
965 κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα μείνεις
ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα·
υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα,
θα συναχτούν τη μέρα αυτή κι ο Δίας
θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα,
970 που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει
τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι
στον τόπο σου μ' αυτήν κι όλη η Ελλάδα
να μάθει πως του Πάρη ο γάμος, δώρο
της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέμα·
975 η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει
τον γυρισμό σου, για να μη φανεί έτσι
πως με τον μάταιο γάμο της Ελένης
της ομορφιάς επήρε το βραβείο.
Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·
980 στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη,
ΕΛΕ: Ω! συμφορά μου· δυστυχία με ζώνει. ● Πώς προαναγγέλλεται
η είσοδος της Θεονόης;
● Πώς αντιδρά η Ελένη;
● Πώς εμφανίζεται η Θεονόη;
● Τι αποκαλύπτει στον
Μενέλαο;
● Ποιο είναι το δίλημμά της;
● Τι αποφασίζει αρχικά
η Θεονόη;
Μενέλαε, χαθήκαμε· απ' το σπίτι
βγαίνει όπου να' ναι η μάντισσα Θεονόη·
945 βροντάει απ' τις αμπάρες το παλάτι.
Φύγε· γιατί να φύγεις, αφού ξέρει,
έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασμένος;
Η δόλια πάω χαμένη. Από την Τροία
σώθηκες κι από βαρβάρους, για να 'ρθεις
950 να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων;
ΘΕΟΝΟΗ: Πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι,
για να 'ρθουν τ' ουρανού πνοές καθάριες·
955 με τη φωτιά καθάρισε τον δρόμο,
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι,
και τον δαυλό μπροστά μου δώθε κείθε
κούνησε να περάσω. Έτσι τιμώντας
τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι μέσα
960 την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη,
τι λες για τα μαντέματά μου; Να τος
ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει
το είδωλό σου κι όλα τα καράβια.
Ξέφυγες συμφορές, δυστυχισμένε,
965 κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα μείνεις
ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα·
υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα,
θα συναχτούν τη μέρα αυτή κι ο Δίας
θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα,
970 που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει
τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι
στον τόπο σου μ' αυτήν κι όλη η Ελλάδα
να μάθει πως του Πάρη ο γάμος, δώρο
της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέμα·
975 η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει
τον γυρισμό σου, για να μη φανεί έτσι
πως με τον μάταιο γάμο της Ελένης
της ομορφιάς επήρε το βραβείο.
Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·
980 στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη,
σελ. 72-73
κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις.
985 Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα
θα τρέξει να του πει τον ερχομό του;
ΕΛΕ: Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω Ο Λογοσ τησ Ελενησ
και σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας
τη θέση αυτή, για μένα και για κείνον, ● Τι ζητά η Ελένη
από τη Θεονόη
και με ποιον τρόπο;
● Ποιες συμφορές της
επικαλείται;
990 να μην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα.
Στον αδελφό σου μην το μαρτυρήσεις
πως ήρθε ο άντρας μου· έλα, γλίτωσέ τον,
σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια
για χάρη του αδελφού σου μην προδώσεις
995 κερδίζοντάς του την ευγνωμοσύνη
με ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα
μισεί ο θεός τη βία και προστάζει
ν' αποκτούν όλοι δίκαια τ' αγαθά τους.
Ας μη ζητάει κανείς άδικα πλούτη.
1000 Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους
και πρέπει μες στο σπίτι του καθένας
τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο
βιος στανικά να κλέβει. Στον γονιό σου
μ' έδωσεν ο Ερμής να με φυλάξει
1005 –καλό απ' τη μεριά, κακό απ' την άλλη–
για τον άντρα μου εδώ που με γυρεύει.
Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας
σ' ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει;
Τον θεό και τον γονιό σου ρώτα· θέλουν
1010 ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω
να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν.
Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου,
το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας.
Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις.
1015 Το δίκιο θ' ατιμάσεις του γονιού σου
κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις;
Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις,
τα τωρινά και τα μελλούμενα, όλα,
και να μην ξέρεις τη δικαιοσύνη.
1020 Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ με,
την τύχη μου έτσι λίγο βοηθώντας·
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις.
985 Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα
θα τρέξει να του πει τον ερχομό του;
ΕΛΕ: Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω
Ο Λογοσ τησ Ελενησκαι σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας
τη θέση αυτή, για μένα και για κείνον, ● Τι ζητά η Ελένη
από τη Θεονόη
και με ποιον τρόπο;
● Ποιες συμφορές της
επικαλείται;
990 να μην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα.
Στον αδελφό σου μην το μαρτυρήσεις
πως ήρθε ο άντρας μου· έλα, γλίτωσέ τον,
σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια
για χάρη του αδελφού σου μην προδώσεις
995 κερδίζοντάς του την ευγνωμοσύνη
με ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα
μισεί ο θεός τη βία και προστάζει
ν' αποκτούν όλοι δίκαια τ' αγαθά τους.
Ας μη ζητάει κανείς άδικα πλούτη.
1000 Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους
και πρέπει μες στο σπίτι του καθένας
τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο
βιος στανικά να κλέβει. Στον γονιό σου
μ' έδωσεν ο Ερμής να με φυλάξει
1005 –καλό απ' τη μεριά, κακό απ' την άλλη–
για τον άντρα μου εδώ που με γυρεύει.
Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας
σ' ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει;
Τον θεό και τον γονιό σου ρώτα· θέλουν
1010 ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω
να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν.
Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου,
το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας.
Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις.
1015 Το δίκιο θ' ατιμάσεις του γονιού σου
κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις;
Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις,
τα τωρινά και τα μελλούμενα, όλα,
και να μην ξέρεις τη δικαιοσύνη.
1020 Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ με,
την τύχη μου έτσι λίγο βοηθώντας·
σελ. 74-75
όλοι μισούνε την Ελένη, βουίζει
ολάκερ' η Ελλάδα πως δεν ήμουν
στον άντρα μου πιστή και στης Φρυγίας
1025 πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια.
Όταν ξαναγυρίσω όμως στη Σπάρτη
και μάθουν και το δουν πως απ' τον δόλο
των θεών αφανιζόντουσαν στη μάχη
και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους,
1030 φρόνιμη θα με πουν και τίμια πάλι·
θα παντρευτεί κι η κόρη μου, που τώρα
κανείς γαμπρός δεν τη ζητά, θ' αφήσω
την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα
τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου.
1035 Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαμμένος,
μακριά του θα τον έκλαιγα μ' αγάπη·
τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω;
Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω,
κάνε μου αυτήν τη χάρη και μιμήσου
1040 του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους.
Για τα παιδιά είναι η πιο μεγάλη δόξα,
να θέλουν στους καλούς γονιούς να μοιάσουν.
ΧΟΡ: Τα λόγια σου γεμάτα δυστυχία
κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα
1045 για να σωθεί, πώς θα μιλήσει τάχα;
ΜΕΝ: Δε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου Ο Λογοσ του Μενελαου
μήτε θα κλάψω. Τα έργα μου στην Τροία
θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε ● Με ποιον τρόπο
απευθύνεται στη Θεονόη;
● Ποια επιχειρήματα
χρησιμοποιεί, για
να την πείσει;
● Τι απειλεί να κάνει,
αν δεν εισακουστεί;
πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν
1050 οι συμφορές. Ωραίο ετούτο, αν είναι
ωραίο· όμως εγώ θα προτιμήσω
τ' αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις,
να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει
τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ' την
1055 και σώσε τον· αλλιώς η δυστυχία
για με δε θα 'ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα
θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω
θα ριχτώ του γονιού σου και θα πω όσα
κρίνω για μένα αντάξια και δίκαια
1060 κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο,
ολάκερ' η Ελλάδα πως δεν ήμουν
στον άντρα μου πιστή και στης Φρυγίας
1025 πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια.
Όταν ξαναγυρίσω όμως στη Σπάρτη
και μάθουν και το δουν πως απ' τον δόλο
των θεών αφανιζόντουσαν στη μάχη
και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους,
1030 φρόνιμη θα με πουν και τίμια πάλι·
θα παντρευτεί κι η κόρη μου, που τώρα
κανείς γαμπρός δεν τη ζητά, θ' αφήσω
την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα
τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου.
1035 Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαμμένος,
μακριά του θα τον έκλαιγα μ' αγάπη·
τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω;
Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω,
κάνε μου αυτήν τη χάρη και μιμήσου
1040 του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους.
Για τα παιδιά είναι η πιο μεγάλη δόξα,
να θέλουν στους καλούς γονιούς να μοιάσουν.
ΧΟΡ: Τα λόγια σου γεμάτα δυστυχία
κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα
1045 για να σωθεί, πώς θα μιλήσει τάχα;
ΜΕΝ: Δε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου
Ο Λογοσ του Μενελαουμήτε θα κλάψω. Τα έργα μου στην Τροία
θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε ● Με ποιον τρόπο
απευθύνεται στη Θεονόη;
● Ποια επιχειρήματα
χρησιμοποιεί, για
να την πείσει;
● Τι απειλεί να κάνει,
αν δεν εισακουστεί;
πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν
1050 οι συμφορές. Ωραίο ετούτο, αν είναι
ωραίο· όμως εγώ θα προτιμήσω
τ' αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις,
να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει
τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ' την
1055 και σώσε τον· αλλιώς η δυστυχία
για με δε θα 'ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα
θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω
θα ριχτώ του γονιού σου και θα πω όσα
κρίνω για μένα αντάξια και δίκαια
1060 κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο,
σελ. 76-77
που κατοικείς στο πέτρινο αυτό μνήμα,
τη γυναίκα μου δώσ' μου, τη ζητάω·
σ' την είχε στείλει ο Δίας να τη φυλάξεις
για μένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε
1065 μπορείς να μου την πάρεις πια, μα ετούτη
ποτέ τον τιμημένο της πατέρα
που από τον Κάτω Κόσμο τον καλούμε,
δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουν·
έχει τη δύναμη γι' αυτό. Βοηθό σε κράζω,
1070 βαθύσκιωτε Άδη· πλήθος έχεις λάβει
κορμιά για την Ελένη απ' το σπαθί μου·
πήρες την αμοιβή σου· τώρα ή φέρ' τους
στη ζωή πάλι, ή ετούτη ανάγκασέ την
να γίνει απ' τον ενάρετον γονιό της
1075 ακόμα πιο καλή και να μου δώσει
τη γυναίκα μου. Αν μου το αρνηθείτε,
θα πω όσα δεν φανέρωσ' η Ελένη. Πρώτα
μάθε, τ' ορκίστηκα να πολεμήσω
τον αδελφό σου κι ένας απ' τους δυο μας
1080 θα σκοτωθεί· ξεκάθαρα το λέω·
κι άμα δε χτυπηθεί μαζί μου κι έχει
στον νου του να μας πιάσει τους ικέτες
στον τάφο με την πείνα, απόφαση έχω
να τη σκοτώσω κι ύστερα να μπήξω
1085 στα σπλάχνα μου το δίκοπο ξιφάρι
στο μνήμα εδώ, να στάζει όλο το αίμα·
κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι
θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος
και του γονιού σου ντρόπιασμα· κανένας,
1090 ούτ' ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρει·
μονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη,
τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω
κλαίγοντας σα γυναίκα τη συμπόνια·
σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω.
1095 Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ με· ωστόσο
δε θα πεθάνω ατιμασμένος. Κάλλιο
σ' αυτά που λέω να στέρξεις· έτσι θα 'σαι
και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη.
ΧΟΡ: Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα
1100 σε όλους η απόφασή σου αυτή ν' αρέσει.
τη γυναίκα μου δώσ' μου, τη ζητάω·
σ' την είχε στείλει ο Δίας να τη φυλάξεις
για μένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε
1065 μπορείς να μου την πάρεις πια, μα ετούτη
ποτέ τον τιμημένο της πατέρα
που από τον Κάτω Κόσμο τον καλούμε,
δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουν·
έχει τη δύναμη γι' αυτό. Βοηθό σε κράζω,
1070 βαθύσκιωτε Άδη· πλήθος έχεις λάβει
κορμιά για την Ελένη απ' το σπαθί μου·
πήρες την αμοιβή σου· τώρα ή φέρ' τους
στη ζωή πάλι, ή ετούτη ανάγκασέ την
να γίνει απ' τον ενάρετον γονιό της
1075 ακόμα πιο καλή και να μου δώσει
τη γυναίκα μου. Αν μου το αρνηθείτε,
θα πω όσα δεν φανέρωσ' η Ελένη. Πρώτα
μάθε, τ' ορκίστηκα να πολεμήσω
τον αδελφό σου κι ένας απ' τους δυο μας
1080 θα σκοτωθεί· ξεκάθαρα το λέω·
κι άμα δε χτυπηθεί μαζί μου κι έχει
στον νου του να μας πιάσει τους ικέτες
στον τάφο με την πείνα, απόφαση έχω
να τη σκοτώσω κι ύστερα να μπήξω
1085 στα σπλάχνα μου το δίκοπο ξιφάρι
στο μνήμα εδώ, να στάζει όλο το αίμα·
κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι
θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος
και του γονιού σου ντρόπιασμα· κανένας,
1090 ούτ' ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρει·
μονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη,
τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω
κλαίγοντας σα γυναίκα τη συμπόνια·
σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω.
1095 Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ με· ωστόσο
δε θα πεθάνω ατιμασμένος. Κάλλιο
σ' αυτά που λέω να στέρξεις· έτσι θα 'σαι
και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη.
ΧΟΡ: Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα
1100 σε όλους η απόφασή σου αυτή ν' αρέσει.
σελ. 78-79
ΘΕΟ: Είμαι ευσεβής και θέλω έτσι να μείνω· Η Αποφαση τησ Θεονοησ
καθάριο θα κρατήσω τ’ όνομά μου
και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό μου● Ποια απόφαση παίρνει
η Θεονόη και πώς την
αιτιολογεί;
● Tι πιστεύει για την
ανθρώπινη ψυχή;
● Τι προτείνει στον
Μενέλαο και την Ελένη;
θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήμη.
1105 Έχω μες στην καρδιά μου από τη φύση
ναό μεγάλο της δικαιοσύνης,
κληρονομιά, Μενέλαε, του Νηρέα
κι όσο μπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω
με τη γνώμη της Ήρας, γιατί θέλει
1110 το καλό σου· η Κύπρη ας μη θυμώσει
με μένα, εξάλλου εμείς οι δυο καμία
δεν έχουμε συνάφεια, τι για πάντα
παρθένα θα πασκίσω ν’ απομείνω.
Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου
1115 που ’λεγες στον γονιό μου εδώ στον τάφο,
μαζί σου συμφωνώ κι άδικο θα’ ταν
να μη σου δώσω πίσω τη γυναίκα·
κι εκείνος το ίδιο θα ’κανε, άμα ζούσε.
Yπάρχει βέβαια τιμωρία για τούτα
1120 και σε νεκρούς και ζωντανούς. Δεν έχει
ζωή η ψυχή των πεθαμένων, όμως
αιώνια παίρνει νόηση, όταν σμίξει
με τον αθάνατον αιθέρα. Τέλος,
για να μην παν τα λόγια μου σε μάκρος,
1125 γι’ αυτά που με ικετέψατε σωπαίνω·
στην άμυαλη εγώ πράξη του αδερφού μου
δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα ’βρει
μεγάλη, κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ’ναι
ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε
1130 να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας·
εγώ πηγαίνω δίχως να μιλήσω.
Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστε·
η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις,
κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα
1135 να σώσει, ας μην αλλάξει τη βουλή της.
Κι όσο μπορώ, νεκρέ πατέρα μου, όλοι
πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν.
ΧΟΡ: Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει,
μονάχα με το δίκιο η σωτηρία.
Η Αποφαση τησ Θεονοησκαθάριο θα κρατήσω τ’ όνομά μου
και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό μου● Ποια απόφαση παίρνει
η Θεονόη και πώς την
αιτιολογεί;
● Tι πιστεύει για την
ανθρώπινη ψυχή;
● Τι προτείνει στον
Μενέλαο και την Ελένη;
θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήμη.
1105 Έχω μες στην καρδιά μου από τη φύση
ναό μεγάλο της δικαιοσύνης,
κληρονομιά, Μενέλαε, του Νηρέα
κι όσο μπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω
με τη γνώμη της Ήρας, γιατί θέλει
1110 το καλό σου· η Κύπρη ας μη θυμώσει
με μένα, εξάλλου εμείς οι δυο καμία
δεν έχουμε συνάφεια, τι για πάντα
παρθένα θα πασκίσω ν’ απομείνω.
Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου
1115 που ’λεγες στον γονιό μου εδώ στον τάφο,
μαζί σου συμφωνώ κι άδικο θα’ ταν
να μη σου δώσω πίσω τη γυναίκα·
κι εκείνος το ίδιο θα ’κανε, άμα ζούσε.
Yπάρχει βέβαια τιμωρία για τούτα
1120 και σε νεκρούς και ζωντανούς. Δεν έχει
ζωή η ψυχή των πεθαμένων, όμως
αιώνια παίρνει νόηση, όταν σμίξει
με τον αθάνατον αιθέρα. Τέλος,
για να μην παν τα λόγια μου σε μάκρος,
1125 γι’ αυτά που με ικετέψατε σωπαίνω·
στην άμυαλη εγώ πράξη του αδερφού μου
δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα ’βρει
μεγάλη, κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ’ναι
ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε
1130 να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας·
εγώ πηγαίνω δίχως να μιλήσω.
Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστε·
η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις,
κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα
1135 να σώσει, ας μην αλλάξει τη βουλή της.
Κι όσο μπορώ, νεκρέ πατέρα μου, όλοι
πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν.
ΧΟΡ: Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει,
μονάχα με το δίκιο η σωτηρία.
![Δ. Αξιώτης, «Η Άννα του Κλήδονα» (παράλληλο κείμενο) [πηγή: Β΄ Γυμνασίου, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Ψηφιακό Σχολείο]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_vqi2kPz1VFjwPwcUvWn7Lis0KvSz2U8SoWXMN5sCiACmaDJu5whM7-0eaLWh08u4JQzdZW5KCgxQ-ZPPBczngNeCxZ15PjfF_o6fQ0TbBdZCIIstoBipmVMIctaz8YrqRMnnh7r5tIFRqb=s0-d "Λαογραφικά [πηγή: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου]"){kind=small}
© Γιάννης Παπαθανασίου
Eρωτησεις
Δραστηριοτητα
Eργασια
Θεματα Για Αποδελτιωση
Κείμενα σχετικά με τη σκηνή της αναγνώρισης
[η αναγνώριση – επιβράδυνση]
[Αναγνώριση: είναι = φαίνεσθαι]
[αναγνώριση: η κίνηση προς τα πίσω]
Κείμενα σχετικά με την παρουσία του Αγγελιαφό
ρου
[ενότητα χώρου στην αρχαία τραγωδία]
[άγγελος]
[ο Αγγελιαφόρος στην Ελένη]
[οι στοχασμοί του Αγγελιαφόρου]
Κείμενα σχετικά με τον ρόλο της αντίθεσης είναι
vs φαίνεσθαι
[γνώση και άγνοια]
[η πλάνη του Αγγελιαφόρου]
Κείμενα σχετικά με την τραγικότητα των ηρώων
μας
και
τα ρομαντικά στοιχεία στην Ελένη
[η Ελένη - ρομαντικά στοιχεία]
Κείμενα σχετικά για τεχνικές και θέματα
που συνθέτουν
τη διάνοια
[οι θεοί και η τύχη στο έργο του Ευριπίδη]
[απρόοπτα περιστατικά]
ΠΗΓΗ https://www.slideshare.net/christostsatsouris/4-9421139
Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ 4η σκηνή
Κι ενώ η Kορυφαία εύχεται στο ζευγάρι να γλιτώσει από τις συμφορές του, η
κρίσιμη στιγμή που οι δύο ήρωες περιμένουν πλησιάζει…
Έρχεται η Θεονόη. Προαναγγελία εισόδου Θεονόης:
κρίσιμη στιγμή που οι δύο ήρωες περιμένουν πλησιάζει…
Έρχεται η Θεονόη. Προαναγγελία εισόδου Θεονόης:
παλάτι»)
Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων
αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο.
O Ευριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δημιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Ελένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.
αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο.
O Ευριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δημιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Ελένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.
Εμφάνιση Θεονόης
(«πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις», «κατά την πρεπούμενη συνήθεια... ανέμιζε το θειάφι», «με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο», «το δαυλό μπροστά κούνησε να περάσω»)
επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ιεροπρεπής, τελετουργική εμφάνιση. Προκαλεί σεβασμό και φόβο.
(τυπικό εξαγνισμού – καθαρμού)
Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυμιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειμένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η μάντισσα.
Τονίζεται η αγνότητά της αφού εξαγνίζεται ο αέρας που αναπνέει και το χώμα που πατάει
Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·
στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη
κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις
Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση.
Το δίλημμα της Θεονόης:
1. Να παραδώσει τον Μενέλαο ή να τον σώσει μαζί με την Ελένη
2. Να συνταχθεί με την Ήρα ή με την Αφροδίτη
3. Να υπερασπιστεί το δίκαιο ή το οικογενειακό συμφέρον
4. Να πάρει το μέρος του αδελφού της ή να συνταχθεί με τους θεούς και τον πατέρα της;
- Άν μιλήσει και αποκαλύψει την άφιξη του Μενέλαου, ο Θεοκλύμενος θα τον σκοτώσει και θα παντρευτεί με το ζόρι την Ελένη, άρα και ο αδελφός της θα είναι ευτυχισμένος και η ίδια θα είναι ασφαλής και θα έχει εκπληρώσει το ρόλο της ως μάντισσας
- Αλλά η ηθική δικαιοσύνη θα έχει προσβληθεί βαθύτατα, το ίδιο και ο νεκρός της πατέρας ο οποίος ξεκάθαρα είχε υποσχεθεί να επιστρέψει την Ελένη και, σύμφωνα με το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, η υποχρέωση αυτή περνάει μετά το θάνατο του στα παιδιά του
- Και η ίδια, επιπλέον, ως εκπρόσωπος του θείου, συνυφασμένη με την ηθική και την δικαιοσύνη, θα έχει προδώσει τον εαυτό της.
- Και, τέλος, θα προσέβαλλε το εθιμικό δίκαιο της εποχής σύμφωνα με το οποίο ο ξένος ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.
Εάν δεν μιλήσει,
- η Ελένη και ο Μενέλαος θα έχουν μια ελπίδα να γλυτώσουν, η ίδια θα είναι άξια εκπρόσωπος του θείου δικαίου, καθώς είναι ηθικά ορθό να ξεφύγουν οι δυο αυτοί καταταλαιπωρημένοι άνθρωποι, θα έχει εκπληρώσει στο έπακρο τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει ο πολυαγαπημένος πατέρας της και θα έχει βοηθήσει, όπως αρμόζει στα έθιμα της φιλοξενίας, τους ξένους .
- Από την άλλη όμως, θα έχει αναιρέσει τον εαυτό της ως μάντισσα, θα έχει προσβάλλει το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, προκαλώντας κακό στον αδερφό της, καθώς και τους νόμους της πατρίδας της, και θα είναι έκθετη στη σωματική βία του, προδομένου από την ίδια, απόλυτου μονάρχη αδερφού της...
Ο Λόγος της Ελένης
Η Ελένη απελπισμένη χρησιμοποιεί την εξυπνάδα της για να σωθούν.
Η ικεσία της Ελένης έχει διπλό στόχο: να συγκινήσει τη Θεονόη αλλά και να την πείσει με λογικά επιχειρήματα. Κεντρικός άξονας της ικεσίας είναι το αίσθημα δικαίου, που δεν μπορεί παρά να δεσμεύει την ευσεβή μάντισσα.
Παράλληλο Κείμενο 2
Στην επικοινωνία μας με τους άλλους χρησιμοποιούμε συχνά τον προφορικό ή γραπτό λόγο, για να πείσουμε κάποιον να δεχτεί τις απόψεις μας ή να ενεργήσει σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε συνήθως τους παρακάτω τρόπους (είδη πειθούς):
α) την επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύουμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.
β) την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε συναισθηματικά το δέκτη.
γ) την επίκληση στο ήθος του ομιλητή και στην αυθεντία, οπότε μεταχειριζόμαστε ποικίλα μέσα, για να παρουσιαστούμε στα μάτια του ως αξιόπιστοι.
Nέα Eλληνικά, TEE, 2ος κύκλος, OEΔB
Τα επιχειρήματα της Ελένης
Επίκληση στο συναίσθημα της Θεονόης: 990-993, 1017-1019, 1020-1021, 1031-1034. Προσπαθεί να συγκινήσει τη Θεονόη, να την κάνει να αναλογιστεί τον πόνο της, μιας γυναίκας που κινδυνεύει να χάσει τον άντρα της, που τον βρήκε μετά από πολλά χρόνια. Τονίζει την τραγικότητά της. Υπάρχει ανάγκη να αποκατασταθεί το όνομά της (και της κόρης της) στην Ελλάδα που έχει δυσφημιστεί. Θυμίζει πως είναι θύμα του δόλου και της εξυπηρέτησης των συμφερόντων των θεών.
Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 993-998, 1012, 1016 επικαλείται την προφητική της ιδιότητα –ντροπή για μία μάντισσα να μην είναι δίκαιη, αλλά και την ευσέβεια της Θεονόης –ο θεός μισεί τη βία.
Επίκληση στο ήθος της Ελένης: 1020, 1029-1030 η Ελένη προσπαθεί να τονίσει το δικό της ήθος σε συνδυασμό με τις συμφορές της.
Επίκληση στη λογική: 1007-1008, 1037: προσπαθεί να τονίσει τις συνέπειες που θα έχει η απόφαση της Θεονόης. Αν δεν υπηρετήσει την ευσέβεια και το δίκαιο, θα υπάρξει τιμωρία από τους θεούς.
Επικαλείται το σεβασμό στον πατέρα της (καθώς βρίσκεται στο μνήμα του Πρωτέα)και την υποχρέωσή της να πραγματοποιήσει το χρέος που είχε αναλάβει ο Πρωτέας –θα ήταν τιμή της να ακολουθήσει το παράδειγμα του δίκαιου πατέρα της, να του μοιάσει.
Επίκληση στην αυθεντία: 997, 1009, 1013, 1041-1042 –το ήθος του αντιπάλου: επισημαίνει πως ο Θεοκλύμενος είναι άδικος και βίαιος.
Επιχειρήματα Μενέλαου:
Επίκληση στο ήθος του Μενέλαου: 1046, 1047-1048, 1051-1052, 1096
Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 1056-1057, 1065-1068, 1087-1089, 1197-1198:τονίζει πως ό,τι συμβεί θα έχει μεγάλο ηθικό κόστος για τη Θεονόη. Απευθυνεται στην προφητική της ιδιότητα –απειλή της φήμης του ονόματός της, της ευσέβειας της μάντισσας, θα τη λένε «κακιά». Απευθύνεται στην ιδιότητα της κόρης –η αυτοκτονία τους πάνω στον τάφο του Πρ. θα ντροπιάσει τον ίδιο και θα γίνει αίτιο πόνου και ατίμωσης για την ίδια.
Επικαλείται τους εξ ορισμού ανωτέρους του –Πρωτέα και Θεό(Άδη)
Επίκληση στο συναίσθημα: 1077-1080, 1083-1085: απευθύνεται στην ιδιότητα της αδερφής. Εκφράζει μια διπλή απειλή με την αποκάλυψη του όρκου που έδωσε στην Ελένη: α) θα συγκρουστεί με το Θεοκλύμενο και είτε θα τον σκοτώσει είτε θα σκοτωθεί β) θα σκοτώσει την Ελενη και μετά ο ίδιος θα σκοτωθεί.
Επίκληση στη λογική: 1053-1055:παρουσιάζει στη Θεονόη το δίκαιο αίτημά του να πάρει τη γυναίκα του πίσω, παράλληλα μεταθέτει την ευθύνη στη Θ. για την απόδοση της δικαιοσύνης.
Επίκληση στην αυθεντία: 1063-1064, 1069-1076
Η ρήση της Ελένης διαθέτει δομή ρητορικού λόγου, πειστικότητα, ευστοχία, ποικιλία, πλούτο και κύρος στα επιχειρήματά της, που ταυτίζονται με τον ηθικό κώδικα ολόκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου αιώνα: το δίκαιο, ο σεβασμός στους θεούς, προγόνους και συνανθρώπους μας, η τιμή και η υπόληψη.
Και στη σκηνή αυτή η Ελένη υπερέχει πνευματικά, γιατί προβάλλει για μία ακόμη φορά την εξυπνάδα της, τις αρετές της, την ικανότητά της να πείθει χρησιμοποιώντας πολλά και εύστοχα επιχειρήματα και την αφοσίωσή της προς τον άντρα της. Παράλληλα παρουσιάζει και μια άλλη της πλευρά, αυτή της στοργικής μητέρας, που νοιάζεται για το μέλλον και την ευτυχία της κόρης της.
Οι ρήσεις των δύο ηρώων (Ελένης – Μενελάου)
Μορφή ρήσεων: Μοιάζουν με «αγώνα λόγων». Οι συγκεκριμένες βέβαια ρήσεις δεν αποτελούν αγώνα, αφού οι δύο ήρωες έχουν τον ίδιο στόχο και δε στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου. Περισσότερο υπάρχει μια ατμόσφαιρα αγώνα, καθώς το ίδιο βασικό επιχείρημα αναπτύσσεται από δύο διαφορετικά πρόσωπα, με το Χορό να παρεμβαίνει, όπως σε ένα αληθινό αγώνα λόγων.
Το βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιούν οι δύο ήρωες είναι το δίκαιο της «απόδοσης»(δάνειο και απόδοση): την Ελένη την είχε εμπιστευτεί ο Ερμής στον Πρωτέα για να την επιστρέψει στο σύζυγό της όταν έφτανε η ώρα. Γι’ αυτό αυτός ο σύζυγος πρέπει να ζήσει.
Σύγκριση των λόγων Ελένης – Μενελάου: Πέρα από τις ομοιότητες στις δύο ρήσεις (κυρίως στο επιχείρημα) υπάρχουν διαφορές, κυρίως στο ύφος και τον τόνο της κάθε ρήσης. Στην Ελένη ξεχωρίζουμε την αδύναμη ικεσία, τη συγκινητική ομιλία, την παράκληση, ενώ στο Μενέλαο ξεχωρίζουμε τη σθεναρή επιμονή, το σοβαροφανή τρόπο, το σαρκαστικό τόνο και τις απειλές.
Ο λόγος του Μενελάου μοιάζει περισσότερο με δικανικό λόγο (με τα δύο βασικά του επιχειρήματα: α. Πρέπει να επιστρέφουμε αυτό που μας εμπιστεύονται προσωρινά,
β. Εφόσον οι θεοί δέχονται τα σφάγια δεν μπορούν στη συνέχεια να εξαπατούν αυτόν που προσφέρει τη θυσία και να μην ικανοποιούν το αίτημά του), ενώ της Ελένης με συμβουλευτικό.
«Πολιτική» ανάγνωση της Ελένης (βλ. ας εμβαθύνουμε, σελ.75)
Σχετικά με την ειδολογική κατάταξη του έργου, είδαμε ότι άλλοι θεωρούν την «Ελένη» τραγωδία, άλλοι κωμικοτραγωδία, άλλοι ρομαντικό δράμα. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι η «Ελένη» συνδέεται με τα πολιτικά γεγονότα της εποχής. Είναι μια πολιτική αλληγορία σε σχέση με τον Αλκιβιάδη.
Μελετητές μάλιστα λένε ότι στην πραγματικότητα πρωταγωνιστής του έργου είναι ο Αλκιβιάδης που κρύβεται κάτω από το όνομα της Ελένης. Οι υπαινιγμοί κατά του Αλκιβιάδη είναι βέβαια φανεροί σ’ όλο το έργο. Όταν η Ελένη λέει πως αν γυρίσει στη Σπάρτη θα της κλείνουν τις πόρτες, γίνεται υπαινιγμός για τον Αλκιβιάδη που τότε φιλοξενούνταν στη Σπάρτη και που του είχαν ανοίξει τις πόρτες. Κι όταν η ίδια λέει θεϊκή βουλή ήτανε να σκοτωθούν τόσοι και να βγάλει αυτή κακό όνομα, πάλι τον Αλκιβιάδη παρωδεί πως δεν έφταιγε τάχα τίποτε.
Κι όταν βάζει τη Θεονόη να μαντεύει υπέρ της επιστροφής της Ελένης, προειδοποιεί πως πάλι οι θεομπαίχτες της Αθήνας θα επιστρατευθούν για να δώσουν χρησμό υπέρ της επιστροφής.
Η ηθική του 5ου αι. στην Αθήνα:
995-996: Την ευγνωμοσύνη των άλλων πρέπει να την κερδίζεις με δίκαιες πράξεις.
997-998, 1138-1139: Ο θεός μισεί τη βία και προστάζει να αποκτούν όλοι με δίκαιο τρόπο τα αγαθά τους. Γι’ αυτό όποιος αδικεί ποτέ δεν βλέπει χαρά.
1000: Όλοι έχουν δικαιώματα σ’ αυτή τη ζωή.
1001-1003, 1014-1016: Δεν πρέπει να στερείς από κάποιον αυτό που δίκαια του ανήκει, και αν το κάνεις διαπράττεις αδικία.
1012-1013, 1103-1104: Δεν μπορείς να αδικείς κάποιον, για να κάνεις το χατίρι κάποιου άλλου.
1041-1042, 1102-1103: Τα παιδιά πρέπει να έχουν πρότυπο τους καλούς γονείς τους, να τους σέβονται και να τους τιμούν.
1119-1120: Για κάθε άδικη πράξη υπάρχει τιμωρία είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.
Μελετητές μάλιστα λένε ότι στην πραγματικότητα πρωταγωνιστής του έργου είναι ο Αλκιβιάδης που κρύβεται κάτω από το όνομα της Ελένης. Οι υπαινιγμοί κατά του Αλκιβιάδη είναι βέβαια φανεροί σ’ όλο το έργο. Όταν η Ελένη λέει πως αν γυρίσει στη Σπάρτη θα της κλείνουν τις πόρτες, γίνεται υπαινιγμός για τον Αλκιβιάδη που τότε φιλοξενούνταν στη Σπάρτη και που του είχαν ανοίξει τις πόρτες. Κι όταν η ίδια λέει θεϊκή βουλή ήτανε να σκοτωθούν τόσοι και να βγάλει αυτή κακό όνομα, πάλι τον Αλκιβιάδη παρωδεί πως δεν έφταιγε τάχα τίποτε.
Κι όταν βάζει τη Θεονόη να μαντεύει υπέρ της επιστροφής της Ελένης, προειδοποιεί πως πάλι οι θεομπαίχτες της Αθήνας θα επιστρατευθούν για να δώσουν χρησμό υπέρ της επιστροφής.
Η ηθική του 5ου αι. στην Αθήνα:
995-996: Την ευγνωμοσύνη των άλλων πρέπει να την κερδίζεις με δίκαιες πράξεις.
997-998, 1138-1139: Ο θεός μισεί τη βία και προστάζει να αποκτούν όλοι με δίκαιο τρόπο τα αγαθά τους. Γι’ αυτό όποιος αδικεί ποτέ δεν βλέπει χαρά.
1000: Όλοι έχουν δικαιώματα σ’ αυτή τη ζωή.
1001-1003, 1014-1016: Δεν πρέπει να στερείς από κάποιον αυτό που δίκαια του ανήκει, και αν το κάνεις διαπράττεις αδικία.
1012-1013, 1103-1104: Δεν μπορείς να αδικείς κάποιον, για να κάνεις το χατίρι κάποιου άλλου.
1041-1042, 1102-1103: Τα παιδιά πρέπει να έχουν πρότυπο τους καλούς γονείς τους, να τους σέβονται και να τους τιμούν.
1119-1120: Για κάθε άδικη πράξη υπάρχει τιμωρία είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.
Η Θεονόη.
Αυτή αποφασίζει τελικά να βοηθήσει το ζευγάρι και να μην αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου στον αδερφό της, λέγοντας πως από τη φύση της είναι δίκαιη και σκοπεύει να παραμείνει έτσι.
Ακόμη, επιθυμεί να κρατήσει την ευσέβειά της αλλά και το όνομα το δικό της και του πατέρα της μακριά από κάθε αδικία. Πιστεύει ότι ο καθένας οφείλει να επιστρέφει ό,τι του έχουν εμπιστευτεί προς φύλαξη και ότι όποιος παρανομεί και αδικεί, τιμωρείται είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.
Γι’ αυτό, δεν θα συμμετέχει στο δόλο του αδερφού της, τον οποίο ουσιαστικά βοηθά με αυτόν τον τρόπο, γιατί τον αποτρέπει από μια ασεβή πράξη και τον αναγκάζει να είναι καλός. Ευθυκρισία. Δικαιοσύνη.
Με τα επιχειρήματά της αυτά η Θεονόη αναδεικνύεται ανώτερη από τον αδερφό της, το Θεοκλύμενο, γιατί αν και αρχικά είναι ψυχρή, περήφανη, αγέλαστη, φοβερή και αλαζονική (φαίνεσθαι), η απόφασή της δείχνει ότι είναι μια γυναίκα με ευαισθησίες, με ευσέβεια προς τους θεούς και τους προγόνους της και με αίσθημα δικαίου (είναι). Η ανωτερότητά της φαίνεται από το ότι παραβλέπει το προσωπικό της συμφέρον και τάσσεται με το δίκαιο, παρότι γνωρίζει ότι διατρέχει κίνδυνο και η ίδια. Είναι, επομένως, υπεύθυνη και συνεπής απέναντι στις αρχές της, σε αντίθεση με τον αδερφό της που βάζει το προσωπικό του συμφέρον πάνω απ’ όλα αδιαφορώντας για τους θεϊκούς νόμους και τις ηθικές αξίες.
ΠΗΓΕΣ : http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C112/347/2320,8887/
www.cleverclass.gr
http://lappeio.blogspot.gr/
β΄επεισόδιο_4η σκηνή (951-1137)
Β επεισόδιο -4η σκηνή (951-1137)
- Δομή ενότητας:
Θεονόη: 951-960, 960-693, 964-678, 979-986
Ελένη (α΄ μέρος ικεσίας): 987-993, 993-1019, 1020-1037, 1038-1042
Μενέλαος (β΄ μέρος ικεσίας): 1046-1060, 1060-1069, 1069-1076, 1076-1092, 1092-1098
Θεονόη: 1101-1108, 1109- 1127, 1127-1129, 1129-1132, 1133-1137.
- Δυνατοί και απειλητικοί θόρυβοι ακούγονται μέσα από το παλάτι. Οι αμπάρες της βασιλικής θύρας ανοίγουν. Διαμορφώνεται η κατάλληλη ατμόσφαιρα για να αφιχθεί ένα θείο πρόσωπο στη σκηνή. Επιπλέον, αλληγορικά θα λέγαμε πως σημαίνει ο θόρυβος αυτός τον αγώνα που πρόκειται να ξεκινήσει για το Μενέλαο και την Ελένη με σκοπό την επιβίωση. («βγαίνει όπου να ναι η μάντισσα Θεονόη», «βροντάει απ’ τις αμπάρες το παλάτι»). Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. O Ευριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δημιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Ελένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.
- Η Ελένη βρίσκεται σε σύγχυση και ταράζεται. Χάνει το θάρρος της, η καρδιά της πάει να σπάσει από αγωνία. Με βεβαιότητα εκφράζει (χρήση ενεστώτα –η δόλια πάω χαμένη) το ότι δεν υπάρχει σωτηρία για την ίδια. Στην σκηνή εισέρχεται η Θεονόη, αδερφή του Θεοκλύμενου, μάντισσα. Η εμφάνισή της χαρακτηρίζεται από τελετουργική επισημότητα. Συνοδεύεται από δύο ακόλουθες, που προηγούνται κρατώντας θυμιατά και αναμμένες δάδες προκειμένου να εξαγνίσουν το χώρο –όπως συνηθιζόταν-στον οποίο θα κινηθεί η μάντισσα. Η επισημότητα αυτή χρησιμοποιείται για δύο λόγους από τον Ποιητή: για να εντείνει τη δραματικότητα (καθώς η Θεονόη σημαίνει και απειλή για την αποκάλυψη της ταυτότητας του Μενέλαου) και βοηθά στην εξέλιξη της πλοκής (γιατί η Θεονόη με το αίσθημα δικαίου που την διακατέχει, θα βοηθήσει το ζευγάρι να δραπετεύσει παρόλο που γνωρίζει ότι με την απόφασή της θέτει σε κίνδυνο τη ζωή της. και ταυτόχρονα για να προκαλέσει έντονα συναισθήματα στο κοινό αγωνίας, φόβου για την τύχη των ηρώων. Αμείωτο το ενδιαφέρον του κοινού ενώ η σκηνή αυτή μπορεί να παραλληλιστεί με δίκη όπου δικαστής –κριτής είναι η Θεονόη, και η Ελένη με το Μενέλαο κάνουν έναν αγώνα λόγων ως κατηγορούμενοι , ενώ ο Χορός παίζει το ρόλο του ακροατηρίου. Τα επιχειρήματά τους είναι συμπληρωματικά, με κεντρικό άξονα το δίκαιο. Γι’αυτό έχει ειπωθεί πως η σκηνή με τη Θεονόη: στοχεύει στην προβολή της ρητορικής δεινότητας του ποιητή
- Η είσοδος της μάντισσας προκαλεί σεβασμό, δέος. Περήφανη, δικαιωμένη, απόμακρη, ψυχρή, απροσδιόριστη, αγνή, με συνείδηση του κύρους που της δίνει η ιδιότητά της.
- 967-970 και 975-976: ανθρωπομορφισμός :οι θεοί παρουσιάζονται με ανθρωπινες αδυναμίες (μικροπρέπεια, εγωισμός, αντιζηλία). Επεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων (υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα)-περηφάνια Θεονόης που γνωρίζει και τις μύχιες σκέψεις των θεών. Οι θεοί δε λειτουργούν με γνώμονα το δίκαιο, αλλά το συμφέρον τους. Ο ανθρωπομορφισμός των θεών, αν και βρίσκει αντίθετο τον Ευριπίδη, εδώ τίθεται για να ανυψώσει τη Θεονόη σε ηθική μορφή που θα ακολουθήσει το δίκαιο. Παράλληλα, προβληματίζει ανθρώπους για τη σχέση τους με το θείο και υπογραμμίζει την τραγική τους θέση.
- Το δίλημμα της Θεονόης:
- Να παραδώσει τον Μενέλαο ή να τον σώσει μαζί με την Ελένη
- Να συνταχθεί με την Ήρα ή με την Αφροδίτη
- Να υπερασπιστεί το δίκαιο ή το οικογενειακό συμφέρον
- Να πάρει το μέρος του αδελφού της ή να συνταχθεί με τους θεούς και τον πατέρα της;
- Άν μιλήσει και αποκαλύψει την άφιξη του Μενέλαου,
- ο Θεοκλύμενος θα τον σκοτώσει και θα παντρευτεί με το ζόρι την Ελένη, άρα και ο αδελφός της θα είναι ευτυχισμένος και η ίδια θα είναι ασφαλής και θα έχει εκπληρώσει το ρόλο της ως μάντισσας
- Αλλά η ηθική δικαιοσύνη θα έχει προσβληθεί βαθύτατα, το ίδιο και ο νεκρός της πατέρας ο οποίος ξεκάθαρα είχε υποσχεθεί να επιστρέψει την Ελένη και, σύμφωνα με το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, η υποχρέωση αυτή περνάει μετά το θάνατο του στα παιδιά του
- Και η ίδια, επιπλέον, ως εκπρόσωπος του θείου, συνυφασμένη με την ηθική και την δικαιοσύνη, θα έχει προδώσει τον εαυτό της.
- Και, τέλος, θα προσέβαλλε το εθιμικό δίκαιο της εποχής σύμφωνα με το οποίο ο ξένος ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.
Εάν δεν μιλήσει,
- η Ελένη και ο Μενέλαος θα έχουν μια ελπίδα να γλυτώσουν, η ίδια θα είναι άξια εκπρόσωπος του θείου δικαίου, καθώς είναι ηθικά ορθό να ξεφύγουν οι δυο αυτοί καταταλαιπωρημένοι άνθρωποι, θα έχει εκπληρώσει στο έπακρο τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει ο πολυαγαπημένος πατέρας της και θα έχει βοηθήσει, όπως αρμόζει στα έθιμα της φιλοξενίας, τους ξένους .
- Από την άλλη όμως, θα έχει αναιρέσει τον εαυτό της ως μάντισσα, θα έχει προσβάλλει το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, προκαλώντας κακό στον αδερφό της, καθώς και τους νόμους της πατρίδας της, και θα είναι έκθετη στη σωματική βία του, προδομένου από την ίδια, απόλυτου μονάρχη αδερφού της…
- Ο Λόγος της Ελένης
Η Ελένη απελπισμένη χρησιμοποιεί την εξυπνάδα της για να σωθούν.
Η ικεσία της Ελένης έχει διπλό στόχο: να συγκινήσει τη Θεονόη αλλά και να την πείσει με λογικά επιχειρήματα. Κεντρικός άξονας της ικεσίας είναι το αίσθημα δικαίου, που δεν μπορεί παρά να δεσμεύει την ευσεβή μάντισσα.
Επιχειρήματα Ελένης:
Επίκληση στο συναίσθημα της Θεονόης: 990-993, 1017-1019, 1020-1021, 1031-1034. Προσπαθεί να συγκινήσει τη Θεονόη, να την κάνει να αναλογιστεί τον πόνο της, μιας γυναίκας που κινδυνεύει να χάσει τον άντρα της, που τον βρήκε μετά από πολλά χρόνια. Τονίζει την τραγικότητά της. Υπάρχει ανάγκη να αποκατασταθεί το όνομά της (και της κόρης της) στην Ελλάδα που έχει δυσφημιστεί. Θυμίζει πως είναι θύμα του δόλου και της εξυπηρέτησης των συμφερόντων των θεών.
Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 993-998, 1012, 1016 επικαλείται την προφητική της ιδιότητα –ντροπή για μία μάντισσα να μην είναι δίκαιη, αλλά και την ευσέβεια της Θεονόης –ο θεός μισεί τη βία.
Επίκληση στο ήθος της Ελένης: 1020, 1029-1030 η Ελένη προσπαθεί να τονίσει το δικό της ήθος σε συνδυασμό με τις συμφορές της.
Επίκληση στη λογική: 1007-1008, 1037: προσπαθεί να τονίσει τις συνέπειες που θα έχει η απόφαση της Θεονόης. Αν δεν υπηρετήσει την ευσέβεια και το δίκαιο, θα υπάρξει τιμωρία από τους θεούς. Επικαλείται το σεβασμό στον πατέρα της (καθώς βρίσκεται στο μνήμα του Πρωτέα)και την υποχρέωσή της να πραγματοποιήσει το χρέος που είχε αναλάβει ο Πρωτέας –θα ήταν τιμή της να ακολουθήσει το παράδειγμα του δίκαιου πατέρα της, να του μοιάσει.
Επίκληση στην αυθεντία: 997, 1009, 1013, 1041-1042 –το ήθος του αντιπάλου: επισημαίνει πως ο Θεοκλύμενος είναι άδικος και βίαιος.
Παράλληλο Κείμενο 2
Στην επικοινωνία μας με τους άλλους χρησιμοποιούμε συχνά τον προφορικό ή γραπτό λόγο, για να πείσουμε κάποιον να δεχτεί τις απόψεις μας ή να ενεργήσει σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε συνήθως τους παρακάτω τρόπους (είδη πειθούς):
α) την επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύουμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.
β) την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε συναισθηματικά το δέκτη.
γ) την επίκληση στο ήθος του ομιλητή και στην αυθεντία, οπότε μεταχειριζόμαστε ποικίλα μέσα, για να παρουσιαστούμε στα μάτια του ως αξιόπιστοι.
Παρεμβαίνει ο Χορός, θυμίζει «πρόεδρο»δικαστηρίου ή συντονιστή συζήτησης που καλεί ομιλητές να εκθέσουν τις απόψεις τους. όμως, ταυτίζεται με την Ελενη, ενώ η Κορυφαία αφήνει να φανεί η συμπάθεια που τρέφει γι’ αυτήν.
Επιχειρήματα Μενέλαου:
Επίκληση στο ήθος του Μενέλαου: 1046, 1047-1048, 1051-1052, 1096
Επίκληση στο ήθος της Θεονόης: 1056-1057, 1065-1068, 1087-1089, 1197-1198:τονίζει πως ό,τι συμβεί θα έχει μεγάλο ηθικό κόστος για τη Θεονόη. Απευθυνεται στην προφητική της ιδιότητα –απειλή της φήμης του ονόματός της, της ευσέβειας της μάντισσας, θα τη λένε «κακιά». Απευθύνεται στην ιδιότητα της κόρης –η αυτοκτονία τους πάνω στον τάφο του Πρ. θα ντροπιάσει τον ίδιο και θα γίνει αίτιο πόνου και ατίμωσης για την ίδια.
Επικαλείται τους εξ ορισμού ανωτέρους του –Πρωτέα και Θεό(Άδη)
Επίκληση στο συναίσθημα: 1077-1080, 1083-1085: απευθύνεται στην ιδιότητα της αδερφής. Εκφράζει μια διπλή απειλή με την αποκάλυψη του όρκου που έδωσε στην Ελένη: α) θα συγκρουστεί με το Θεοκλύμενο και είτε θα τον σκοτώσει είτε θα σκοτωθεί β) θα σκοτώσει την Ελενη και μετά ο ίδιος θα σκοτωθεί.
Επίκληση στη λογική: 1053-1055:παρουσιάζει στη Θεονόη το δίκαιο αίτημά του να πάρει τη γυναίκα του πίσω, παράλληλα μεταθέτει την ευθύνη στη Θ. για την απόδοση της δικαιοσύνης.
Επίκληση στην αυθεντία: 1063-1064, 1069-1076
Η ρήση της Ελένης διαθέτει δομή ρητορικού λόγου, πειστικότητα, ευστοχία, ποικιλία, πλούτο και κύρος στα επιχειρήματά της, που ταυτίζονται με τον ηθικό κώδικα ολόκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου αιώνα: το δίκαιο, ο σεβασμός στους θεούς, προγόνους και συνανθρώπους μας, η τιμή και η υπόληψη.
Και στη σκηνή αυτή η Ελένη υπερέχει πνευματικά, γιατί προβάλλει για μία ακόμη φορά την εξυπνάδα της, τις αρετές της, την ικανότητά της να πείθει χρησιμοποιώντας πολλά και εύστοχα επιχειρήματα και την αφοσίωσή της προς τον άντρα της. Παράλληλα παρουσιάζει και μια άλλη της πλευρά, αυτή της στοργικής μητέρας, που νοιάζεται για το μέλλον και την ευτυχία της κόρης της.
Η διαφορά των δύο λόγων βρίσκεται στον τόνο και στο ύφος. Η ρήση της Ελένης είναι μια θερμή παράκληση με κυρίαρχο το συναισθηματικό στοιχείο και στόχο να συγκινήσει, Στην Ελένη ξεχωρίζουμε την αδύναμη ικεσία, τη συγκινητική ομιλία, την παράκληση, ενώ στο Μενέλαο ξεχωρίζουμε τη σθεναρή επιμονή, το σοβαροφανή τρόπο, το σαρκαστικό τόνο και τις απειλές, μια σθεναρή απαίτηση αποκατάστασης του δικαίου, με αγέρωχο ύφος και σαρκαστικό, επιθετικό τόνο με στόχο να φορτώσει ενοχές τη Θεονόη.
Αντίθετα ο Μενέλαος προβάλλει τον εγωισμό του τονίζοντας ότι θα φερθεί σαν άντρας και δεν χρησιμοποιεί πολλά επιχειρήματα, αλλά στηρίζεται κυρίως στον εκβιασμό και τις απειλές, κάτι που είναι ενδεχομένως επικίνδυνο, γιατί δεν αποκλείεται να φέρει το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Το βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιούν οι δύο ήρωες είναι το δίκαιο της «απόδοσης» (δάνειο και απόδοση): την Ελένη την είχε εμπιστευτεί ο Ερμής στον Πρωτέα για να την επιστρέψει στο σύζυγό της όταν έφτανε η ώρα. Γι’ αυτό αυτός ο σύζυγος πρέπει να ζήσει.
Σύγκριση των λόγων Ελένης – Μενελάου (συμπληρωματικά): Πέρα από τις ομοιότητες στις δύο ρήσεις (κυρίως στο επιχείρημα) υπάρχουν διαφορές, κυρίως στο ύφος και τον τόνο της κάθε ρήσης. Στην Ελένη ξεχωρίζουμε την αδύναμη ικεσία, τη συγκινητική ομιλία, την παράκληση, ενώ στο Μενέλαο ξεχωρίζουμε τη σθεναρή επιμονή, το σοβαροφανή τρόπο, το σαρκαστικό τόνο και τις απειλές.
Ο λόγος του Μενελάου μοιάζει περισσότερο με δικανικό λόγο (με τα δύο βασικά του επιχειρήματα: α. Πρέπει να επιστρέφουμε αυτό που μας εμπιστεύονται προσωρινά,
β. Εφόσον οι θεοί δέχονται τα σφάγια δεν μπορούν στη συνέχεια να εξαπατούν αυτόν που προσφέρει τη θυσία και να μην ικανοποιούν το αίτημά του), ενώ της Ελένης με συμβουλευτικό.
- «Αγώνες λόγων» : με τη Θεονόη στο ρόλο του δικαστή-κριτή, οι δύο ήρωες υπερασπίζονται το δίκιο τους διεκδικώντας ευνοϊκή γι’ αυτούς απόφαση. Ο Χορός, στην πρώτη του παρέμβαση λειτουργεί ως πρόεδρος που συντονίζει τη συζήτηση, αλλά και – συναισθηματικά ταυτισμένος με την Ελένη – ως συνήγορος υπεράσπισης. Στη δεύτερη παρέμβασή του κρατά αποστάσεις, θυμίζοντας το ακροατήριο-κοινή γνώμη, που παρακολουθεί, δεν επεμβαίνει, αλλά ελέγχει /σχολιάζει εκ των υστέρων την τελική κρίση. Στην ουσία όμως δεν υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις και οι δύο ρήσεις κινούνται παράλληλα με τον ίδιο στόχο και το ίδιο βασικό επιχείρημα.
Η Θεονόη. Αυτή αποφασίζει τελικά να βοηθήσει το ζευγάρι και να μην αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου στον αδερφό της, λέγοντας πως από τη φύση της είναι δίκαιη και σκοπεύει να παραμείνει έτσι. Ακόμη, επιθυμεί να κρατήσει την ευσέβειά της αλλά και το όνομα το δικό της και του πατέρα της μακριά από κάθε αδικία. Πιστεύει ότι ο καθένας οφείλει να επιστρέφει ό,τι του έχουν εμπιστευτεί προς φύλαξη και ότι όποιος παρανομεί και αδικεί, τιμωρείται είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη. Γι’ αυτό, δεν θα συμμετέχει στο δόλο του αδερφού της, τον οποίο ουσιαστικά βοηθά με αυτόν τον τρόπο, γιατί τον αποτρέπει από μια ασεβή πράξη και τον αναγκάζει να είναι καλός. Ευθυκρισία. Δικαιοσύνη. Με τα επιχειρήματά της αυτά η Θεονόη αναδεικνύεται ανώτερη από τον αδερφό της, το Θεοκλύμενο, γιατί αν και αρχικά είναι ψυχρή, περήφανη, αγέλαστη, φοβερή και αλαζονική (φαίνεσθαι), η απόφασή της δείχνει ότι είναι μια γυναίκα με ευαισθησίες, με ευσέβεια προς τους θεούς και τους προγόνους της και με αίσθημα δικαίου (είναι). Η ανωτερότητά της φαίνεται από το ότι παραβλέπει το προσωπικό της συμφέρον και τάσσεται με το δίκαιο, παρότι γνωρίζει ότι διατρέχει κίνδυνο και η ίδια. Είναι, επομένως, υπεύθυνη και συνεπής απέναντι στις αρχές της, σε αντίθεση με τον αδερφό της που βάζει το προσωπικό του συμφέρον πάνω απ’ όλα αδιαφορώντας για τους θεϊκούς νόμους και τις ηθικές αξίες.
Οι μελετητές του Ευριπίδη είπαν ότι η σκηνή με τη Θεονόη:
α) στοχεύει στην προβολή της ρητορικής δεινότητας του ποιητή (πραγματικά η σκηνή μοιάζει με δικαστήριο, όπου η Θεονόη είναι ο δικαστής και η Ελένη και ο Μενέλαος οι δύο κατηγορούμενοι, ενώ ο Χορός παίζει το ρόλο του ακροατηρίου. Γι’ αυτό οι μονόλογοι του ζεύγους θυμίζουν αγώνα λόγων ως προς την ατμόσφαιρα, χωρίς όμως να υπάρχουν αντιτιθέμενα επιχειρήματα. Γιατί στην πραγματικότητα δε στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου, αφού έχουν κοινό στόχο. Έτσι τα επιχειρήματά τους είναι συμπληρωματικά, με κεντρικό άξονα το δίκαιο).
β) προσθέτει δραματική ένταση και βοηθά στην εξέλιξη της πλοκής (γιατί η Θεονόη με το αίσθημα δικαίου που την διακατέχει, θα βοηθήσει το ζευγάρι να δραπετεύσει παρόλο που γνωρίζει ότι με την απόφασή της θέτει σε κίνδυνο τη ζωή της. Προβαίνει δηλαδή σε μία πράξη αυτοθυσίας).
γ) είναι περιττή (γιατί η Θεονόη δεν κάνει κανένα υπαινιγμό ούτε για το πώς θα ξεφύγουν ούτε για το εάν το όποιο σχέδιο καταστρώσουν θα έχει επιτυχία ή όχι! Αντιθέτως, ζητάει από το ζευγάρι να επινοήσει τρόπο διαφυγής. Φαίνεται πως η μαντική ικανότητα έχει κάποια όρια;;;; ή μήπως αν έδινε αυτή τη λύση στο πρόβλημά τους το τρίτο μέρος του έργου θα ήταν όντως περιττό;;;). Εσείς με ποια από τις 3 απόψεις συμφωνείτε περισσότερο και γιατί;
Μάλλον θα συμφωνήσουμε με τη δεύτερη εκδοχή, γιατί η σκηνή αυξάνει την αγωνία των θεατών και προσθέτει δραματική ένταση. Επιπλέον η Θεονόη μπορεί να μην προτείνει τρόπο διαφυγής, αλλά το γεγονός ότι κρατά το στόμα της κλειστό βοηθά στην εξέλιξη της πλοκής, αφού αυτό θα εμποδίσει το Θεοκλύμενο να αναγνωρίσει την πραγματική ταυτότητα του Μενέλαου.
Η ηθική του 5ου αι. στην Αθήνα:
995-996: Την ευγνωμοσύνη των άλλων πρέπει να την κερδίζεις με δίκαιες πράξεις.
997-998, 1138-1139: Ο θεός μισεί τη βία και προστάζει να αποκτούν όλοι με δίκαιο τρόπο τα αγαθά τους. Γι’ αυτό όποιος αδικεί ποτέ δεν βλέπει χαρά.
1000: Όλοι έχουν δικαιώματα σ’ αυτή τη ζωή.
1001-1003, 1014-1016: Δεν πρέπει να στερείς από κάποιον αυτό που δίκαια του ανήκει, και αν το κάνεις διαπράττεις αδικία.
1012-1013, 1103-1104: Δεν μπορείς να αδικείς κάποιον, για να κάνεις το χατίρι κάποιου άλλου.
1041-1042, 1102-1103: Τα παιδιά πρέπει να έχουν πρότυπο τους καλούς γονείς τους, να τους σέβονται και να τους τιμούν.
1119-1120: Για κάθε άδικη πράξη υπάρχει τιμωρία είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στην άλλη.
Στοιχεία όψης:
1046-1047, 1051-1052: Ο Μενέλαος αποφασιστικός, αγέρωχος και θυμωμένος πλησιάζει τη Θεονόη, την κοιτάζει στα μάτια και της μιλά με δυνατή φωνή.
1057-1058: Ο Μενέλαος στρέφεται απότομα προς τον τάφο ξαφνιάζοντας τη Θεονόη.
1060-1061: Σκύβει στον τάφο και με τεντωμένα χέρια απευθύνεται στο νεκρό Πρωτέα.
1069-1070: Στηρίζει τα δυο του χέρια πάνω στον τάφο και μιλά με δυνατή φωνή. 1084-1086: Με βίαιες κινήσεις τραβά το σπαθί του και δείχνει μ’ αυτό τον τάφο.
1092-1093: Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του στρέφοντας το βλέμμα του προς τους θεατές.
Διαβάζοντας τα λόγια του Μενέλαου και της Ελένης, βλέπετε επιρροές από τη διδασκαλία των Σοφιστών; Η δόμηση ορθής επιχειρηματολογίας ήταν χρήσιμη για την περίπτωσή τους και τι ρόλο έπαιξε στην απόφαση της Θεονόης;
Και οι δύο ήρωες και κυρίως η Ελένη έχουν επηρεαστεί από τους Σοφιστές, γιατί χρησιμοποιούν επιχειρήματα λογικού και συναισθηματικού χαρακτήρα προκειμένου να πείσουν τη Θεονόη. Ο λόγος της Ελένης φαίνεται πιο πειστικός, γιατί έχει τη δομή ενός δικανικού λόγου (με πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο), έχει ποικιλία και πλούτο επιχειρημάτων και προβάλλει απόψεις με καθολικό κύρος. Ωστόσο κάποια από αυτά τα επιχειρήματα, αν και είναι εκ πρώτης όψεως πειστικά, είναι ενδεχομένως και εσφαλμένα. Για παράδειγμα η αναφορά της Ελένης στο ότι ο Πρωτέας την προστάτευε εμπεριέχει σοφιστική λογική, γιατί δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι θα έκανε ο Πρωτέας αν ήταν ζωντανός. Πώς είναι σίγουρη η Ελένη ότι ο Πρωτέας δεν θα έπαιρνε το μέρος του γιου του, αφού θα έβλεπε ότι είναι τρελά ερωτευμένος μαζί της; Επιπλέον η Ελένη καταφέρ νει να πείσει τη Θεονόη ότι το δίκαιο του ζευγαριού είναι ανώτερο από την αλληλεγγύη της προς τον αδερφό της. Γιατί να μην ισχύει το αντίθετο; Τέλος, πολλά από τα επιχειρήματα της Ελένης έχουν στόχο περισσότερο να συγκινήσουν τη Θεονόη παρά να την πείσουν. Η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται συχνά, ακόμα και σήμερα από τους δικηγόρους, όταν τα λογικά επιχειρήματα δεν είναι ισχυρά ή δεν είναι αρκετά.
Πηγές :
Β ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ( 4Η ΣΚΗΝΗ 942-1139)
ΠΗΓΗ
Σκηνική παρουσίαση(όψις)
- Η άφιξη της Θεονόης είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή.
- Η Θεονόη δίνει σκηνογραφικές και σκηνοθετικές οδηγίες και ορίζει την κίνηση της ακολουθίας της. (σκηνή εξαγνισμού του αέρα και της γης)
- Πρώτα κατευθύνεται προς την Ελένη(Στ 960-963) και μετά προς το Μενέλαο( στ 964-984)
- Η θεονόη δίνει εντολή να τρέξει κάποιος στο βασιλιά και να του μεταφέρει τα νέα.
- Η Ελένη γονατίζει μπροστά στη Θεονόη και την ικετεύει (στ 987-988)
- Στο στίχο 1057 ο Μενέλαος γονατίζει στον τάφο του Πρωτέα.
- Μετά το στίχο 1137 η Θεονόη αποσύρεται από το παλάτι.
Το δίλημμα της Θεονόης
Η Θεονόη αντιμετωπίζει το ηθικό δίλημμα αν θα επιλέξει τις αξίες που σημαδεύουν τη ζωή της, συγκεκριμένα το δίκαιο ή αν προτιμήσει τα προσωπικά της συμφέροντα με το να μη δυσαρεστήσει κάποια από τις θεές και τον αδερφό της. Η παρουσία λοιπόν της θεονόης δίνει στο έργο μια ηθική διάσταση. Ο κόσμος του Ευριπίδη χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα και ανασφάλεια. Μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο η παρουσία της Θεονόης και η έννοια του δικαίου που εκπροσωπεί δίνει ελπίδα στους ανθρώπους.
Τα επιχειρήματα της Ελένης βρίσκουν το στόχο τους στην προβληματισμένη σκέψη της Θεονόης. Η Ελένη θίγει το πιο ευαίσθητο σημείο της προφήτισσας, την υποχρέωση δηλαδή να υπηρετεί την ευσέβεια η οποία αντιμάχεται την αδικία. Η Θεονόη νιώθει το διχασμό ανάμεσα στις δυνάμεις που της παρέχει η θεϊκή γνώση και στις αξίες του δικαίου που προτάσσει η ανθρώπινη υπόσταση της.
Επιχειρήματα της Ελένης
- Η Ελένη επικαλείται την ευσέβεια της Θεονόης.
- Επικαλείται την ηθική υποχρέωση των ανθρώπων να μη κρατούν με τη βία υπάρχοντα που δεν είναι δικά τους.
- Επικαλείται το αίσθημα του δικαίου θυμίζοντας ότι η Ελένη είχε παραδοθεί στον Πρωτέα για να την προστατέψει.
Κώδικας ηθικής στο λόγο της Ελένης: στίχοι: 994-996, 996-1003, 1004-1011, 1007-1008, 1012-1016
Επιχειρήματα Μενέλαου
- Πρέπει να επιστρέφουμε αυτό που μας εμπιστεύθηκαν προσωρινά.
- Η υποχρέωση που αναλαμβάνει αυτός που δέχεται την ικεσία να ικανοποιήσει το αίτημα του δέκτη. Η Θεονόη πρέπει ως συνετή και δίκαιη κόρη να εκπληρώσει το χρέος που κληρονόμησε.
- Αν η θεονόη ακούσει το Μενέλαο τότε θα κερδίσει το χαρακτηρισμό «δίκαιη», διαφορετικά θα αντιμετωπίσει την προοπτική ενός αιώνιου πόνου.
- Αν δεν ικανοποιηθεί το αίτημα της Ελένης και του Μενέλαου τότεαυτοί οι δύο θα σκοτωθούν.
- Ο Μενέλαος επίσης επικαλείται την αξία του και την αποφασιστικότητα του.
Η Ελένη και ο Μενέλαος έχουν τον ίδιο στόχο, όμως η Ελένη προσπαθεί να πείσει τη Θεονόη χρησιμοποιώντας επιχειρήματα λογικού και συναισθηματικού χαρακτήρα και την ικεσία ενώ ο Μενέλαος χρησιμοποιεί περισσότερο την απειλή, τον εκβιασμό και το αυστηρό ύφος.
Χαρακτηρισμοί προσώπων
Θεονόη
Η Θεονόη είναι μια μορφή ανθρώπινη με το θεϊκό χάρισμα της μαντικής, δεν έχει όμως καμιά από τις αδυναμίες των θεών. Με την εμφάνιση της εμπνέει σεβασμό και εμπιστοσύνη. Η ευσέβεια, η δικαιοσύνη, η αγάπη και ο σεβασμός για τους γονείς είναι αξίες κυρίαρχες στη ζωή της. Έχει όμως και τις ανθρώπινες πλευρές της. Αμφιβάλλει, προβληματίζεται, ακούει τα επιχειρήματα της Ελένης και του Μενέλαου. Παίρνει την τελική της απόφαση βασιζόμενη στο δρόμο του δικαίου, της σοφίας και της ορθής σκέψης. Κινείται μεταξύ θείου και ανθρώπινου και συμβιβάζει τα αντιμαχόμενα.
Μενέλαος
Δεν μπορεί να υπερασπιστεί με πειστικό τρόπο το δίκαιο του. Δείχνει ωμότητα, εγωισμό και έπαρση. Οι απειλές και οι παλικαριές είναι τα όπλα της τακτικής του. Σε αντίθεση με την Ελένη δεν είναι ένας ικανός συνομιλητής. Ακολουθεί την τακτική του γενναίου πολεμιστή και απαρνείται την ικεσία και τα δάκρυα. Προτιμά το αντρίκιο θάρρος κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τη δειλία που έχει δείξει μέχρι τώρα.
Ελένη
Η Ελένη είναι ικανή στο χειρισμό του λόγου, που έχει λογική δομή, επαρκή επιχειρηματολογία και συναισθηματική φόρτιση. Είναι ένα άτομο ικανό στη σύλληψη και στην πραγματοποίηση ενός έργου. Κάθε κίνηση και κάθε ενέργεια της είναι μελετημένες με προσοχή και υπευθυνότητα. Δεν ενεργεί παρορμητικά όπως ο Μενέλαος αλλά με λογική και σύνεση. Δεν είναι τυχαίο που η Θεονόη βασίζεται στα επιχειρήματα της για να πάρει την τελική της απόφαση.
